عبدالرحيم موگهي
مقدمات وسايل و شرايط حفظ قرآن (2)
قسمت پيشين
ب. وسايل حفظ قرآن
1. براي حفظ آيات قرآن، فقط از يك قرآنِ خاص و معين استفاده نماييد تا چشم و ذهنتان به آن عادت كند و با آن مأنوس شود و جاي آيات قرآن، در ذهن و حافظه شما مشخص گردد. اين امر، در يادسپاري و يادآوري آيات و ارائه آنها مؤثر است. بدين منظور، از قرآني استفاده كنيد كه آغاز هر صفحه آن با آغاز يك آيه، و پايان هر صفحه آن با پايان يك آيه، همراه باشد و از نظر رسم الخط، نوع خط، اندازه، رنگ و چاپ، هيچ گاه تغيير ننمايد و ثابت و يكسان بماند. و بهتر است، براي خواندن و حفظ كردن قرآن، از قرآنهايي كه با رَسمُ الخط عربي است، مانند خط «عثمان طه» كه در قطع و اندازه هاي گوناگون نيز است، استفاده نماييد. و اگر استفاده كردن از اين نوع قرآنها براي شما دشوار است، از قرآنهايي كه با رسم الخط فارسي نگارش يافته است، مانند خط «طاهر خوشنويس» و خط «حبيب اللّه فضائلي»، استفاده كنيد. البته، روش حفظ قرآن در اين نوشتار، براساس قرآنهايي است كه با رسم الخط «عثمان طه» نوشته شده است.
2. اگر براي حفظ آيات از قرآنهاي گوناگوني استفاده كنيد، ممكن است دچار تشويش خاطر شويد؛ زيرا امكان دارد كه آيه اي در انتهاي صفحه اي از يك قرآن باشد و همين آيه در ابتداي صفحه اي از يك قرآن ديگر باشد؛ اما چنانچه هميشه و به طور مثال از قرآنهايي كه با رسم الخط «عثمان طه» است استفاده نماييد، خواهيد دانست كه مثلاً آيه 110 سوره انعام در انتهاي صفحه و آيه 111 سوره انعام در ابتداي صفحه قرار دارد.
3. براي حفظ آيات قرآن، از قرآني استفاده نماييد كه نه خيلي بزرگ و سنگين باشد، نه خيلي كوچك و ريز خط. به طور نمونه، از قرآنهاي «رَحلي» يا «جيبي» يا «چهار رنگ» يا «با كاغذ گلاسه» و يا «تَذهيب دار» استفاده نكنيد، بلكه با قرآنهاي «رُقعي» يا «وزيري» يا «يك رنگ» يا «دورنگ» يا «با كاغذ معمولي» و يا «بدون تذهيب» به حفظ قرآن بپردازيد؛ هر چند علاقه و عادت شما مي تواند شرط اصلي در انتخاب نوع قرآن باشد. گفتني است كه از قرآنهاي «نيم جيبي» يا «جيبي» و «كوچك» مي توانيد براي همراه داشتن خود استفاده نماييد.
4. براي حفظ آيات، از قرآني استفاده كنيد كه زيرِ آيات و يا روبه روي آنها معني و ترجمه آيات را نداشته باشد؛ يعني هم در صفحات سمت راست و زوج و هم در صفحات سمت چپ و فرد، فقط آيات و نوشته هاي قرآن باشد. ذكر اين نكته و رعايت آن، بدين منظور است كه تمركز حواس شما، هنگام حفظ كردن قرآن، فقط بر خود آيات و نه چيز ديگري، معطوف و متوجه باشد.
5. براي حفظ آيات قرآن، شايسته است هميشه قرآني كوچك (نيم جيبي يا جيبي) را همراه خود داشته باشيد تا با استفاده از آن، در فرصتهاي خالي شده و به دست آمده در طول شبانه روز، به حفظ قرآن بپردازيد. مثلاً با شخصي در ساعت 8 صبح قرار ملاقات مي گذاريد و وي در ساعت 15/8 در آنجا حاضر مي شود. شما مي توانيد با استفاده از اين قرآن كوچك، به مدت 15 دقيقه، به حفظ آيات قرآن بپردازيد و از وقتِ به دست آمده، خوب بهره برداري كنيد.
