آموزه هاي تبليغي
فرصتهاى تبليغى را دريابيم (3)
يكي از اهداف اساسي پيامبران جهت هدايت انسانها، رشد سجاياي اخلاقي و دور ساختن جامعه از مفاسد بوده است.
محمدحسن نبوي
قسمت پيشين
در شماره هاي 40 و 41 مجله مبلغان مطالبي در مورد فرصتهاي تبليغي بيان گرديد كه ضمن لزوم استفاده از فرصتها براي مبلغين و در مواردي توجه به فرصت سازي براي بيان پيامهاي ديني، به اين مسئله پرداختيم كه مبلغ بايد ضمن كسب آشنائي دقيق از مخاطبان و فضاي تبليغ نسبت به مسائل ذيل آگاهي داشته و براي هر يك برنامه ريزي كند.
آداب و رسوم، ملكات يا مفاسد اخلاقي، تعداد معتادان، مقدار آگاهيهاي ديني مردم، شبهات مطرح در جامعه، پايگاهها و مجموعه هاي تبليغي، نهادهاي مردمي، سازمانها و ادارات، تعداد اماكن تفريحي، امكان ساخت و احداث اماكن مذهبي، هيئات و نيروهاي فرهنگي و بالاخره پيروان اديان و مذاهب مختلف.
در شماره 41 مسائلي كه بايد براي برنامه ريزي جهت ارشاد مخاطبان تحصيلكرده و تصحيح آداب و رسوم اجتماعي مورد توجه قرار گيرد، مطرح گرديد و در اين شماره برخي از عناوين ديگر مورد بحث واقع خواهد شد.
مفاسد اخلاقي
يكي از اهداف اساسي پيامبران جهت هدايت انسانها، رشد سجاياي اخلاقي و دور ساختن جامعه از مفاسد بوده است. با مروري بر تاريخ پيامبران عليهم السلام در قرآن، آيات بسياري به چشم مي خورد كه پيامبران الهي عليهم السلام در برابر رذائل اخلاقي و مفاسد اجتماعي ايستادگي نموده و با تمام توان در جهت اصلاح جامعه مي كوشيدند.
پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله نيز در اين عرصه با جديت تلاش كرده و قرآن مجيد پاكسازي انسانها از آلودگيها را از اهداف بعثت پيامبر صلي الله عليه و آله بر شمرده، مي فرمايد: «هو الذي بعث في الاميين رسولا منهم يتلوا عليهم آياته و يزكيهم و يعلمهم الكتاب والحكمة و ان كانوا من قبل لفي ضلال مبين » (1) ؛ «اوست خدايي كه در ميان درس ناخوانده ها فرستاده اي از خودشان برانگيخت تا آيات او را بر آنان بخواند و پاكشان گرداند و كتاب و حكمت به ايشان بياموزد و [آنان] قطعا پيش از اين در گمراهي آشكار بودند.»
اهميت نشر ارزشهاي اخلاقي در جامعه تا حدي است كه پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله خود مي فرمايد: «عليكم بمكارم الاخلاق فان الله عز وجل بعثني بها؛ (2) بر شما باد به مكارم اخلاق كه خداوند عز وجل مرا به مكارم اخلاق مبعوث كرد.»
مبلغان ديني هم از باب «ان العلماء ورثة الانبياء» (3) وظيفه دارند ابتدا بر گسترش خداپرستي همت گمارده و سپس تزكيه انسانها از رذائل اخلاقي واحياء اخلاق حسنه را به عنوان وظيفه اصلي خويش قلمداد كنند.
براي دست يابي بدين هدف، قبل از هر اقدامي، شناخت عالمانه فضاي تبليغ مطرح است.
مبلغ نبايد صرفا به خواندن نماز جماعت و سخنراني اكتفا كند و از آنچه در محل تبليغ او مي گذرد غافل بماند.
امام صادق عليه السلام مي فرمايد:
«... العالم بزمانه لا تهجم عليه اللوابس؛ كسيكه به زمان خويش آگاه باشد، امور مشتبه بر او هجوم نمي آورد.»
