محمدرضا حشمتي
مساجد، مشكلات و راهكارها
اهميت مسجد و نقش آن در فرهنگ اسلام و انقلاب اسلامي
از احكام و تاريخچه مسجد اين گونه پيداست كه مقدس‌ترين و با اهميت‌ترين مكان روي زمين، مسجد است. هم? اماكن مقدس نظير مكه، مدينه، بيت المقدس و كوفه نيز به اعتبار مسجد مقدس شده اند. در حدوث و بقاي انقلاب اسلامي به ويژه در مقطع دفاع مقدس، مسجد خدمات قابل توجهي داشته است و جايگاه و نقش آن در صورت توجه كافي در مرحل? حساس مقابله با هجوم فرهنگي دشمن مي‌تواند كارساز باشد.
گرچه به صورت پراكنده تحقيقاتي در خصوص مساجد انجام شده است، اما به جز طرح سراسري تهيه شناسنام? مساجد كه توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و مركز آمار انجام شده و حاوي مطالب بسيار مفيدي است كار شاخص ديگري به چشم نمي‌خورد.
آخرين وضعيت مساجد
بر اساس آمارهاي اعلام شده و نظر صاحب نظران، آخرين وضعيت مساجد به اين شرح است:
1 - از تعداد 58000 مسجد، در حال حاضر بيش از نيمي از آنها فاقد فعاليت و تحرك لازم مي‌باشند و براي حدود 30 هزار مسجد، امام جماعت نياز مي‌باشد.
2 - مساجدي كه نماز در آنها در سه وقت صبح، ظهر و عصر و مغرب و عشا اقامه مي‌شود، رقم آن حدودا به سه هزار مسجد مي‌رسد؛ يعني، فقط در حدود 6 عليه‌السلام از مساجد در سه وقت اقامه نماز مي‌شود.
3 - به دليل مشكل اقتصادي، ائم? جماعات ترجيح مي‌دهند در ادارات، سازمانها، مراكز نظامي و انتظامي اقام? نماز كنند، لذا بيم آن مي‌رود كه نماز جماعت در مساجد به ويژه نماز ظهر تعطيل شود.
4 - از جهت بهداشتي و نظافت ظاهري، مساجد هيچ جاذبه‌اي به ويژه براي جوانها ندارند و با وجود مراكز فرهنگي هنري بسيار زيبا و تميز كمتر كسي مايل است به اين مكانها رو آورد.
5 - خادمين و هيات امنا در غالب مساجد كشور نه تنها جاذبه‌اي براي جذب جوانان ندارند بلكه خود مانع فعاليت بسيج و كانون‌هاي فرهنگي جوانان هستند و اكثر مساجد كشور صرفا در مدت محدود نماز باز بوده و نقشي در اجتماع و حل معضلات فرهنگي و اجتماعي ندارند.
6 - در محلات جديد به ويژه در شهرك‌ها تعداد محدودي مسجد وجود دارد كه مردم محل در ساخت و ساز اين مساجد با مشكل مواجه اند. بسيار به چشم مي‌خورد كه ساخت و ساز مسجدي حدود 15 سال به طول كشيده است و هنوز نيمه تمام مانده است.
7 - با وجود چند نهاد كه بخشي از ماموريت آن مسجد است مردم در خصوص مساجد با مشكل مواجه هستند و با مراجعه به هر يك از دستگاه‌ها مسائل، لاينحل باقي مي‌ماند.
8 - بر اساس آمار موجود زيربناي تقريبي مساجد كل كشور تا سال 1375 حدود 17 ميليون مترمربع بوده و زمين مساجد كشور حدود 36 ميليون مترمربع مي‌باشد كه با احتساب قيمت حداقل، سرمايه‌اي به ارزش تقريبي چهل هزار ميليارد تومان را شامل مي‌شود و جا دارد جهت اين سرمايه ملي و ديني فكري انديشيده شود.