6. اگر همراه داشتن قرآن كوچك براي شما دشوار است، مي توانيد از قرآنهاي 30 پاره كوچكي كه هر جزء قرآن در يك پاره و جلد چاپ شده است و همراه داشتن يك پاره و جلد آن براي شما آسان خواهد بود، استفاده نماييد.
7. هنگام قرائت و حفظ قرآن، مي توانيد براي حركت دادن چشم روي كلمات و آياتِ موردنظر براي حفظ، از يك «مكان نما»ي كاغذي يا مقوايي كمك بگيريد. و نيز براي حفظ يك سطر يا يك آيه از قرآن، كاغذ يا مقواي سفيدي را روي سطرها يا آيات بعدي آن بگذاريد تا چشمانتان به سوي آنها معطوف نگردد و ذهن و حواستان فقط متوجه سطر يا آيه موردنظر براي حفظ باشد.
8. براي اينكه سر و صداي اطراف، مانع و مزاحم حفظ قرآن شما نشود، مي توانيد از وسيله اي به نام هِدفُن (HEAD PHONE) كه بر گوش قرار مي دهند، استفاده كنيد.
9. يكي از راههاي حفظ آيات و تكرار محفوظات قرآني، در هنگام راه رفتن و مسافرت كردن و مانند آن، استفاده از دستگاههاي پخش همراه و كوچكي به نامِ «واكمَن» است.
بدين منظور، دستگاه «پخش همراه» را در جيب يا كيف خود بگذاريد و گوشي آن را در گوشتان قرار دهيد و در حالي كه آيات موردنظر براي حفظ را از طريق اين دستگاه مي شنويد، خودتان نيز آيات قرآن را، همراه با شنيدنِ آنها، زمزمه كنيد و آهسته بخوانيد. با انجام دادن اين كار، هم از وقت خود بيشترين استفاده را برده ايد و هم به مقدار و سرعتِ حفظ آيات براي خويش افزوده ايد.
10. در هنگام حفظ قرآن مي توانيد از يك «رَحْل» يا «ميز كوچك» و يا وسيله اي ديگر مانند آن استفاده كنيد و قرآن را روي آن بگذاريد و سپس به خواندن و حفظ آيات آن بپردازيد.

ج. شرايط حفظ قرآن
1. در حفظ قرآن، «شرط اول قدم آن است كه مجنون باشي». پس شرط اول در حفظ قرآنْ «عشقِ» به اين كار و عاشق آن بودن است و شما عشق به حفظ قرآن را مي توانيد از راههاي ذيل، در خود، ايجاد يا تقويت كنيد:
يك. توجه به ارزش و اهميت خود قرآن؛
دو. توجه به مسئوليت خود در برابر يادگيري، يادسپاري، به كارگيري و ياددهي قرآن؛
سه. توجه به ارزش و اهميت حفظ قرآن؛
چهار. توجه به آثار و فوايد حفظ قرآن؛
پنج. توجه به اهداف حفظ قرآن.
2. از هر زماني در طول شبانه روز مي توان براي حفظ قرآن بهره جُست، اما برخي بر اين عقيده اند كه بهترين زمان مناسب براي حفظ آيات قرآن، در اول صبح و بويژه در فاصله بين اذان صبح تا طلوع آفتاب است؛ زيرا انسان بتازگي از خواب شبانه اش بيدار شده و به امور مادي و اشتغالات روزانه اش مشغول نگشته و ذهن و روان وي كاملاً در آسايش و استراحت بوده است و در نتيجه، از فضاي معنوي بهتر و آرامش رواني بيشتر و آمادگي ذهني خوب تري برخوردار است.