مبلغ در محل تبليغ نسبت به فرهنگ ديني مردم مسئول است؛ او بايد از رويدادهاي اطراف خويش اطلاع كافي داشته، برنامه هاي تبليغي خود را در جهت تصحيح ناهنجاريهاي اجتماعي طراحي كرده، مجدانه پيگيري كند. براي آنكه بتوانيم شاخصهاي اساسي برنامه هاي تبليغي مبلغ را در جهت موضوع مورد بحث مطرح كنيم، ابتدا لازم است به حيطه هايي كه بايد اطلاعات مورد نياز گردآوري شود بپردازيم.
حيطه هاي اطلاعات
اطلاعات اخلاقي گردآوري شده بايد براساس موضوعات و فضاهاي ذيل دسته بندي شود:
1. مسائل اخلاقي پنهاني كه بروز و ظهور اجتماعي ندارد؛ مانند حسد و... ؛
2. مسائل اخلاقي مربوط به روابط خانوادگي افراد مانند رابطه مرد با زن و فرزندان، پدر و مادر و خويشان؛
3. اخلاقيات مربوط به ارزشهاي حاكم در روابط خانواده ها با يكديگر؛
4. مسائل اخلاقي مطرح در سطح جامعه كه در عرصه فرهنگ اجتماعي خودنمائي مي كنند؛ مانند سرقت، بد حجابي، بي بند و باري، ناهنجاريهاي رفتاري و... ؛
5. مفاسد اجتماعي مربوط به اخلاقيات حاكم در جريان كسب و كار، روابط اقتصادي و اجتماعي مانند ربا، غش در معامله، كلاهبرداري، كم فروشي، خيانت، كم كاري و... ؛
6. حركتهاي ضد ارزشي در فراز و نشيبهاي سياسي و فعاليتهاي حزبي؛
7. مفاسد اجتماعي مربوط به حاكمان و مديران در بدنه حكومت و سازمانها و ادارات.
مبلغ لازم است در هر بخش از موارد فوق به دور از تجسسهاي بي جا مسائل پيداي اخلاقي را گردآوري كند و در كنار آن، ملكات اخلاقي جامعه را نيز در هر يك از موضوعات فوق مورد بررسي قرار دهد و آنگاه براي تصحيح هر بخش، به برنامه ريزي روي آورد.
اكنون به مسائلي كه لازم است نسبت به هر بخش در برنامه ريزي مورد توجه قرار گيرد مي پردازيم.
خطاهاي اخلاقي پنهان
در اين بخش بايد به مسائل ذيل توجه داشت:
1. خلافهاي اخلاقي پنهان - از جهت دريافت اطلاعات - از پيچيدگي برخوردار بوده و گاهي شناخت نسبت به آن از سويي حساسيت اجتماعي ايجاد مي كند و از سوي ديگر منجر به تجسس در امور شخصي و خصوصي انسانها مي گردد كه هيچيك از آنها زيبنده مبلغ نيست، ليكن گاهي مردم، خود، به دليل اعتماد به مبلغ، براي او به طور خصوصي بيان مي كنند كه اين اطلاعات و برخي از بازتابهاي رفتاري اخلاقيات پنهان، مبلغ را به دريافتهائي مي رساند.
2. جهت تصحيح اين اخلاقيات مي توان در سخنرانيها به آن توجه كرده، با بيان آيات و روايات، مردم را راهنمايي كرد.
3. لازم نيست اين خطاها و مقدار گستره آن در جامعه بازگو گردد؛ زيرا ممكن است عده اي درباره آن ترديد كنند، همچنين در برخي از موارد موجب تشييع فاحشه مي گردد.
4. مطالبي كه مردم به طور محرمانه براي مبلغ و روحاني نقل مي كنند، به هيچ وجه نبايد در سخنرانيهاي عمومي بيان گردد كه موجب سلب اعتماد آنان از مبلغ مي شود.
5. در اين بخش مبلغ مي تواند صرفا به توضيح خطاي اخلاقي پرداخته، سپس بازتاب دنيوي و عذاب اخروي آن را بيان و بالاخره راههاي علاج آن را مطرح سازد.
اخلاق خانواده
در زمينه اخلاق خانواده چند نكته بايد فرا روي برنامه ريز قرار گيرد:
1. مسائل اخلاقي بسياري در حيطه روابط مردان با همسران خود مطرح است كه اگر مورد توجه هدايتگران جامعه قرار گيرد و معارف ديني درباره آن بيان شود، از سويي مردم با وظائف ديني خود آشنا گشته و از سوي ديگر موجب جذب آنان به مسجد و ديگر اماكن مذهبي مي شود.
