منازل و مراحل آخرت در قرآن

انسان در سفر آخرتش منازل و مراحل متعددي را طي مي كند كه در اين جا به اختصار درباره آن منازل توضيحاتي ارائه مي شود:
1. نخستين منزل، جريان سكرات مرگ و سختي جان دادن است، اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ در تبيين سكرات مرگ مي فرمايد:«و انّ للموتِ لغمراتٍ هي افظعُ مِن أن تُستَغرَقَ بصفةٍ او تَعتدِلَ علي عقول اهل الدنيا»[1] آري، مرگ را ورطه ها و دشواري هايي است سخت تر از آن كه بتوان وصفش كرد، يا عقل هاي مردم بتواند آن را بفهمد.
طبق اين كلام حضرت، سكرات مرگ بگونه اي سخت است كه اساساً هرگز قابل وصف نيست، و اگر بتوان آن را وصف كرد، كساني كه در دنيا هستند توان درك و فهم آن را ندارند.
2. منزل ديگر، قبر است، اميرالمؤمنين ـ عليه السّلام ـ درباره اين منزل مي فرمايد:«فيا لَهُ مِن بيتِ وحدةٍ، و منزل وحشةٍ و مفرد غربَةٍ»[2] يعني شگفتا از خانه تنهايي، و سراي وحشت، و جايگاه بي كسي و غربت.
در روايتي آمده روزي رسول خدا _ صل الله عليه و آله و سلم _ بر سر ميتي كه او را دفن مي كردند حاضر شد، و در حالي كه اشك از چشمان حضرت به شدّت سرازير بود به مردم فرمود:«اخواني لمثل هذا فاعدّوا» يعني اي برادرانِ من، از براي همچو منزلي خود را آماده سازيد.[3]
3. گر چه از يك نظر قبر همان عالم برزخ است،[4] از لحاظ ديگر برزخ را مي توان يكي از منازل قيامت تلقي كرد، برزخ واسطه ميان دنيا و آخرت است، انسان پس از مرگ از جهت اعتقاداتي كه داشته و اعمال نيك و بدي كه در اين دنيا انجام داده مورد بازپرسي خصوصي قرار مي گيرد و پس از محاسبه اجمالي طبق نتيجه اي كه گرفته شد به يك زندگي شيرين و گوارا يا تلخ و ناگوار محكوم گرديده و با همان زندگي در انتظار روز رستاخيز عمومي بسر مي برد. روح انسان در برزخ، به صورتي كه در دنيا زندگي كرده است به سر مي برد اگر از نيكان است از سعادت و نعمت و جوار پاكان و مقربان درگاه خدا برخوردار مي شود و اگر از بدان است در نقمت و عذاب و مصاحبت شياطين و پيشوايان ضلال مي گذراند.[5]
درباره انسان در عالم برزخ سخن بسيار است، از جمله اينكه بر اساس آموزه هاي ديني انسان در آن عالم سخت نيازمند كارهاي نيك از قبيل دعا و صدقه دادن به نيت خود از طرف بستگان است, در روايتي آمده هر كسي كه صدقه به فقيري به نيت ميتي بدهد، فرشته اي آن را در ظرفي از نور كه بسيار درخشنده است مي گذارد و در عالم برزخ آن را به ميت مورد نظر هديه كننده مي رساند و مي گويد اين هديه را فلان كس براي شما فرستاده است، ميت آن هديه را مي گيرد و از آن بهره مند مي شود.[6]
4. منزل ديگر مرحله اي است كه از آن در آموزه هاي ديني به «نفخ صور= فرياد مرگ و حيات» ياد شده است، و در آيات فراواني از قرآن مجيد اشاراتي به مسأله نفخ صور شده است، از مجموع آن آيات به خوبي استفاده مي شود كه دو بار در صور دميده مي شود، يك بار در پايان جهان كه همه خلايق مي ميرند و اين نفخه مرگ است، و بار ديگر در آستانه رستاخيز كه همه مردگان زنده مي شوند و اين نفخه حيات است، در حقيقت توقف و از كار افتادن اين جهان و آغاز حركت جهان ديگر تشبيه به توقف و حركت لشكرها و قافله ها شده است كه با صداي شيپور مخصوص يا صداي بلند ديگري همگي با هم از راه رفتن باز مي ايستند و متوقف مي شوند و با صداي ديگر به پا مي خيزند و حركت مي كنند.[7] در قرآن كريم درباره اين مرحله و منزل انسان در مسير سفر آخرت چنين آمده: «وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ مَنْ فِي الْأَرْضِ إِلاَّ مَنْ شاءَ اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْري فَإِذا هُمْ قِيامٌ يَنْظُرُونَ»[8] يعني و در صور دميده مي شود و تمام كساني كه در آسمان ها و زمين هستند مي ميرند مگر كساني كه خدا بخواهد، سپس بار ديگر در صور دميده مي شود ناگهان همگي به پا مي خيزند و در انتظار هستند.
از اين آيه به دست مي آيد نفخ صور در حقيقت يك صاعقه و صيحه عقلي است كه تمام آسمان و زمين را پر مي كند و سبب مرگ ناگهاني همه موجودات زنده مي شود و يا همه را به حركت و جنبش در مي آورد و سبب حيات و زنده شدن آنها مي شود.[9]
5. منزل ديگر كه جزء مواقف هولناك مسير آخرت است، منزل سنجش اعمال انسان است. در قرآن كريم بحث هاي گسترده اي درباره اين مرحله از سفر آخرت مطرح شده و با تعبيرات گوناگون از آن موقف و مرحله ياد شده است كه در اينجا به نمونه هايي از آن آيات اشاره مي شود تا چيستي و چگونگي اين منزل تا اندازه اي معلوم شود:[10]
فرمود:«وَ تَري كُلَّ أُمَّةٍ جاثِيَةً كُلُّ أُمَّةٍ تُدْعي إِلي كِتابِهَا الْيَوْمَ تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ»[11] يعني هر امتي را به زانو در آمده مي بيني، هر امتي به سوي كارنامه خود فرا خوانده مي شود و بديشان مي گويند: آنچه را مي كرديد امروز پاداشي مي يابيد. و در آيه ديگر فرمود:«اما كسي كه نامه اعمالش به دست راست او داده مي شود از خوشحالي فرياد مي زند كه اهل محشر نامه اعمال مرا بگيريد و بخوانيد و اما كسي كه نامه اعمال بدست چپ او داده شده مي گويد: اي كاش هرگز نامه اعمال به من داده نمي شد.»[12]
اما در اين باره كه ماهيت نامه اعمال چيست، مفسران مطالب فراواني را مطرح كرده از جمله گفته اند: ممكن است گفته شود اعمال انسان همان گونه كه در درون جان او اثر مي گذارد در عالم بيرون، در فضا و هواي اطراف، در زميني كه بر آن زندگي مي كند و در همه چيز اثر دارد، گوئي بر آنها نقش مي بندد، نقوش طبيعي و غير قابل انكار، نقوشي كه به وسيله قوا و نيروهاي عالم هستي و فرشتگان در دل اين موجودات ثبت مي شود، در قيامت پرده از آن برداشته مي شود، و آشكار مي گردد، و به دست هر كس داده مي شود و با يك نگاه در آن حال هر كس معلوم است، مسلماً اين آثار در دنيا براي ما محسوس و قابل درك نيست، اما بي شك آنها وجود دارند، و روزي كه در آن ديد تازه اي پيدا مي كنيم همه اينها را مي بينيم و مي خوانيم و تصديق مي كنيم.[13]
6. يكي ديگر از منازل آخرت كه بسيار حساس است، مرحله عبور از صراط است، در وصف آن گفته شده: صراط پُلي است كه بر روي جهنم كشيده شده و تا كسي از آن نگذرد داخل بهشت نمي شود. و در روايات آمده است كه از مو باريك تر و از شمشير برنده تر و از آتش گرم تر است، و مؤمنان خالص در كمال آرامش،‌ و به سرعت و بدون ترس از آن عبور مي كنند. اما برخي با دشواري و همراه ترس و نگراني بالاخره از آن مي گذرند و عده اي از روي آن پل به جهنم مي اُفتند.
نمونه آن صراط در دنيا نيز وجود دارد كه در واقع گذري از اين صراط پي آمدش عبور آسان از صراط ياده شده در آخرت است و آن عبارت است از دين حق و راه ولايت و متابعت از اميرمؤمنان و ساير امامان معصوم ـ عليهم السّلام ـ ، هر كسي كه در دنيا از اين صراط يعني راه ولايت عدول كند و به انحراف كشيده شود و مسير غير ولايت را برگزيند و با گفتار يا كردار خود در جهت خلاف آن حركت نمايد، در آخرت از پل نمي تواند عبور كند و بالاخره در هنگام عبور از آن پايش مي لرزد و در جهنم سقوط مي كند.[14]
برخي از بزرگان معاصر ضمن بحث مبسوطي درباره صراط به اين روايت استناد كرده كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود:«اي علي در روز قيامت من و تو و جبرئيل به صراط مي نشينيم و كسي كه از صراط نمي گذرد مگر اين كه نامه اي داشته باشد كه در آن اعتقاد وي به ولايت شما نگذاشته شده باشد...»
اساساً در اسلام ناب همه معارف به هم پيوسته است لذا صراط كه همان راه و روش شناخت خدا است، دو گونه است، صراط دنيا و آخرت، راهي كه در دنياست، همان امام واجب الاطاعه است، كسي كه در دنيا او را شناخت و به راهنمايي هاي او اقتدا كرد از صراط آخرت كه پل دوزخ است گذشته است و هر كس امام را در دنيا نشناخت كامش بر صراط آخرت مي لرزد و در آتش دوزخ سقوط مي كند.[15]
آنچه بازگو شد نمودار و نمونه‌هاي از منازل و مراحل سفرت آخرت است، و ممكن است در هر كدام از مراحل و منازل ياد شده به خصوص بعد از آن كه انسان سر از خاك بر مي‌دارد و زنده مي‌شود مراحل و مواقف‌ متعدد وجود داشته باشد مثلاً در روايات آمده كه در قيامت پنجاه موقف و ايستگاه وجود دارد كه هر موقف آن هزار سال طول مي‌كشد.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «انّ في القيامه خمسين موقفاً لكل موقفٍ الف سنة»[16] يعني در قيامت پنجاه موقف وجود دارد كه هر موقف آن هزار سال است.
علما گفته‌اند: در مسير محشر براي هر يكي از واجبات الهي يك ايستگاه گذاشته مي‌شود و انسان‌ها در آن ايستگاه‌ها نگاه داشته مي‌شوند و درباره نحوه‌ عملكرد انسان نسبت به آن كار و فريضه الهي حساب‌ رسي مي‌شود, اگر عمل كرده بود و رحمت الهي شامل او شد به عقبه بعدي منتقل مي‌شود تا به اين ترتيب از همه عقبه‌ها عبور كند و اگر خداي نخواسته عمل نكرده بود و رحمت الهي نيز شامل او نشد از همان عقبه پاي او مي‌لرزد و وارد جهنم مي‌شود. زيرا همه اين موقف‌ها به عبور از پل صراط بر مي گردد، اسم يكي از آن‌ها عقبه‌ي ولايت است كه انسان در آنجا مورد بازجويي قرار مي‌گيرد و درباره‌ي ولايت امام علي و ساير ائمه ـ عليهم السّلام ـ سئوال مي‌شود.
عقبه‌ ديگر، عقبه‌ نماز است، عقبه ديگر عقبه‌ امانت است و براي هر وظيفه‌ شرعي يك عقبه و موقف تعيين شده است.[17]
طبق اين بيان معلوم مي‌شود كه گذشته از آنچه علما در بحث منازل آخرت و به عنوان مراحل كلي مسير آخرت مطرح كرده‌اند، مواقف و عقبه‌هايي نيز در مسير راه وجود دارد. مثلاً بر پل صراط كه خود يكي از منازل آخرت است، چند موقف و عقبه وجود دارد. و بدين ترتيب اگر در ترتيب‌بندي منازل آخرت منزل حساب‌رسي قبل از منزل «پل صراط» عنوان شده در واقع يك ترتيب‌بندي به حسب طرح بحث منازل آخرت است و گرنه بر اساس بيان ياده شده و بعضي روايات در سر پل صراط در مواقف و عقبه‌هاي خاصي از هر كدام از اعمال واجب بازجويي مي‌شود و اين خود يك نوع حساب‌رسي است پس اين مسأله كه آيا پل صراط قبل از منزل حساب‌رسي است يا بعد از آن, گفته‌ها بر اساس روايات متعدد متفاوت خواهد بود.

نتيجه:
مواقف مذکور, بخش هايي از مراحل و منازل مسير انسان در سفر ابدي اوست كه اين سفر بدون استثنا براي همگان است و كسي چه بخواهد چه نخواهد اين سفر را بايد برود و آن منازل را بايد طي كند، تا بالاخره به نتيجه آنچه عمل كرده است برسد. اگر خوب عمل كرده و در مسير معارف وحي آسماني حركت كرده است فَطُوبي له و حُسنُ مَآب، بهشت جاودان گواراي او باد. اگر خداي نخواسته بد عمل كرده و در جهت خلاف راهنمايان الهي (پيامبران و ائمه ـ عليهم السّلام ـ ) گام برداشته است، بدا به حال او كه جهنم آتشين جايگاه او خواهد بود.

پي نوشت ها:
[1] . نهج البلاغه، خطبه 221.
[2] . همان، خطبه 158.
[3] . قمي، شيخ عباس، منازل الآخره، ص 20، نشر مؤسسه در راه حق، قم 1365 ش.
[4] . امام خميني، معاد از ديدگاه امام خميني(تبيان دفتر 30)، ص 171، نشر مؤسسه نشر آثار امام (ره)، 1378 ش.
[5] . علامه طباطبايي، شيعه در اسلام، صفحه 100، نشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1348 ش.
[6] . قمي، شيخ عباس، منازل الآخره، ص 43، نشر پيشين.
[7] . ناصر مكارم شيرازي، پيام قرآن، ج 6، ص 46، نشر دارالكتب الاسلاميه، تهران 1377 ش.
[8] . سوره زمر، آيه 68.
[9] . ناصر مكارم، پيام قرآن، ج 6، ص 67، نشر پيشين.
[10] . همو، ص 75.
[11] . سوره جاثيه، آيه 28.
[12] . سوره الحاقه، آيه 19، 25، 26.
[13] . ناصر مكارم، پيام قرآن، ج 6، ص 105، نشر پيشين.
[14] . قمي، شيخ عباس، منازل الآخره، ص 118، نشر پيشين، امام خميني، چهل حديث، ص 98 نشر مؤسسه آثار امام (ره), سال 1378 ش _ ناصر مكارم، تفسير نمونه، ج 13، ص 119، نشر دارالكتب الاسلاميه، تهران، 1379 ش.
[15] . جوادي آملي، تفسير موضوعي قرآن، (معاد در قرآن، ج 5)، ص 214، نشر مركز اسراء قم، 1381 ش _ مجلسي، محمد باقر، بحار، ج 8، ص 67، نشر داراحياء التراث العربيّه، بيروت 1403 ق _ نور الثقلين، ج 4، ص 402، نشر المطبعة العلمية، قم بي تا.
[16] . بحار، ج7، باب 6، حديث 5، ص127، نشر دار الاحياء التراث العربي، بيروت، 1403ق.
[17] . همان، ص129.
محمد امين صادقي- مركز مطالعات و پژوهش هاي فرهنگی حوزه علميه.