برخي ديگر نيز بر اين عقيده اند كه آخر شب و بويژه فاصله پيش از خواب شبانه، زمان مناسبي براي حفظ قرآن است؛ زيرا انسان از كارها و مشغله هاي ذهني روزانه اش فارغ شده است و پس از حفظ آيات قرآن نيز به خواب مي رود و ديگر ذهن او با اشتغالات و درگيريهاي جديدي روبه رو نمي شود و هر مقدار از آيات قرآن را كه پيش از خواب حفظ مي نمايد، پس از خوابيدن، در ذهن وي كاملاً نقش مي بندد و هنگام صبح كه از خواب برمي خيزد، آيات حفظ شده را به صورت روشن و شفاف، در ذهن و حافظه خود مي بيند.
3. حفظ قرآن، برنامه ريزي و زمان بندي و نظم و انضباط مي خواهد. از اين رو، باتوجه به شرايطي كه داريد، براي خودتان مشخص و معين كنيد كه روزي چند ساعت و در كدام ساعتها مي خواهيد به حفظ قرآن بپردازيد؛ مثلاً روزي سه ساعت و از ساعت 7 تا 8 صبح و 4 تا 5 عصر و 10 تا 11 شب. پس از اين برنامه ريزي، هرگز از آن تخلّف نورزيد و در صورت تخلّف، خود را به گونه اي جريمه و مُؤاخذه كنيد. اين برنامه ريزي باعث مي شود تا براساس نظريه «پاوُلُف»، خود را «شرطي» كنيد و ذهن شما هميشه در آن ساعتهاي معين، آمادگي كامل براي حفظ آيات قرآن را داشته باشد.
4. در برنامه ريزي و زمان بندي حفظ قرآن، اگر مي خواهيد روزي 4 ساعت به حفظ قرآن بپردازيد، بهتر است كه اين چهار ساعت، پشت سر هم و در يك زمان ـ مثلاً از ساعت 8 صبح تا 12 ظهر ـ نباشد؛ بلكه آن را به دو زمانِ دو ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 9 صبح و از ساعت 9 تا 11 شب، و يا حتي به چهار زمانِ يك ساعته، مثلاً از ساعت 7 تا 8 صبح و 12 تا 1 ظهر و 5 تا 6 عصر و 10 تا 11 شب، تقسيم و تنظيم نماييد تا احيانا به بيماريها و فشارهاي جسمي و روحي دچار نشويد.
5. در برنامه ريزي حفظ قرآن، مقدار حفظ قرآن در هر روز را با «صفحه» حساب كنيد نه با «آيه»؛ زيرا كوتاهي و بلندي آيه ها يكسان نيست. مثلاً براي خودتان برنامه ريزي نماييد كه روزي «يك صفحه» از قرآن را حفظ كنيد، نه روزي 10 آيه را.
6. حفظ قرآن را از زمانهاي كوتاه آغاز نماييد و بتدريج، بر زمان آن بيفزاييد تا دچار خستگي و دلزدگي نشويد. به طور نمونه، در هفته اول، روزي نيم ساعت و در هفته دوم، روزي يك ساعت و در هفته سوم، روزي يك ساعت و نيم و در هفته چهارم، روزي دو ساعت و در ماه دوم، روزي سه ساعت و در ماه سوم، روزي چهار ساعت و در ماه چهارم، روزي پنج ساعت، به حفظ قرآن مشغول شويد.
7. اگر نگوييم «لازم» است، حتما «بهتر» است كه شروع حفظ قرآن، از همان آغازِ دورانِ كودكي و نوجواني باشد؛ زيرا ذهن انسان در اين دوران، همچون آينه اي شفاف است كه هنوز زنگار نگرفته و با مسائل گوناگون و مشكلات فراوان و پيچيده زندگي آميخته نگشته و آمادگي كامل براي يادگيري و يادسپاري آيات قرآن را داراست؛ هر چند انسانهايي نيز بوده اند كه پس از 40 ـ 50 سالگي، حافظ قرآن شده اند و البته با دشواري بيشتر و شتاب كمتري نيز، در اين راه، روبه رو بوده اند.
8. توجه داشته باشيد قرآنهايي كه با خط «عُثمان طه» و مانند آن نگارش شده اند، داراي «604» صفحه هستند. پس اگر روزي فقط «1» صفحه از اين قرآنها را حفظ كنيد، مي توانيد همه قرآن را در «604» روز، يعني حدود «20 ماه» يا «1 سال و 8 ماه»، حفظ نماييد. و چنانچه روزي «2» صفحه از آنها را حفظ كنيد، مي توانيد همه قرآن را در حدود «10 ماه» حفظ نماييد.
9. هيچ گاه در سرعت و مقدار حفظ قرآن، خود را با ديگران مقايسه ننماييد؛ زيرا هر كس از شرايط ويژه اي برخوردار است. پس، خودتان را با شرايط ويژه خودتان مقايسه كنيد و آن گاه به ارزيابي سرعت و مقدار حفظِ خويش بپردازيد و در صورتي كه آن را مناسب نيافتيد، بر سرعت و مقدار حفظ خود بيفزاييد و بر ثابت نگه داشتن آياتِ حفظ شده، در ذهن و حافظه خويش، تلاش بيشتري داشته باشيد.
10. سعي كنيد هنگام راه رفتن و يا هنگامي كه سوار اتومبيل، اتوبوس، تاكسي، قطار، هواپيما و مانند آن هستيد، به قرائت و مطالعه و حفظ آيات از روي قرآن نپردازيد؛ زيرا برخي بر اين عقيده هستند كه مطالعه در حال حركت، براي چشم و اعصاب زيان دارد و گاه نيز موجب سردرد و چشم درد و سوزش چشم و اشكريزي از چشمان مي شود. در اين حالتها، بهتر است آياتي را كه قبلاً حفظ كرده ايد، تكرار و تمرين نماييد و آنها را در ذهن خود مرور كنيد. البته براي تصحيح اشتباهات و يادآوري قسمتهاي فراموش شده، مراجعه به قرآني كه همراهتان است، در حالتهاي گفته شده، مانعي ندارد.
11. هنگامي كه تازه از خواب برخاسته ايد، بلافاصله به خواندن و حفظ كردن قرآن مشغول نشويد؛ بلكه تا حدود نيم ساعت و يا حتي يك ساعت پس از بيدار شدن، به كارهاي معمولي و متفرقه بپردازيد و آن گاه مشغول خواندن و حفظ كردن قرآن شويد. رعايت اين نكته براي آن است كه ذهن و حافظه شما، هنگام خواب، در آرامش كامل به سر مي برده است و پس از بيدار شدن، آمادگي كامل و سريع براي يادگيري و يادسپاري مطالب فكري و علمي و از جمله آيات قرآن را ندارد. به همين دليل، گاه ديده شده است برخي از كساني كه پس از بيدار شدن و بدون درنگ، به مطالعه و كارهاي فكري و علمي پرداخته اند، ناگهان خسته شده و به «سردرد» دچار گشته اند.
12. سعي كنيد براي تكرار محفوظات قرآني خود و مرور آياتي كه قبلاً حفظ كرده ايد، از هر فرصتي استفاده نماييد و آن را در هر شرايطي كه ممكن است انجام دهيد. مثلاً اگر مي توانيد، در هنگام خياطي كردن، ظرف شستن، قدم زدن، بازار و پارك و باغ رفتن، در صف و نوبت بودن، آشپزي كردن، لباس شستن، جارو نمودن، سبزي پاك كردن، نظافت نمودن، پياده روي كردن، حياط شستن، ورزش نمودن و رانندگي كردن به تكرار و مرور محفوظات قرآني خود بپردازيد.
13. قرآن كتابي «پاك» است. پس، حفظ قرآن را در محلي پاك و پاكيزه انجام دهيد. به طور نمونه، بر فرش يا موكت نجس و آلوده ـ هر چند خشك و ناپيدا هم باشد ـ قرآن را حفظ نكنيد.
14. حفظ قرآن را در مكاني آرام و داراي سكوت و به دور از هر گونه شلوغي و موانع تمركز حواس انجام دهيد. مثلاً در اتاقي كه مجاور كوچه و خيابان است و يا راديو و تلويزيون در آن روشن است، به حفظ قرآن نپردازيد.
