هدايت و ضلالت در قرآن

عدالت خداوند از عقايد اصولي ما مسلمانان است و ما معتقديم همه‌ي كارهاي خداوند متعال بر اساس عدل و حكمت انجام مي‌گيرد؛ با توجه به اين اصل، ممكن است اين سئوال مطرح شود كه: منظور از جمله‌ي «يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ» در آيه‌ 93 سوره‌ي نحل و مانند آن چيست؟ اگر هدايت و گمراهي به خواست خداست، چگونه با عدل الهي سازگار است كه ما را به جرم گمراهي كيفر و در برابر هدايت پاداش دهد؟ كه اين نوشتار در صدد است تا به صورت بسيار مختصر به اين مسأله بپردازد.
آيات قرآن مجيد يكديگر را تفسير مي‌كنند؛ بسياري از آيات هست كه بايد در برابر هم چيده شوند تا معني آنها با توجه به يكديگر روشن گردد.
آيه‌ي فوق كه درباره‌ي «ضلالت و هدايت» سخن مي‌گويد، از اين قبيل است و بنابراين، بايد معني كامل اين آيه‌ي شريفه را با توجه به ساير آيات كه درباره‌ي ضلالت و هدايت صحبت مي‌كند به دست آورد.
در اين آيه گفته شده: «خداوند هر كه را بخواهد هدايت مي‌كند». در آيات ديگري از قرآن مانند آيه‌ي 74 سوره‌ي مؤمن گفته شده: «كَذلكَ يُضِلُّ اللهُ الْكافِرينَ؛ اين گونه خداوند كافران را گمراه مي‌سازد.» در آيه‌ي 34 از سوره‌ي مؤمن چنين مي‌خوانيم: «كَذلِكَ يُضِلُّ اللهُ مَنْ هُوَ مُسْرِف مُرْتاب؛ اين گونه خداوند هر اسراف كار ترديده كننده‌اي را گمراه مي‌سازد.»
اين دو آيه توضيح مي‌دهند چگونه كساني توفيق و لطف الهي را از دست داده و از راه مستقيم زندگي و سعادت دور مي‌افتند و ما به توجه به اين دو آيه مي‌توانيم معني آيه‌ي مورد بحث را به طور روشن بفهميم. وقتي دو آيه‌ي اخير را پهلوي آيه‌ي اول مي‌گذاريم، معلوم مي‌شود آنهايي كه به مضمون آيه‌ي اول از هدايت پروردگار محروم مي‌شوند همان گنهكاران و افراد بي‌ايمان و ستمگرند، نه افراد ديگر.
چنان كه بايد توجه داشت كه بي‌توفيق شدن و گمراه گشتن افراد آلوده و منحرف امري است كاملاً طبيعي، سعادت هر انساني بسته به اين است كه تمام نيروها و استعدادهاي مادي و معنوي وجود خود را به طور صحيح پرورش دهد و به اصطلاح به مقام «فعليت» درآورد.
بهترين راه اين پرورش روحي و جسمي و رسيدن به سعادت شايسته‌ي انساني، پيروي از دستورات و تعاليمي است كه خداوند به وسيله‌ي پيامبران گرامي خود به بشر عرضه داشته است. كساني كه از عمل به اين تعاليم و دستورات سرپيچي مي‌كنند و گنهكار مي‌شوند از رسيدن به سعادت باز مي‌مانند، آنان ديگر شايستگي ندارند كه لطف و توفيق الهي شامل حالشان شود و هدايت يابند، آنها استعداد پذيرش توفيق الهي را از دست مي‌دهند و معني «گمراه شدن آنها در اثر گناه» كه در آيات سابق اشاره شد نيز همين است.
در آيه‌ي 79 سوره‌ي نساء به اين حقيقت به شكل ديگري اشاره شده و خداوند چنين فرموده:
«... ما اَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللهِ وَ ما اَصابَكَ مِنْ سيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ؛ ... (آري،) آنچه از نيكي‌ها به تو مي‌رسد از طرف خداست؛ و آنچه از بدي به تو مي‌رسد، از سوي خود تو است.» در جمله‌ي دوم تصريح شده كه سرچشمه‌ي هر گونه گمراهي و كنار افتادگي از راه صحيح زندگي و در نتيجه دوري از سعادت مطلوب انساني، خود انسان و اعمال اوست.
در مورد هدايت الهي كه در آيه‌ي مورد بحث به آن اشاره شده است «و هر كه را بخواهد هدايت مي‌كند» نيز مطلب همين طور است، منظور از هدايت همان لطف و توفيق الهي است كه شامل حال بندگان خالص مي‌شود؛ اين افراد هر روز استعداد و شايستگي خود را براي پذيرش توفيق الهي در اثر عمل به دستورات و تعاليم آسماني بيش‌تر مي‌كنند و از آن سهم بيش‌تري مي‌برند.
نتيجه اين كه: «هدايت الهي» به معني توفيق و كمك او بر كارهاي خير و راه‌هاي نيك بختي و سعادت است و آن مخصوص كساني است كه در راه حق گام بردارند و در اين راه مجاهده كنند (وَ الَّذينَ جاهَدُوا فينا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا). [1] و «ضلالت» يعني سلب اين توفيق و قطع اين كمك الهي، مخصوص گنهكاران و ستمگران و مسرفان و افراد بي‌ايمان است وگرنه خداوند بدون علّت نه كسي را هدايت مي‌كند و نه هدايت خود را از كسي دريغ مي‌دارد.

پي نوشت:
[1] . سوره عنكبوت: آيه 69.
پاسخ به پرسش‎هاي مذهبي، ص549