9 - مجموع اعتباري را كه نهادهاي مسؤول جهت مساجد جذب و هزينه مي‌كنند، به سي ميليارد ريال نمي‌رسد و اين اعتبار در مقام مقايسه با ساخت يك فرهنگ سرا، يك بيمارستان كوچك، يك مجتمع آموزشي، يك پل كوچك و... برابري نمي‌كند و اگر سخاوت مردم متدين كه در برابر سه ميليارد تومان دولت ميلياردها تومان هزينه مي‌كنند نبود، امروزه از مساجد جز مشتي سنگ و آجر باقي نمي‌ماند. وضعيت بد اقتصادي مردم در سالهاي اخير و عدم توجه وزارتخانه‌ها و ارگانها به مساجد وضعيت نگران كننده‌اي را به وجود آورده است كه در صورت عدم رسيدگي جدي به زودي شاهد مساجدي خراب خواهيم بود.
10 - جمعيت سي هزار نفري ائم? جماعات - كه اكثرا از مرتبه علمي بالايي برخوردار هستند - و نيروهاي فرهنگي و اعضاي هيات امنادر مساجد يك سرمايه عظيم را تشكيل مي‌دهند كه به دليل حضور معنوي در اين سنگر حساس از كم هزينه‌ترين بخش نيروي انساني به شمار مي‌آيند. نيروهاي فهيم، ايثارگر، شجاع و كم توقعي كه سالهاست چراغ مساجد را روشن نگه داشته و با كرامت، خادم خانه خدا گشته اند.
11 - هيچ سازمان و ارگاني به صورت يك پارچه خود را متولي و مسؤول مساجد نمي‌داند. در زماني كه از اختيارات و ماموريت نهادها سؤال مي‌شود و زمان تقسيم بودجه و اعتبارات است، هم? سازمانها اعتبار و بودجه مي‌خواهند اما زمان پاسخگويي و خدمات دادن، بيچاره مردم از اين سازمان به آن سازمان جهت مبلغ كمي مساعدت و كمك سرگردانند.
12 - در برنامه اول و دوم توسعه كه بخشهاي صنعت و كشاورزي، مسكن و آموزش و پرورش و بخش فرهنگ غيرديني از اعتبارات خوبي برخوردار شده و با شتاب بي سابقه‌اي رشد و گسترش پيدا كردند، اين مساجد بودند كه نه سخني از آنها به ميان آمد و نه اعتباري براي آنها در نظر گرفتند. ده سال دولت در هم? زمينه‌ها سرمايه گذاري كرد ولي مساجد كشور ده سال بلكه ده‌ها سال متوقف و ساكت ماندند.
13 - اين سخن امام راحل و نظر رهبر معظم انقلاب كه «مساجد مانند روحانيت نبايد دولتي باشند» باعث سوءبرداشت بسياري از افراد به ويژه سازمان برنامه و بودجه، دولت، وزراو استانداران شده است. چرا كه با تمسك به اين كلام از كمك كردن به مساجد طفره مي‌روند. لذا وضع به جايي رسيده است كه كشورهاي همسايه حتي كشور لائيك تركيه از مساجدي آباد، تميز، پررونق برخوردار هستند ولي مساجد جمهوري اسلامي اين گونه نيست آيا صدها مؤسسه، تعاوني و حتي روزنامه‌ها كه از كمك‌هاي دولتي استفاده مي‌كنند، دولتي شده اند؟ بانكها حاضرند به سالنهاي سينما، ورزشگاهها و... يارانه و وام بدهند ولي از كمك به مساجد معذورند.
14 - به جز مساجد معدودي كه در سطح كشور فعالند و در محيط خود تاثيرگذار هستند، بقي? مساجد به دلايل مختلف از جمله: بي نظمي، كثيفي، هيات امنا و خادم بداخلاق و وضعيت بد مالي فعاليت چنداني ندارد، و تنها فعاليت آنها اقام? يك نوبت نماز است.