15. سعي كنيد در هنگامي كه خسته يا عصباني يا كسل يا گرسنه يا خواب آلود يا بي نشاط يا پريشانْ خاطر و يا مانند آن هستيد، به حفظ قرآن نپردازيد؛ زيرا در اين اوقات، سلولهاي مغزي آمادگي چنداني براي خواندن و حفظ كردن آيات قرآن را ندارند؛ مگر آنكه بتوانيد با خواندن و حفظ كردن آيات، بر اين موانع چيره شويد و آنها را به جهت مثبت و حالات مناسب تغيير دهيد.
16. هرگاه از نظر روحي ـ رواني نمي توانيد به حفظ آيات جديدي مشغول شويد، اگر مي توانيد، به مرور و تكرار محفوظات قبلي خود بپردازيد تا ارتباط شما با قرآن و برنامه حفظ آن قطع نگردد.
17. چنانچه براي خود به گونه اي برنامه ريزي كرده ايد كه مثلاً روزي يك صفحه از قرآن را حفظ كنيد، در هر روز و پيش از شروع حفظ صفحه جديد، به مرور و تكرار صفحات و يا صفحه قبلي آن بپردازيد تا آنچه را قبلاً به ياد سپرده ايد، زود از ياد نبريد و ارتباط حفظ صفحات با يكديگر را نيز قطع نكرده باشيد.
18. در هنگام حفظ قرآن، به كار ديگري از قبيل خوردن، آشاميدن، نگاه كردن به تلويزيون، گوش دادن به راديو، سخن گفتن با ديگران، مطالعه كردن و مانند آن مشغول نشويد تا كيفيت و كميت حفظ، داراي رشد بهتر و بيشتري باشد. و بايد توجه داشت: غالبا كساني كه از «تمركزِ» بيشتري برخوردار بوده اند، از «موفقيت» بيشتري نيز برخوردار گشته اند. »
19. در صورتي كه در برنامه زمانبندي شما براي حفظ قرآن ـ به دليلها و يا علتهايي ـ تأخيري رخ داد، بايد در برنامه زماني بعدي حتما آن را جبران كنيد و در همين زمان نيز، برنامه از قبلْ تعيين شده را اجرا نماييد. به طور نمونه، اگر براي خود، برنامه ريزي كرده بوديد كه در هر روز، يك صفحه از قرآن و مثلاً در روز شنبه صفحه 20 را حفظ كنيد و به عللي نتوانستيد صفحه 20 را در روز شنبه حفظ نماييد، بايد در روز يكشنبه، نخست صفحه 20 و سپس صفحه 21 قرآن را حفظ كنيد، نه اينكه در روز يكشنبه به حفظ صفحه 20 و در روز دوشنبه به حفظ صفحه 21 بپردازيد.
20. براي اينكه در برنامه ريزي شما براي حفظ قرآن تأخيري نيفتد و خللي وارد نشود، بايد برنامه حفظ قرآن خود را به عنوان يكي از كارهاي اصلي و مهم و ضروري روزانه خويش بدانيد تا كار حفظ قرآن شما تحت الشعاع كارهاي ديگرتان قرار نگيرد به طوري كه از آن باز بمانيد. از سوي ديگر نيز توجه داشته باشيد كه اگر كار حفظ قرآن را با برنامه ريزي درست و منظم انجام دهيد، كارهاي ديگرتان را تحت الشعاع خود قرار نمي دهد به طوري كه خيال كنيد از كارهاي مهم ديگرتان در طول روز باز مي مانيد.
21. هنگام خواندن و حفظ قرآن، فاصله چشمان شما با قرآنْ كمتر از 30 سانتي متر نباشد تا چشمانتان خسته و آزرده نگردد.
22. كم حفظ كردن، ولي خوب حفظ كردن از شرايط مهم حفظ قرآن است. برخي از حافظان بر ذهن و حافظه خود سخت مي گيرند و يكباره آيات و معلومات فراواني در آن وارد مي كنند و چه بسا كه موفق نيز مي شوند؛ اما اين كار تداوم زيادي ندارد و كم كم آثار ناراحتي و فراموشي بر آنان آشكار مي شود و به كنار گذاشتن حفظ قرآن مي انجامد. حفظ آيات بايد متناسب با استعداد شخص و به اندازه زماني باشد كه براي آن تعيين شده است.
ادامه دارد...
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره58.