الفهرست (شیخ طوسی)
فهرست كُتُب الشیعَةِ وَ اُصولِهِم وَ اَسماءِ المُصَنِّفینَ وَ اَصحابِ الاُصول، مشهور به اَلفهرست اثر شیخ طوسی است که به زبان عربی و سبک فهرست‌نویسی، برخی از آثار علمی اندیشمندان شیعه و صاحبان آن را گردآورده است. الفهرست از مهمترین منابع و آثار رجالی شیعه است.
مؤلف
نوشتار اصلی: شیخ طوسی

محمد بن حسن بن علی(۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشهور به شیخ طوسی، از محدثان و فقیهان شیعه در قرن پنجم قمری است. شیخ در عراق از شیخ مفید، سید مرتضی و دیگران بهره برد. هنگامی که کتابخانه شاپور در آتش سوخت، از بغداد به نجف رفت و در آنجا حوزه علمیه را برپا کرد. شیخ طوسی، بعد از وفات سید مرتضی رهبری شیعیان را بر عهده گرفت. کتاب‌های فقهی، حدیثی، تفسیری، رجالی و... او جزء کتاب‌های مرجع علوم دینی است.
جایگاه

الفهرست یکی از منابع چهارگانه رجال شیعه و یکی از سه اثر رجالی شیخ طوسی است. شیخ در این اثر از فهرست ابن ندیم، فهرست ابن بطه مؤدب، فهرست یا رجال ابن عقده، فهرست ابن ولید، فهرست احمد بن خالد برقی و فهرست احمد بن عبدون استفاده کرده است. بیشترین استفاده او از فهرست ابن ندیم است که به ۲۲ مورد می‌رسد.[۱] شیخ طوسی در این کتاب، سند خود را به آثار و مؤلفان شیعه مذکور در کتاب معرفی کرده است.[۲]
نام کتاب

شیخ طوسی، این کتاب را الفهرست نامیده است.[۳] و نجاشی از آن با نام فهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین یاد کرده است.[۴] در برخی کتاب‌های رجالی شیعه با نام اختصاری «ست» به آن اشاره می‌شود.[۵]
هدف

شیخ طوسی این اثر را با هدف ذکر آثار علمی اندیشمندان شیعه دوازده امامی نگاشته است.[۶] البته در مواردی از این اصل تخطی کرده است و افراد غیر امامی دارای اثر را نیز ذکر می‌کند. به عنوان نمونه او از ۵ تن از عالمان زیدیه از جمله ابن عقده[۷] و ۱۰ تن از عالمان اهل سنت به دلیل تألیف اثری در مناقب اهل بیت(ع) یاد کرده است.
انگیزه

شیخ در مقدمه الفهرست، انگیزه خود از نگارش این کتاب را نبودن اثری جامع در معرفی آثار علمی شیعه ذکر می‌کند. شیخ طوسی مشکل آثاری را که در این زمینه نوشته شده است، عدم جامعیت آنها می‌داند و از جامعیت دو کتاب غضائری در فهرست کتب و فهرست اصول و در عین حال از عدم استنساخ و از بین رفتن آنها خبر می‌دهد.[۸]

یکی از استادانش نیز او را در نوشتن کتابی در معرفی آثار شیعه که مشتمل بر ذکر مصنفات و اصول باشد، تشویق می‌کرده است.[۹]
شیوه نگارش

فهرست شیخ، ترکیبی از کتابنامه و زندگینامه است. عناوین این کتاب بر اساس حروف الفبا و نام صاحبان اثر تنظیم شده است. شیخ طوسی هدف خود از این کار را دسترسی آسان به مطالب آن ذکر کرده و تأکید می‌کند ترتیب زمانی در آن رعایت نشده است.[۱۰]

مؤلف کتاب، در ذیل هر عنوان اگر اطلاعاتی درباره نام، نسب، کنیه، القاب و محل سکونت صاحب اصل یا کتاب او موجود بوده است، ارائه کرده، سپس به شخصیت علمی(تخصص) و نیز آثار او پرداخته است. شیخ در مقدمه متعهد شده جرح و تعدیل و مذهب راویان را بیان کند.[۱۱]
محتوا

فهرست شیخ طوسی متشکل از سه بخش است، که عبارتند از:

بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا از همزه تا یاء تنظیم شده است).[۱۲]
بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده‌اند و شیخ، نام آنها را نیافته است.[۱۳]
بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده‌اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست.[۱۴]

زمان نگارش

تاریخ نگارش الفهرست مشخص نیست. اما از اینکه شیخ در موارد متعددی در کتاب رجال به الفهرست ارجاع داده است به دست می‌آید که این کتاب را پیش از رجال یا همزمان با آن نوشته است.[۱۵] از عبارت «نَذكُرُهُم فی کتابِ الرِّجال اِن شاءَ اللهُ تَعالی» در الفهرست نیز به دست می‌آید که آغاز نگارش کتاب الفهرست پیش از رجال بوده است.[۱۶] البته او در الفهرست هنگام ذکر آثار خود از کتاب الرجال نیز یاد می‌کند.[۱۷] شیخ طوسی نگارش کتاب را در زمان حیات سید مرتضی آغاز کرده[۱۸] و بخش دیگر آن را پس از وفات او نوشته است.[۱۹]
تحقیق و چاپ

الفهرست در سال ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م در هند با تحقیق اسپرنجر و مولوی عبدالحق با ترتیب الفبایی در تمامی حروف نام‌ها، نام پدر و جد چاپ شده است. پس از آن نخستین چاپ کتاب به شکل و ترتیب ابتدایی خود در سال ۱۳۵۶ق در انتشارات حیدریه نجف به تصحیح و تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم انجام شد و این چاپ در سال۱۳۸۰ق نیز تجدید شد. این کتاب در سال ۱۴۱۷ق با تحقیق جواد قیومی توسط نشر الفقاهه در ۳۴۳ صفحه منتشر شد و سید عبدالعزیز طباطبایی آن را در سال ۱۴۲۰ق تحقیق کرد.
تکمیل و تلخیص

در نگارش الفهرست برخی از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند، شیخ در مقدمه علت این کار را عدم ضبط آثار و یا عدم آشنایی با آنها به دلیل پراکندگی محل زندگیشان ذکر می‌کند.[۲۰] پس از شیخ، بر این کتاب تکمله یا تتمه‌هایی افزوده شد:

معالم العلماء؛ ابن شهر آشوب در این کتاب حدود ششصد نویسنده را به الفهرست شیخ طوسی افزوده است.[۲۱]
الفهرست شیخ منتجب الدین؛ در ترجمه و شرح حال دانشمندانی که بعد از شیخ طوسی زندگی می‌کردند.[۲۲]

برخی علما این کتاب را تلخیص کرده یا به آن نظم و ترتیب داده‌اند. از جمله:

تلخیص الفهرست: محقق حلی
ترتیب الفهرست؛ عنایت الله قهپائی
شیخ علی بن عبدالله اصبحی بحرانی
معراج اهل الکمال الی معرفة الرجال شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی

انتقادها

در مواردی از کتاب الفهرست، اشتباهاتی از نویسنده در بیان مذهب، نام، کنیه و اثر مولفین دیده می‌شود. علامه محمد تقی شوشتری منشأ این اشتباهات را استفاده فراوان شیخ از کتاب الفهرست ابن ندیم و کتاب رجال کشی دانسته است. و آیت الله خوئی آن را ناشی از کثرت اشتغال وی به تدریس و تألیف می‌داند.[۲۳] البته شیخ خود نیز در این کتاب در مواردی به اشتباه ابن ندیم از جمله در یکی دانستن فضل بن شاذان نیشابوری شیعی با فضل بن شاذان رازی سنی تصریح می‌کند و کلام کشی را در ملاقات لوط بن یحیی ازدی با امام علی(ع) نقد می‌کند.[۲۴]

گفته شده شیخ در مواردی به منابع مبهم و نامعلوم ارجاع داده است و در پاره‌ای موارد مستند مطالب خود را بیان نکرده است.[۲۵]
پانویس

شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ص۱۳۷.
شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ص۱۵۳.
طوسی، رجال، ص۳۳۶؛ طوسی، فهرست، ص۱۵۹-۱۶۰.
نجاشی، رجال، ص۴۰۳.
حائری، منتهی المقال، ص۶.
طوسی، الفهرست، ص۱-۲، ۱۶۰.
طوسی، الفهرست، ص۲۸.
طوسی، الفهرست، ص۱-۲.
طوسی، الفهرست، ص۱-۲.
طوسی، الفهرست، ص۲.
طوسی، الفهرست، ص۲.
طوسی، الفهرست، ص۳-۱۸۳.
طوسی، الفهرست، ص۱۸۳-۱۹۳.
طوسی، الفهرست، ص۱۹۳-۱۹۴.
طوسی، رجال، ص۳۳۶، ۴۰۹، ۴۱۰، ۴۱۱، ۴۱۴، ۴۱۵، ۴۱۷، ۴۱۸، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۲۵ و...
طوسی، الفهرست، ص۷۴.
طوسی، الفهرست، ص۱۶۰.
شمشیری، مزایای فهرست نجاشی بر فهرست و رجال شیخ طوسی، ص۱۰۳.
رضاداد، گاهشماری آثار شیخ طوسی، ص۶۰.
طوسی، الفهرست، ص۳.
ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۲.
حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴.
شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ص۱۴۹.
شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ص۱۵۲-۱۵۳.

شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، ص۱۳۸-۱۳۷.

منابع

ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی غهرست کتب الشیعه و اسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا، منشورات، المطبعة الحیدریه، النجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
حائری، ابوعلی محمد بن اسماعیل، منتهی المقال، مؤسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ق.
حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق احمد حسینی اشکوری، دارالکتاب الاسلامی، قم.
رضا داد، علیه، طباطبایی، سید کاظم، گاهشماری آثار شیخ طوسی، مطالعات اسلامی، شماره ۸۰.
شمشیری، رحیمه و جلالی مهدی، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفهرست، سال چهلم، علوم قرآن و حدیث، شمارة پیاپی ۳/۸۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۷، ص۱۳۵-۱۶۳.
شمشیری، رحیمه و جلالی مهدی، مزایای فهرست نجاشی بر فهرست و رجال شیخ طوسی و بررسی نسبت و اختلاف آنها با یکدیگر، علوم قرآن و حدیث، سال چهل و یکم، شمارة پیاپی ۳/۸۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۸، ص۱۰۱-۱۲۰.
طوسی، محمد بن حسن، الفرست، شریف رضی، قم، بی‌تا.
طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعه مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.