آخرين وضعيت دستگاههاي مسؤول
جهت بررسي دقيق‌تر مساجد كشور وضعيت نهادها و دستگاه‌هاي مسئول و نقش هر يك ضروري است:

1 - سازمان اوقاف و امور خيريه
اين سازمان عمدتا به مسائل حقوقي مساجد و اماكن مذهبي مي‌پردازد و از موقوفات محافظت مي‌كند. به عنوان ماموريت بعدي نيز به عمران مساجد مساعدت نموده و در تشكيل و معرفي هيات امنا به عنوان رقبه‌هاي وقف اقدام مي‌كند.

2 - مركز رسيدگي به امور مساجد
اين نهاد كه چند سالي است در حوزه تهران بزرگ و استان تهران فعاليت مي‌كند و عمد? فعاليت خود را مصروف تامين ائم? جماعات مساجد و جابجايي نموده است، به صورت موردي نيز به امر ساخت و ساز و مسائل فرهنگي كمك مي‌نمايد وبه عنوان يك مركز - كه مورد قبول مساجد تهران است - به حل اختلافات نيز مي‌پردازد.

3 - سازمان تبليغات اسلامي
در اين سازمان، اداره كل مساجد، به امور مساجد كشور رسيدگي مي‌كند و در مجموع به چند موضوع نظير ائم? جماعات، بهداشت، اعتكاف، اعزام مبلغ و تا حد بسيار كمي به تقويت كتابخانه‌هاي مساجد مي‌پردازد.

4 - مؤسسه عمران مساجد
كه قبلا به نام صندوق عمران مساجد بود، مؤسسه‌اي است وابسته به سازمان تبليغات اسلامي و اوقاف. ماموريت اصلي آن رسيدگي به عمران مساجد و مساعدت به آنان است و در سابقه خود پي گيريهاي قانوني را از طريق هيات دولت جهت بعضي تسهيلات در ساخت و ساز و ادار? مساجد د اشته است.

5 - ستاد عالي كانونهاي فرهنگي و هنري مساجد
بر اساس مصوبه شوراي عالي انقلاب فرهنگي و به منظور تقويت و احياي مساجد تشكيل شده است، عمدتا مسئوليت تجهيز و تقويت كتابخانه‌هاي مساجد و سالنها را به عهده دارد واز طريق تاسيس كانونهاي فرهنگي هنري و تقويت واحدهاي فرهنگي و هنري اين اهداف را پي گيري مي‌نمايد. اين ستاد كه در هر استان دبيرخانه‌هايي را تاسيس كرده است، اكثرا تحت نظر ادارات كل فرهنگ و ارشاد اسلامي اين ماموريت را انجام مي‌دهد.

6 - ستاد احياي امر به معروف و نهي از منكر
كه از ستادهاي مردمي است، عملا از مسجد به عنوان ماموريت خود استفاده مي‌كند و در احياي مساجد نقش كمي دارد.

7 - نيروي مقاومت بسيج
اين نيرو به عنوان ماموريت اصلي خود نقشي در مساجد ندارد و از آنجا كه پايگاههاي نيروي مقاومت در اكثر مساجد كشور فعال هستند، بالطبع مي‌بايست نقشي در اداره مسجد و به خصوص مسائل فرهنگي مسجد داشته باشد اين نيرو در بعضي مساجد تبليغات را به عهده دارد و در پاره‌اي از آنها با تشكيل كانونهاي بسيج به فعاليت مشغول است.

8 - جامعه روحانيت
حوزه‌هاي علميه نيز در مساجد نقشهايي دارند كه عمده نقش آنها در اعزام امام جماعت و رسيدگي موردي خواهد بود.

ضرورت رسيدگي به امور مساجد
نگاهي به واقعيتهاي موجود در زمينه مساجد نشان مي‌دهد به دليل اهميت مساجد و نقش حياتي كه در مبارزه با تهاجم فرهنگي از يك سو و حضور نيروهاي مؤمن و وجود سرمايه‌هاي مادي و معنوي از سوي ديگر دارد، ضروري است، به اين موضوع رسيدگي شود. امروزه نيروهاي خط مقدم جبه? مبارزه با شبيخون فرهنگي دشمن مساجد هستند. نقشي را كه مساجد در نشر و گسترش اسلام و پيروزي انقلاب اسلامي و حمايت از جبهه‌هاي نبرد در جنگ تحميلي داشتند مجددا مي‌توانند ايفا كنند و با بسيج نيروها با دشمنان دين و ملت و فرهنگ اين جامعه مبارزه كنند.
با اين كه احياي مساجد و راههاي رسيدگي به اين پايگاههاي معنوي خود نياز به مطالعه و تحقيق دارد اما توجه به نكات زير خالي از لطف نيست:

1 - سازمان مساجد در حال حاضر چگونه است و چگونه بايد باشد؟
با نظر كارشناسي مي‌توان گفت در حال حاضر مساجد كل كشور فاقد نظام معيني هستند. در اين كشور هم? نهادها و مؤسسات سازماني دارند ولي قريب به 60 هزار واحد فرهنگي هيچ سازماني ندارند. يك سازمان سنتي به نحو ناقصي به صورت هيئتي آنها را اداره مي‌كند. هيچ سازماني اين سرمايه عظيم را يك پارچه نگاه نمي‌كند؛ مشكلات آن را بررسي نمي‌نمايد و در راه حل معظلات آن چاره انديشي نمي‌كند. رها شده اند به امان خدا.
اگر بحث زعامت و تصدي اين مكان‌هاي مقدس پيش بيايد سازمان تبليغات اسلامي، بسيج، مركز رسيدگي به امور مساجد، حوزه‌هاي علميه، اوقاف و... همه داعي? تصدي آن را دارند.
اگر براي امام جماعت هر يك از مساجد كشور مشكلي پيش آيد، يا زلزله و سيل مسجدي را تخريب كند؛ يا دزدي اموال مسجدي را ببرد و يا اختلافي بين مسجديها پيش بيايد همه نهادهاي مسؤول شانه خالي مي‌كنند و به يكديگر ارجاع مي‌دهند. گاهي اوقات هم به عنوان صدقه مبلغ كمي كمك مي‌كنند واقعا تاسف بار است كه با خان? خدا اين گونه برخورد مي‌شود. عجبا كه مهدهاي كودك در اين كشور سازماني دارند، ولي مساجد فاقد سازمان هستند! ورزشگاهها، مدارس، سينماها، كتابخانه‌ها، پاركها، خيابانها، تفريح گاهها، زندانها، بيمارستانها، دانشگاهها، داروخانه‌ها، و... همگي سازماني دارند ومشكلات آنها در جايي رسيدگي مي‌شود. نيروهاي انساني شاغل در اين مراكز آموزش مي‌بينند، نشريه دارند، بودجه و اعتبار دولتي دارند، ضابطه دارند ولي مساجد فاقد همه اين موارد هستند!!

چه بايد كرد؟
اما اينكه مساجد چگونه بايد اداره شوند؟
براي رسيدن به اين جواب چند راه حل را مي‌توان مورد توجه قرار داد و يكي را برگزيد:
الف: وضع مساجد در حالت فعلي بسيار خوب است و نياز به هيچ اصلاحي نيست.
ب: وضع مساجد خوب نيست اما شكل فعلي را با اصلاحات كمي مي‌توان بهبود بخشيد تا به وضع مطلوب رسيد.
ج: سازمان جديدي، جهت اداره مساجد تاسيس كنيم.
د: از نهادهاي موجود نهادي انتخاب شود وهمه شئونات مسجد را طراحي نمايد.
ه: سازماني نظير اوقاف و تبليغات اسلامي از بقي? ماموريتها دست بردارند و به مسجد بپردازند.
ز: براي گام اول به حكم رئيس شوراي عالي انقلاب فرهنگي ستادي متشكل از كليه نهادهاي موجود و بخشهايي كه در مساجد كار مي‌كنند تشكيل و رئيس آن با استفاده از نيروها و امكانات به امر مساجد بپردازد.
ظاهرا طرحهاي ديگري را هم مي‌توان پيشنهاد كرد اما اين امر تحقق يافتني است كه اگر بنا باشد سازمان جديدي را تاسيس نكنيم و مساجد را به حال خود رها نكنيم، بهترين راه حل مياني تصميم قاطع نظام است و آن صدور حكم براي يكي از بزرگواران تا مجموعه ارگانهاي مسجدي را گرد هم جمع كند و انشاءالله فكر و چاره اساسي براي آن انديشيده شود. هم? نيروها و امكانات متفرق حول اين محور جمع شوند و با كمك دولت نسبت به احياي مساجد گام‌هاي اساسي بردارند.

2 - دولت اسلامي نسبت به مساجد چه وظايفي دارد؟
دولتي نشدن روحانيت و مساجد امري پسنديده و مورد سفارش حضرت امام و مقام معظم رهبري است. اما رها كردن دولت و بي توجهي نظام به اين دو ركن نظام هم قطعا پسنديده نيست. در حال حاضر براي بعضي‌ها مستمسك خوبي پيدا شده است كه خود علما گفته اند كه شما به مساجد كار نداشته باشيد. اين خلط مبحث را كارشناسان برنامه و بودجه به خوبي آموخته اند زيرا اسم مسجد در برنامه اول و دوم توسعه اصلا ذكر نشد و بندهاي بسيار ناقصي در برنامه سوم تيمنا درج گرديده است كه منشا اثر نخواهد بود.
از كارشناسان اين سؤال اساسي را بايد پرسيد كه واقعا سرمايه عظيم چهل هزار ميليارد توماني مساجد در خور توجه نيستند و اين سرمايه به هر نحو اداره شود، هيچ كس مسئوليتي نسبت به آن ندارد؟
آيا خطاب «انما يعمر مساجد الله من آمن بالله.» 2 ؛ فقط مال مردم است و دولت نسبت به اين آيه هيچ التزامي ندارد. آيا مساجد ما زينت نظام ما هستند؟ يا مساجد اين كشور به علت تميز نشدن و بي نظمي موجب وهن شده اند؟
3 - هر سازمان و طرحي كه مد نظر قرار گيرد، كمك و مساعدت دولت در چند مقوله مسجد الزامي است كه عبارتند از:
1 - تهيه، آماده سازي و تحويل زمين مناسب در شهرها، بخش‌ها و دهستانها جهت احداث مساجد به صورتي كه در هر شهرك و مجتمع سازمانهاي مسؤول با شروع احداث مجموعه‌هاي مسكوني همان طور كه به فكر بهداشت و آموزش مردم هستند، با پيش بيني زمين مناسبي در بهترين محل به فكر معنويت مردم هم باشند.
2 - تامين مصالح ساختماني و تجهيزات مورد نياز مساجد به قيمت دولتي.
3 - تامين آب، برق، تلفن و گاز مساجد و قيمت گذاري بر اساس نازلترين قيمت كه الحمدلله، اين بند چند سالي است در حال اجرا مي‌باشد و كمك بسيار مؤثري شده است.
4 - برخورداري مساجد از تسهيلات بانكي نظير وام بدون بهره.
بسياري از مؤمنين در شهرها و روستاها آمادگي دارند هزينه ساخت و ساز. تعمير مساجد را بپردازند لكن به صورت قسطي و ماهانه مي‌توانند پرداخت كنند كه با تضمين قابل وصول است.
5 - كمكهاي بلاعوض جهت ساخت و ساز، با وضعيت فعلي تورم ساخت كامل مساجد از عهده مردم خارج است. جهت اطلاع بيشتر عرض كنيم در حال حاضر اكثر مساجد به صورت يك مجتمع ساخته مي‌شوند و گرايش مردم به ساخت و ساز كتابخانه، سالن‌هاي ورزشي، كلاس‌هاي درس و مجموعه‌هاي ديگر فرهنگي، هنري و اجتماعي زياد شده است. حتي مساجدقديمي كه صرفا داراي يك شبستان بوده اند خراب مي‌شوند و به جاي آنها مساجد جديد با ويژگي‌هاي فوق ساخته مي‌شوند. لهذا جا دارد دولت در تامين بخشي از هزينه‌ها سهيم شود.
6 - تصدي دولت در تامين اعتبار آموزش و حفظ نيروي انساني مساجد. اهداف بلند انقلاب اسلامي و گسترش معنويت در سطح جامعه بدون آموزش مداوم ائم? محترم جماعات، هيات‌هاي امناء، مسئولين فرهنگي مساجد و خدام مساجد امكان پذير نيست. ائم? جماعات و خدام مساجد كه نيروهاي ثابتي هستند، نه آموزش دارند و نه بيمه هستند. اگر مردم هزينه‌هاي جاري مساجد را تامين كنند، يقينا در تامين هزينه‌هاي آموزشي، اطلاع رساني و بيمه نيروهاي انساني تعهدي ندارند و دولت مي‌بايست در اين بخش سرمايه گذاري كند.
7 - احداث مسجد در راهها، پايانه‌ها، پادگانها، دانشگاهها و... همگي از شئونات دولت است و دولتهاي گذشته نيز از خود آثار بسيار گرانقدري را به عنوان مساجد جامع به جا گذاشته اند.
8 - در عصر انقلاب اسلامي كه همراه است با احياي تمدن و فرهنگ اسلامي، جا دارد دولت در هر منطقه‌اي با مشاركت مردم و شوراها حداقل در مركز هر استان و به ويژه در شهرهايي نظير تهران، شيراز، اصفهان و مشهد مساجدي را بسازد كه شكوه و عظمت آن بيانگر عمق ايمان واعتقاد مردم به دين و مذهب باشد. واقعا نهادهاي ديني كه سمبل وحدت ملي وعمق باورهاي مذهبي هستند، در كدام نقطه از ايران يافت مي‌شوند؟
پي نوشت:
1) دبير ستاد عالي كانونهاي فرهنگي و هنري مساجد
2) توبه/18.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره3 .