2. مبلغ برخي از توصيه هاي عمومي و اشكالات فراوان اجتماعي در زمينه روابط زوجين را مي تواند در سخنرانيها مطرح و با رعايت كامل عفت كلام، مردم را با وظائف خود آشنا سازد.
3. مبلغ مي تواند زماني را براي حل اختلافات خانوادگي اختصاص داده، با حضور زوجين و شنيدن مشكلات آنان، مطالب لازم را بيان كند.
4. همچنين مي تواند جلساتي اختصاصي براي جوانان كه به تازگي متاهل گشته اند برگزار و مطالبي به آنان ارائه نمايد.
5. براي بانوان، مبلغ مي تواند توسط همسر خود مباحثي را كه لازم است بيان و در مواردي كه از پيچيدگي برخوردار است، حتي الامكان با حضور همسر خود در رفع مشكل اقدام كند.
6. در زمينه روابط پدر و مادر مي توان در سخنرانيهاي عمومي بر اساس آيات و روايات و با استفاده از داستانهاي جذاب مطالب متنوعي بيان كرد و در مواردي كه جوانان نياز به مشورت دارند، به آنان كمك كرده، در صورت لزوم با ظرافت و دقت فراوان، مطالبي را به صورت خصوصي با پدران در ميان گذاشت.
لازم به ذكر است كه اگر در انتقال مشكلات فرزندان به پدران و مادران دقت نشود، ممكن است نه تنها مشكلي حل نشود، بلكه بر حساسيت و عصبيت پدران و مادران بيافزايد.
7. در مورد روابط اخلاقي با خويشان، مبلغ مي تواند در سخنرانيهاي عمومي به صله ارحام سفارش و در موارد خاص؛ به صورت اصلاح ذات البين اقدام كند.
روابط بين خانواده ها
در اين بخش روابط خانوادگي بين همسايگان، همكاران، دوستان و... مطرح مي شود كه برخي از اين روابط در جلسات عروسي، جشن تولدها و ميهمانيهائي كه به صورت خانوادگي شكل مي گيرد، رخ مي نمايد.
اين نشستها بسترساز بسياري از ناهنجاريها يا هنجارهاي اجتماعي است و در عين حال از الفت و انس خاصي برخوردار بوده و مورد علاقه عموم مردم است.
در قالب چشم و هم چشميها، رقابتهاي ناسالم بسياري شكل مي گيرد و در مدت كوتاهي به يك ارزش خطاي اجتماعي تبديل مي شود و همه چيز از ساخت خانه، خريد اتومبيل، زيبائيها و زشتيها و... تحت تاثير آن، چهره دگرگون مي كند و همگان را براي دستيابي به ارزشهاي جديد فعال مي سازد و....
گاهي در اين ارتباطات خانوادگي مفاسد بسياري رخ مي نمايد، حرمتهاي خانوادگي شكسته مي شود و به ندرت ديده شده است كه افراد به ظاهر مذهبي هم در اين مجالس با عنوان اينكه يك شب است، هر نوع هرزگي را تحمل مي كنند.
شاخصها
در برنامه ريزي براي كنترل اين نوع ارتباطات و تصحيح كاركردهاي آن، نكاتي در دو بخش «ناهنجاريها» و «شيوه هاي برخورد» مطرح مي شود:
الف) ناهنجاريها
1. برخي از رفتارها خلاف شرع بين است؛ مانند: بي حجابي، پخش موسيقي مناسب مجالس لهو و لعب و....
اين رفتارها بايد از مجالس و محافل مسلمين به طور كلي حذف گردد.
2. بعضي از رفتارها، شاديهاي مشروع و بلا اشكال است كه بايد ضمن تقدير از اين افراد، به عنوان الگوي مناسب به مردم معرفي گردد.
3. برخي از رفتارها خلاف شرع نيست؛ ليكن سليقه ما آن را نمي پسندد، در اين موارد بهتر است مبلغ مردم را به حال خود گذاشته، بيش از حد چهره مانع ساز از خود جلوه ندهد.
اگر سخنراني در محيطهاي سازماني بود ضمن احترام براي كساني كه صادقانه خدمت مي كنند، تذكر نسبت به مفاسد اداري، بستر ساز اصلاح ادارات خواهد بود
ب) شيوه هاي برخورد
از آنجا كه مبلغين و مؤمنين نسبت به بخش اول وظيفه و تكليف دارند، نكاتي كه مي تواند براي تصحيح رفتارها مؤثر باشد، بيان مي شود.
