سلامت رواني در پرتو التزام به آموزه هاي ديني(3)
عبادت و سلامت روان
روزه افزون بر جنبه عبادي، اخلاقي، تربيتي و اجتماعي، زمينه هاي سلامت جسمي و رواني و پيشگيري از بسياري بيماريها را فراهم مي سازد.
فاطمه فرهاديان
روزه و سلامت روان
يكي از آموزه هاي ديني كه در بهداشت و سلامت جسم و روان آدمي نقش مؤثري دارد، روزه است. روزه افزون بر جنبه عبادي، اخلاقي، تربيتي و اجتماعي، زمينه هاي سلامت جسمي و رواني و پيشگيري از بسياري بيماريها را فراهم مي سازد.
در روايات نيز آمده است: «صُومُوا تَصِحُّوا؛ (17) روزه بگيريد تا سالم بمانيد.»
پژوهشها نشان مي دهد كه برخي از بيماريهاي جسمي و رواني و نيز انحرافات و ناهنجاريهاي رفتاري و اجتماعي، ناشي از شكم بارگي و پرخوري است. در روايات نيز به اين نكته اشاره شده است كه: «وَ اعْلَمْ اِنَّ الْمِعْدَةَ بَيْتُ كُلِّ دَاءٍ وَ الْحِمْيَةِ هِيَ الدَّوَاءُ وَ اَعْوَدُ الْبَدَنِ مَا اَعْتَادَ؛ (18) پرخوري و انباشتن غذا در معده، عامل بسياري از بيماريها است. وكم خوري دواء است و بدن را به آنچه عادت دارد رها كنيد.»
پرخوري افزون بر اينكه براي بدن و جسم زيان دارد و عامل بسياري از بيماريهاي جسماني قلمداد شده است، جان آدمي را نيز دچار ناراحتي مي كند. روزه به جز پالايش جسم به پالايش روح نيز مي پردازد؛ لذا فرموده اند: «صحت بدن به وسيله كم خوري، زمينه ساز صفا و نورانيت قلب و روان آدمي مي گردد.» (19)
هم چنين خودداري از خوردن و آشاميدن، نوعي تمرين و ايستادگي در برابر شهوات و تسلط بر آنها است. روزه داري تقواي الهي را براي انسان به ارمغان مي آورد. خداوند مي فرمايد: «يَا اَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامِ كَمَا كُتِبَ عَلَي الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ»؛ (20) «اي كساني كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه كه بر مردمان پيش از شما مقرر شده بود، باشد تا پرهيزكار شويد.»

نماز و سلامت روان
اجراي عوامل و فرايض ديني از جمله نماز، علاوه بر اينكه احساسات معنوي انسان را تحريك مي كند، موجب كاهش ناملايمات و ناراحتيهاي روزمره مي شود. نماز نوعي روش زندگي و سيره فراگيري استكه اخلاق، ارزشها و فضايل رفتاري را در بر مي گيرد. از اين طريق است كه فرد مؤمن به نماز، با برون ريزي هيجاني خود و تخليه از ناپاكيها و افكار منفي گام به سوي پالايش رواني خود برمي دارد. پالايش رواني يك نتيجه مشخص دارد و آن سلامت روحي و رواني فرد است.
نتايج تحقيقات فراوان نشان مي دهد كه انجام اعمال و فرايض ديني در كاهش تنشها و تألمات (دردها) روزمره و تأمين سلامت و بهداشت رواني افراد مؤثر است.
همين كه انسان مشكلات خود را با خدا بازگو كند و پس از نماز به مناجات با پروردگار و دعا به درگاه او و طلب ياري بپردازد، حالت رواني او تا اندازه اي بهبود پيدا مي كند. ملاحظه مي شود كه همان نتيجه اي كه در يك روان درمانيِ مؤثر و موفق حاصل مي شود، از نماز نيز به دست مي آيد.
در قرآن كريم آمده است: «اَقِمِ الصَّلَاةَ لِذِكْرِي»؛ (21) «نماز را بپا دار تابه ياد من باشي.» و در آيه ديگر مي فرمايد: «وَ لَذِكْرُ اللهِ اَكْبَرُ»؛ (22) «نماز بزرگ ترين ذكر الهي است.»
اينكه در كتاب آسماني از نماز به عنوان برترين مصداق ذكر خدا ياد شده است شايد بدين جهت باشد كه در حال قيام به نماز، نفس آدمي در اثر توجه به مبدأ اعلا و خالق يكتا از اضطراب دروني دور شده و سختيها و ناملايمات را از ياد مي برد. بنابراين كم ترين ترديد در اين مطلب روا نيست كه ياد خدا آرام بخش دلها از همه يأسها و ناآراميها بوده و نماز روشن ترين مصداق و فرد اكمل از ذكر الهي است.
هم چنين نماز تنها عامل بازدارنده از لغزشها و تنها تكيه گاه امن و مأمن مستحكم انسانها معرفي گرديده است. اين امر مي تواند موجب مصون نگه داشتن نفس از افتادن در مهلكه حوادث و آرامش روحي و رواني گردد. در قرآن كريم آمده است: «اِنَّ الصَّلَوةَ تَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْكَرِ»؛ (23) «نماز انسان را از بديها و زشتيها باز مي دارد.»

