مقدمه: جهان شناسي يکي از موضوعاتي است که در قرآن کريم مطرح شده است, در اين مقاله مطالبي پيرامون زمين و آسمان که بخشي از جهان آفرينش است در چند بحث کوتاه ارائه مي گردد:
الف: تعداد آسمان و زمين: در قرآن كريم، هفت مورد به صراحت و دو مورد به كنايه[1] سخن از آسمانهاي هفتگانه و در يك مورد نيز سخن از زمينهاي هفتگانه[2] آمده است. «اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ »[3] «خداوند همان كسي است كه هفت آسمان را آفريد، و از زمين نيز همانند آنها، فرمان او پيوسته در ميان آنها فرود ميآيد». قبل از آنكه مقصود هفت آسمان و زمين روشن شود: لازم است به چند نکته اساسي اشاره شود:
1. مقصود از سماء (آسمان): كلمه «سماء» و مشتقات آن كه سيصد و ده بار در قرآن كريم به كار رفته است؛ داراي مفهوم جامعي است كه مصاديق و معاني متعددي از آن اراده ميشود از جمله؛ الف. «سماء» در لغت از ريشه «سمو» به معناي بلندي است،[4] حتي برخي لغويون ادعا كردند هر بالايي نسبت به پايين آن آسمان و هر پايين نسبت به بالاي آن زمين است.[5] ب. آسمان در قرآن در دو مفهوم بكار رفته است:
آسمان مادي: 1. آسمان به معناي جهت بالا « أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ » «مانند درخت پربركت و پاكيزه كه ريشه آن در زمين ثابت و محكم است و شاخههاي آن به آسمان كشيده شده است». (سوره ابراهيم، آيه 24). 2. آسمان به معناي جوّ اطراف زمين: « وَنَزَّلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً مُبَارَكًا » (ق، آيه 9) « و از آسمان آب مباركي را فرو فرستاديم». 3. آسمان به معناي مكان سيارات و ستارگان: « تَبَارَكَ الَّذِي جَعَلَ فِي السَّمَاءِ بُرُوجًا وَجَعَلَ فِيهَا سِرَاجًا وَقَمَرًا مُنِيرًا » (فرقان، آيه 61) «بزرگوار آن خدايي كه در آسمان برجها مقرر داشته و در آن چراغ روشن خورشيد و ماه تابان را روشن ساخت».
آسمان به معناي معنوي: 1. آسمان به معناي مقام قرب و مقام حضور كه محل تدبير امور عالم است: « يُدَبِّرُ الأمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الأرْضِ » (سجده، آيه 5) «اوست كه امر عالم را از آسمان تا زمين تدبير ميكند». 2. آسمان به معناي موجود عالي و حقيقي:[6] « وَفِي السَّمَاءِ رِزْقُكُمْ وَمَا تُوعَدُونَ » (ذاريات، آيه 22) «روزيتان و آن چه به شما وعده داده ميشود (كه ظاهراً بهشت منظور است) در آسمان قرار دارد».
2. مقصود از ارض (زمين): كلمه «ارض» در قرآن، 461 بار به كار رفته است و هميشه به صورت مفرد استعمال شده است و داراي معاني و مصاديق مختلف است، از جمله؛ الف. ارض در لغت به معناي كره خاكي كه انسان بر روي آن زندگي ميكند، مي‌باشد.[7] ب. در قرآن كريم، ارض به چند معنا به كار رفته است. مانند: 1. ارض به معناي كره زمين در مقابل آسمان، (80 بار در قرآن آمده است) (فاطر، آيه 41). 2. ارض به معناي قطعات زمين و آبادي: (110 بار در قرآن آمده است) (مائده، آيه 33). 3. ارض به معناي عالم طبيعت و پهناي زمين (260 بار در قرآن آمده است) (نساء، آيه 101).
علت مفرد بودن کلمه ي ارض در قرآن: در تمامي موارد ياد شده, از کلمه ي ارض معناي مفرد مي فهميم, چه آن جا که منظور کره ي زمين است که فقط يک کره ي زمين وجود دارد, چه آن جايي که منظور مکه است که فقط يک مکه وجود دارد, چه آن جايي که منظور بيت المقدس است و ... لذا بدين جهت کلمه ي ارض هميشه در قرآن مفرد آمده چرا که معناي مراد از آن يک معناي مفرد است. نکته: فقط از سوره طلاق آيه 12 به نحوي متعدد بودن زمين ممکن است قابل استفاده باشد که عبارتند از:« اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَماواتٍ وَ مِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ» ؛ خداوند کسي است که هفت آسمان را آفريد و از زمين نيز همانند آن را. يعني همان گونه که آسمان ها هفت گانه اند زمين ها نيز هفت گانه مي باشند. اين تنها آيه اي است که اشاره به زمين هاي هفت گانه دارد, البته بايد توجه داشت که در اين جا نيز با اين که مراد از کلمه ي ارض يک معناي جمع است ولي لفظ آن مفرد است.