1. اولا در نهي از منكر بايد همه مراتب شرعي آن رعايت شود كه اولين مرحله آن، موعظه و نصيحت دوستانه و مشفقانه است و غالبا برخوردهاي از موضع قدرت، تاثير نامناسب خواهد داشت.
2. در سخنرانيها اگر به صورت كلي درباره اين نوع ناهنجاريها مباحثي بيان شود زمينه ساز تصحيح فرهنگ خواهد بود.
3. برگزاري مجالس شاد و مشروع عروسي جوانان مذهبي، يكي از بهترين راههاي ارائه نمونه به مردم مي باشد.
4. در مجالسي كه احتمال حركتهاي خطا وجود دارد، روحاني مي تواند با فعال سازي افراد مذهبي - كه از اقوام آنان مي باشند - از گناه جلوگيري كند.
5. اگر پيامهاي با واسطه تاثير نداشت، روحاني با مذاكره و نصيحت آنان مي تواند با منكر برخورد كند.
6. در برخي از موارد تذكر به مسئولين هيئتهاي مذهبي، معتمدين محل و يا نيروهاي بسيجي مي تواند مؤثر باشد كه روحاني از اين طريق و با فعال سازي آنان، اقدام مي كند.
آسيبهاي فرهنگي و مفاسد اجتماعي
در موارد بندهاي 4 و 5، پس از گردآوري آسيبها و فراواني آنها مي توان از راههايي جهت اصلاح مفاسد اقدام كرد كه به مواردي اشاره مي شود:
1. بهتر است در هر مسجد، گروه امر بمعروف و نهي از منكر تشكيل و در موارد لازم اقدام شود.
بهتر است اين گروهها از افراد فرهنگي - مذهبي؛ مانند افراد بسيج تشكيل و در دو گروه مردان و زنان فعال شوند.
براي هدايت و كنترل فعاليتها لازم است جلسات هفتگي مداوم برگزار گرديده، همه اعضا فعاليتهاي خود را گزارش كرده و توسط روحاني راهنماييهاي لازم ارائه شود.
در اين جلسات لازم است آيات و روايات مربوط به امر بمعروف و نهي از منكر براي اعضاء مطرح و ضمن ايجاد انگيزه جهت فعاليت دقيق تر، احكام امر بمعروف و نهي از منكر بيان شود.
براي فعاليت گسترده و مناسب مي توان اين گروهها را در مدارس آموزش و پرورش، بازار و يا بين مغازه داران ايجاد كرده و آنها را به كار گرفت.
آمرين بمعروف و ناهيان از منكر لازم است نسبت به احكام اين فريضه الهي كاملا توجيه شوند.
2. در برخي از موارد روحاني مي تواند وقت خاصي را براي هدايت انسانهاي خطاكار موضوع بند 4 و 5 قرار داده و به فرد سازي و اصلاح فرد روي آورد. براي پيشبرد و نتيجه بهتر، لازم است نيروهاي محوري و كليدي خطاكاران شناسائي و از آنها به صورت فردي دعوت به عمل آيد و پس از جذب، روحاني با استمداد از خداوند منان جهت هدايت آنان اقدام كند. اين حركت در موارد بسياري مي تواند تاثير گذار باشد و زمينه نجات فرد يا افرادي را فراهم سازد.
3. با سخنراني عمومي در مورد آسيبهاي مذكور و بيان آيات و روايات مربوط به آن مي توان آگاهيهاي لازم را به مخاطبان ارائه كرد.
4. براي اقشار آسيب پذير و يا كساني كه منحرف شده اند، اگر كلاسها و يا جلسات خاص تشكيل شود و آنان آزادانه مشكلات خودشان را بيان كنند، زمينه اصلاح رفتار آنان با راهنمائيهاي مبلغ فراهم مي شود.
5. اگر احكام مربوط به كسب و تجارت و يا كار كردن براي ديگران در جزوه اي منتشر و در اختيار مردم قرار گيرد، بستر فرهنگي كلام اميرالمؤمنين عليه السلام كه فرمودند: «الفقه ثم المتجر» فراهم مي آيد.
6. گاهي با ايجاد اشتغال و يا ازدواج افراد مجرد، افراد خطاكار به صلاح روي مي آورند.
7. با ورود در مجامع و جلسات اين افراد - با حفظ شئون روحانيت و در مواردي كه زمينه اتهام نباشد - مي توان به آرامي مسير جلسات را در جهت مرضي صاحب الامر عج الله تعالي فرجه الشريف تغيير داد.
خطاهاي سياسي
واكنش نسبت به اين نوع خطاها از ظرافت خاصي برخوردار بوده، در مورد آنها بايد اموري رعايت شود:
1. جايگاه روحانيت بگونه اي است كه انتظار مي رود همه گروههاي مذهبي را به خود جذب كرده و در كنار خويش رشد دهد؛ از اينرو موضع گيريهاي سياسي در سخنرانيها به نفع حزب و يا بر عليه گروهي، به هيچ وجه مصلحت نيست؛ بلكه بهتر است مردم را به ملاكهاي انتخاب برتر براساس آيات قرآن و روايات راهنمائي كند.
2. اگر فرد يا افرادي منحرف بوده و يا در جهت خدمت به اجانب فعاليت مي كنند، لازم است روحاني براساس ملاكها، خطر نفوذ خائنين را گوشزد كند؛ ليكن باز هم حتي الامكان بايد از ذكر نام افراد در سخنراني پرهيز شود.
3. همچنين لازم است روحاني، گروههايي را كه در جهت منافع دشمنان فعاليت مي كنند شناسائي كرده و نيروهاي كليدي و فعال آنها را دعوت و به طور خصوصي با آنان صحبت نموده، نتائج خطرناك فعاليت آنان را ناصحانه گوشزد كند و پس از آن، همان فرد را جهت تصحيح عملكرد گروه فعال سازد.
4. از نيروهاي فرهنگي با نفوذ، جهت نصيحت و هدايت منحرفين كمك گرفته شود.
5. در صورتي كه نيروهاي اساسي گروه بر خطاي خود پافشاري كردند، لازم است علاقه مندان به آنها را با واسطه يا بدون واسطه آرام آرام از كنار آنان دور ساخته، خطر آنان را كاهش داد.
مفاسد مديريتي
برخي از مفاسد اجتماعي مربوط به فساد حاكمان و مديران مي شود كه با رعايت موارد ذيل مي توان درباره آن اقدام كرد:
1. قبل از هر چيز بازشناسي فساد اداري و اطمينان نسبت به خطا لازم و ضروري است؛ زيرا در مورد حاكمان و مديران گاهي شايعات بي اساسي وجود دارد كه اقدام بر اساس آن موجب تضييع حقوق آنان و بي اعتباري سخنان مبلغ مي گردد.
2. جهت تشخيص دقيق فساد اداري، توجه به محدوديتها و اختيارات مديران لازم است؛ زيرا در موارد بسياري مديران جهت تصحيح سازمان خود از اختيارات لازم برخوردار نيستند.
3. در مواردي كه نسبت به خطا اطمينان نسبي حاصل شد، بهتر است موضوع با خود فرد در ميان گذاشته شود و نهي از منكر به طور خصوصي محقق شود.
4. اگر تذكر خصوصي مؤثر نبود، از طريق ما فوقها پيگيري شود و در نهايت مي توان ديوان عدالت اداري را در جريان امر قرار داد.
5. در صورتي كه پيگيريهاي مختلف مؤثر نبود، معرفي چهره افراد خائن براي مردم در دل خائنين هراس ايجاد خواهد كرد.
6. اگر سخنراني در محيطهاي سازماني بود ضمن احترام براي كساني كه صادقانه خدمت مي كنند، تذكر نسبت به مفاسد اداري، بستر ساز اصلاح ادارات خواهد بود.
7. گاهي عدم موفقيت افراد در پيگيري اصلاح تخلفات اداري، به دليل عدم توجه به چهارچوبهاي سازماني و سلسله مراتب اداري مي باشد، كه اين امر نيز بايد مورد عنايت باشد.
در همه مواردي كه ذكر گرديد، مبلغ نبايد از توجه به آيات قرآن و روايات اهل بيت عصمت و طهارت و بيان آن غافل بماند.
ادامه دارد...
1) جمعه/2.
2) بحار الانوار، ج 66، ص 375.
3) اصول كافي، ج 1، ص 32، ح 2.
منبع : ماهنامه اطلاع رساني، پژوهشي، آموزشي مبلغان شماره43