صبر و خويشتن داري و سلامت روان
برپايه سيره ائمه عليهم السلام انسان كريم و برخوردار از سلامت از روحيه صبر و شكيبايي بهره مند است، و همواره در روابط اجتماعي اش از خشم و غضب مي پرهيزد. رفتارهاي خشم آلود و شهوت راني غالباً حزن و اندوه طولاني در پي دارد. (24)
حضرت علي عليه السلام مي فرمايند: «از شدت غضب احتراز كنيد و خود را با فرو نشاندن خشم و حلم آماده سازيد تا در جنگ غضب پيروز شويد.» (25)
تقويت شكيبايي و بردباري، قدرت تحمل انسان را در برابر دشواريهاي زندگي افزايش داده و اعتدال رواني او را حفظ مي كند.
قرآن مجيد همگان را به اين مهم فرا مي خواند و مي فرمايد: «وَاسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلَوةِ»؛ (26) «از صبر و نماز كمك بجوييد».
بنابراين انسان بدون داشتن صبر، حلم و اخلاق پسنديده نمي تواند به سلامت و آرامش روحي و رواني و كمال دست يابد.

انس با قرآن و سلامت روان
يكي از آموزه هايي كه در سلامت و روان اهميت دارد و در سيره معصومان بسيار بر آن تأكيد شده، تلاوت قرآن و به كار بستن تعاليم آن در زندگي فردي و اجتماعي است. پيامبر اسلام صلي الله عليه وآله فرمود: «هر كس قرآن را شعار و ميزان خود سازد، خدا او را سعادتمند گرداند، و هر كه قرآن را پيشواي خود سازد و به آن اقتدا كند و او را پناهگاه خويش گرداند خداوند چنين فردي را در بهشت پرنعمت و خوشي دلنشين و پايدار پناه مي دهد.» (27)


خداوند در قرآن مي فرمايد: «يَا اَيُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْكُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَشَفَاءٌ لِمَا فِي الصُّدُورِ وَهُدَيً وَرَحْمَةً لِلْمُؤْمِنِينَ»؛ (28) «اي مردم! از سوي پروردگارتان اندرزي براي شما آمده است؛ و درماني براي آنچه در سينه هاست (درماني براي دلهاي شما) و هدايت و رحمتي است براي مؤمنان.»
قرآن كريم شفاست، از آن جهت كه صفحه دل را از انواع مرضها و انحرافات پاك مي كند و زمينه را براي جاي دادن فضايل آماده مي سازد و درون را از موانعي كه ضد سعادت است، پاك مي كند و آماده پذيرش سعادت مي كند.
حضرت رسول صلي الله عليه وآله مي فرمايد: «يَا بُنَيَّ لَا تَغْفُلْ عَنْ قَرَاءَةِ الْقُرْآنِ يَحْيَي الْقَلْبِ وَيَنْهَي عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ وَالْبَغْيِ؛ (29) فرزندم! از خواندن قرآن غافل مباش؛ زيرا كه قرآن دل را زنده مي كند و از فحشا و زشت كاري، ستم و گناه باز مي دارد.»
بنابراين، تلاوت پيوسته قرآن و انس با آن و ايجاد فضاي قرآني در محيط خانه و مدرسه به طور هماهنگ زمينه رشد و شكوفايي و سلامت فرد و اجتماع را فراهم مي سازد. و افرادي كه با قرآن مأنوس اند، از سلامت رواني و آرامش روحي بيش تري برخوردارند.

