سيدجواد حسيني
نشانه‌ها و اقسام تواضع
سه چيز است كه سرآغاز [و نشانه‌هاي] تواضع است: ابتدا به سلام كردن به كسي كه با او برخورد مي‌كند، رضايت دادن به نشستن پايين مجلس و ريا و سمعه را ناخوش داشتن.
نشانه‌هاي تواضع
در لا به لاي روايات پيش گفته و تعريفهايي كه از تواضع ارائه گرديد، به برخي نشانه‌هاي تواضع نيز اشاره شد. در ضمن روايات ديگر نيز به اهم نشانه‌ها اشاره مي‌شود:
1. ابتدا به سلام كردن؛ 2. پايين مجلس نشستن؛ 3. ريا و سمعه را ناخوش داشتن؛ چنان كه علي عليه السلام فرمود: «ثَلَاثٌ هُنَّ رَأْسُ التَّواضُعِ اَنْ يبْدَءَ بِالسَّلَامِ مَنْ لَقِيهُ وَ يرْضَي بِالدُّونِ مِنْ شَرَفِ الْمَجْلِسِ وَ يكْرَهُ الرِّيا وَ السَّمْعَةَ؛ 1 سه چيز است كه سرآغاز [و نشانه‌هاي] تواضع است: ابتدا به سلام كردن به كسي كه با او برخورد مي‌كند، رضايت دادن به نشستن پايين مجلس و ريا و سمعه را ناخوش داشتن.»
4. ترك جدل؛
5. از ستايش گريزان بودن؛ چنان كه امام صادق عليه السلام فرمود: «إِنَّ مِنَ التَّوَاضُعِ... أَنْ يتْرُكَ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً وَ لا تُحِبَّ أَنْ يحْمَدَ عَلَي التَّقْوَي؛ 2 به راستي از [نشانه‌هاي] تواضع آن است كه... جدل و جر و بحث را رها كند؛ هر چند حق با او باشد. و دوست نداشته باشد كه بر تقوا ستايش شود.»
اقسام تواضع
همچنان كه در تعريف تواضع اشاره شد، تواضعي كه همراه با ذلت و پستي باشد، نه تنها ممدوح نيست، بلكه مذموم است. همين طور تواضع در مقابل ثروتمندان به خاطر ثروت آنها، از بدترين حالات انسان شمرده مي‌شود.
علي عليه السلام فرمود: «مَنْ أَتَي غَنِياً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ؛ 3 كسي كه در نزد ثروتمندي برود و در برابر او به خاطر ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خويش را از دست داده است.‌»
و همچنين تواضع در مقابل كافران ممنوع است؛ چنان كه قرآن كريم مي‌فرمايد: «يا أَيهَا الَّذينَ آمَنُوا مَنْ يرْتَدَّ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَسَوْفَ يأْتِي اللَّهُ بِقَوْمٍ يحِبُّهُمْ وَ يحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَي الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَي الْكافِرينَ»؛ 4 «اي كساني كه ايمان آورده ايد! هر كس از شما از آيين خود باز گردد، [به خدا زياني نمي‌رساند و] خداوند به زودي جمعيتي را مي‌آورد كه آنها را دوست دارد و آنان [نيز] او را دوست دارند. در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران سرسخت و نيرومندند.»
معيار كلي براي تواضع مثبت و قابل تأييد اين است كه تواضع براي خدا باشد، مانند: تواضع در مقابل مؤمن به خاطر ايمانش، تواضع در مقابل فقير و عالم و... به خاطر رضاي خداوند؛ چنان كه پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: «خداوند به پنج دسته از فرشتگان مباهات مي‌كند:... [از جمله:] وَ الَّذِينَ يتَواضَعُونَ لِلَّهِ تَعَالَي؛ و كساني كه به خاطر خدا تواضع مي‌كنند.‌» 5
پيامبر اكرم صلي الله عليه وآله همچنين فرمود: «إِنَّ أَفْضَلَ النَّاسِ عَبْداً مَنْ تَوَاضَعَ عَنْ رِفْعَةٍ؛ 6 به راستي برترين مردم از نظر بندگي كسي است كه از موقعيت بالا فروتني كند.»
پي نوشت:
1) كنز العمال، متقي هندي، ح 8506.
2) بحار الانوار، ج 75، ص 118، ح 3.
3) نهج البلاغة، حكمت 228.
4) مائده/54.
5) مكارم الاخلاق، ص 51.
6) منتخب ميزان الحكمة، ص 536.
منبع: ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره89.