3. مقصود از سبع (هفت) چيست؟ كلمه سبع (هفت) در عربي به دو صورت به كار ميرود: الف. هفت به معناي عدد مشخص و معين كه در رياضيات به كار ميرود. ب. هفت به معناي نماد كثرت؛ چرا كه گاهي در عرب كلمه «هفت» به كار ميرود و معناي كنائي آن (تعداد زياد و كثير) مراد است. (لقمان، آيه 27).
4. مقصود قرآن از واژه «هفت آسمان» مفسرين درباره واژه «هفت آسمان» چندين احتمال دادهاند. الف: هفت به معناي عدد حقيقي باشد كه در اين صورت اين احتمالات متصدر است. 1. هفت آسمان پر از ستاره و سياره مثل هفت كره خاكي زمين.[8] احتمال وجود هفت جهان مشابه كه هنوز كشف نشده است، وجود دارد. 2. هفت مقام قرب و حضور و موجود عالي معنوي (هفت آسمان) در مقابل هفت مرتبه پست وجودي طبيعت (هفت زمين).[9] ب. اگر هفت، به معناي كثرت باشد در اين صورت احتمالات زير متصور است: 1. آسمانهاي زيادي (مجموعه كرات و سيارات و...) خلق كرد. و زمينهاي زيادي (كرههاي خاكي مشابه زمين) خلق كرد. كه همه آنها در فضا شناور و معلق هستند. 2. تعداد زيادي از طبقات جوّ آسمان را خلق كرد و تعداد زيادي از طبقات داخلي زمين يا قطعات زمين و اقليمها را خلق كرد. 3. مراتب معنوي و مقامات قرب و حضور و موجودات عالي بسياري خلق كرد و مراتب پست طبيعت را كه بسيار است، خلق كرد. درباره زمينهاي هفتگانه؛ همان احتمالات را كه درباره آسمان هفت گانه گفته شده آوردهاند. با توجه به ابهامي كه در معناي هفت آسمان قرآن وجود دارد و با توجه به ابهاماتي كه در مورد آسمان و كهكشانها از نظر علمي وجود دارد؛ نميتوان درباره آن نظر قطعي داد و همه نظريات به صورت احتمال و گمان مطرح ميشود.[10] امّا نبايد از اين نكته غافل شويم كه هدف قرآن هدايت معنوي و تربيتي بشر است و اشاره قرآن به مواردي از قبيل هفت آسمان و زمين، حركت خورشيد و زمين و... علاوه بر حقانيت آنها، نشان از قدرت لايزال او و هموار نمودن راه خداشناسي و آماده كردن زمينه تفكر و تدبر در آفرينش است. همچنين بعضي از مطالب علمي قرآن نيازمند به زمان و اثبات علم تجربي مي‌باشد اگر علوم در مسائل علمي قرآني نظريه‌اي نداد، دليل بر باطل بودن نظريه قرآن نيست.
پي نوشت ها: [1] . بقره، 29 ـ اسراء، 44 ـ مؤمنون، 86 ـ فصلت، 12 ـ ملك، 3 ـ نوح، 15 ـ طلاق، 12. [2] . طلاق، 12. [3] . همان. [4] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، حسن مصطفوي، (انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، چ 1، تهران، 1371ش) ج 5، ص 254. [5] . مفردات، راغب اصفهاني، المكتبه الرضويه، تهران، 1332 ش، ماده سماء. [6] . ر.ك: معارف قرآن، استاد مصباح يزدي، (انتشارات در راه حق، قم، 1367 ش)، ص 234؛ و ر.ك: پژوهش در اعجاز علمي قرآن، دكتر محمد علي رضايي اصفهاني، انتشارات مبين، رشت، چ 1، 1380، ج 1، ص 134. [7] . التحقيق في كلمات القرآن الكريم، همان، ج 1، ص 56؛ مفردات راغب، ماده ارض. [8] . همان، ج 1، ص 165. [9] . ر.ك:الميزان، علامه طباطبايي، نشر اسراء، قم، ج 16، ص 247 و ج 19، ص 327. [10] . ر.ك: تفسير الجواهر، طنطاوي جوهري، دار الفكر، بيتا، ج 1، ص 46؛ ر.ك: پژوهش در اعجاز قرآن، دكتر محمد علي رضايي اصفهاني، همان، ج 1، ص 126 ـ 142. مرکز مطالعات و پژوهش های حوزه علميه
لطفا منتظر باشید ...