زكات و سلامت روان
فريضه زكات، نوع دوستي را به انسان مي آموزد و از رذايلهايي مانند: خودخواهي، بخل، آز و... نجات مي دهد. توانايي فرد در محبت و نيكي به مردم و تلاش براي خوشبختي آنها سبب تقويت احساس تعلق به گروه و احساس رضايت از خود مي شود، و داشتن چنين روحيه اي براي سلامت رواني اهميت فراواني دارد. (30) خداوند به رسولش مي فرمايد: «خُذَ مِنْ اَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرهُمْ وَ تُزَكِّيهِمْ بِهَا وَ صَلِّ عَلَيْهِمْ اِنَّ صَلَاتِكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَ اللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»؛ (31) «از اموال آنها صد قراي (به عنوان زکات) بگير تا به وسيل? آن، آنها را پاک سازي و پرورش دهي و به آنها دعا کن؛ دعاي تو ماي? آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.» زكات نفس آدمي را از پليدي بخل، و آز، خودخواهي و قساوت نسبت به فقرا پاك و تزكيه مي كند؛ يعني نفس انساني را رشد مي دهد و بركات اخلاقي و عملي را به او ارزاني مي دارد تا شايسته خوشخبتي دنيا و آخرت شود.
آموزه هاي ديني بسيار زيادي وجود دارد كه رعايت و توجه به آنها موجب سلامت روح و روان و جسم مي گردد و پرداختن به همگي آنها در اين مقال ميسر نيست.
مردم دوستي، حسن خلق، مداراي با مردم و نيز تشويق به صله رحم و ارتباط با يكديگر، تقويت رابطه عاطفي بين اعضاي خانواده به ويژه همسران و همچنين قناعت و پرهيز از تجمل گرايي و توجه به نوع خوراك و تغذيه حلال و بسياري امور ديگر از جمله آموزه هايي هستند كه مورد تأكيد فراوان قرآن و سخنان معصومين عليهم السلام مي باشد.

نتيجه
به طور كلي مي توان نتيجه گرفت انسانها در هر حال به آرامش و سلامت رواني نياز دارند، و در سايه آرامش مي توانند به رشد و كمال، اهداف عالي و سجاياي اخلاقي برسند. دين و آموزه هاي ديني در كاهش اضطراب و نگراني و ايجاد آرامش و امنيت نقش چشم گيري دارد.
افراد با ايمان كه همواره در هر كاري به خدا توكل و توسل مي جويند و از غير خدا دست مي كشند و با دعا، ذكر، نماز و نيايش به پالايش و تخليه درون مي پردازند و داراي روحيه تعاون و نوع دوستي مي گردند، و همواره داراي روحيه اي بانشاط و سرشار از سلامتي مي باشند.
امروز با آنكه بشر در سايه دانش و صنعت توانسته بر بسياري از مشكلات زندگي خود چيره شود، به همراه آن، بيماريهاي روحي و ناراحتيهاي رواني به ويژه استرس و نگراني چنان گسترش يافته است كه آن را بزرگ ترين بيماري قرن ناميده اند.
بر اين اساس، دسترسي به ساحل اطمينان و آرامش، به آرزويي دست نيافتني تبديل شده است. تنها شاهراه دين، معنويت و ارتباط با خدا است كه مي تواند انسانها را به آرامش واقعي و پايدار برساند، آرامشي كه نه تنها در آن اثري از نگراني و نااميدي نيست؛ بلكه بسياري از مشكلات بزرگ جسمي و روحي آدمي را نيز برطرف مي نمايد.
17) بحار الانوار، علامه مجلسي، انتشارات مكتبة الاسلامية، تهران، 1384، ج 96، ص 255.
18) همان، ج 10، باب 13، ص 205، ح 9.
19) مكارم الاخلاق، رضي الدين طبرسي، بيروت، چ 6، 1392 ق، ص 150.
20) بقره / 183.
21) طه / 14.
22) عنكبوت / 45.
23) عنكبوت / 45.
24) مستدرك الوسائل، ميرزا حسن نوري طبرسي، مؤسسة آل البيت، قم، 1408 ه‍. ق، ج 12، ص 12؛ حضرت علي عليه السلام مي‌فرمايد: «رُبَّ شَهْوَةَ سَاعَةٍ اُورَثَتْ حُزْناً طَوِلاً؛ چه بسا لحظاتي شهوتراني مورث حزن و اندوهي طولاني مي‌شود.»
25) ميزان الحكمة،‌ محمد محمدي ري‌شهري، مركز تحقيقات دار الحديث، قم، چ 3، 1381، ج9، ص 4329، ح 14994.
26) بقره / 45.
27) مجلسي، همان، ج 92، ص 19.
28) يونس / 57.
29) ميزان الحكمة، محمدي ري‌شهري، مركز تحقيقات دار الحديث، قم، چ 3، 1381، ج 10، ص 4855، ح 16503.
30) بهداشت و سلامت روان، سليمان قاسمي، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، قم، 1388، ص 124.
31) توبه / 103.
منبع : ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره145