ترجمه تفسیر المیزان جلد 2

‌صفحه‌ى 499

ناميده‏اند، كلام نيست، بلكه صورتهاى علمى است، كه جايش در نفس است.

و به عبارتى ديگر وقتى ما سخن مى‏گوئيم در درون دل و در نفس خود چيزى به جز مفاهيم ذهنى كه همان صورتهاى علمى است نمى‏يابيم، اگر منظور اشاعره از كلام نفسى، همين مفاهيم باشد، كه مفاهيم كلام نيست، بلكه علم است، و اگر چيز ديگرى غير صور علمى را كلام ناميده‏اند، ما در نفس خود چنين چيزى سراغ نداريم.

مى‏توان به معتزله اشكال كرد، و پرسيد چرا جايز نباشد كه يك چيز به دو اعتبار، مصداق دو صفت و يا بيشتر بشود؟ و چرا صور ذهنى به آن جهت كه انكشاف واقعيات و درك آن است، مصداق علم، و به آن جهت كه مى‏توان آن را به ديگران القا كرد، كلام نباشد.

[نزاع اشاعره و معتزله پايه و اساسى ندارد]

مؤلف: و بيانى كه اين نزاع را از ريشه بر مى‏كند، اين است كه صفت علم در خداى سبحان به هر معنايى كه گرفته شود چه عبارت باشد از علم تفصيلى به ذات، و علم اجمالى به غير، و چه عبارت باشد از علم تفصيلى به ذات و به غير، در مقام ذات (اين دو معنا دو نوع معنايى است كه از علم ذاتى خدا كرده‏اند) و چه عبارت باشد از علم تفصيلى قبل از ايجاد و بعد از ذات، و يا عبارت باشد از علم تفصيلى بعد از ايجاد و ذات هر دو، به هر معنا كه باشد علم حضورى است، نه حصولى، و آنچه معتزله و اشاعره بر سر آن نزاع كرده‏اند، علم حصولى است، كه عبارت است از مفاهيم ذهنيه‏اى كه از خارج در ذهن نقش مى‏بندد، و هيچ اثر خارجى ندارد (آتش ذهنى ذهن را نمى‏سوزاند، و تصور نان صاحب تصور را سير نمى‏كند) و اين مطلبى است كه در جاى خودش اقامه برهان بر آن كرده‏ايم، و گفته‏ايم مفهوم و ماهيت در تمامى زواياى عالم به جز ذهن انسانها و يا حيواناتى كه اعمال حيوانى دارند و با حواس ظاهرى و احساسات باطنى خود كارهاى زندگى را صورت مى‏دهند، وجود ندارند.

و خداى سبحان منزه است از اينكه ذهن داشته باشد، تا مفاهيم، در ذهن او نقش ببندد، و باز يكى از چيزهايى كه جز در ذهن انسانها جايى ندارد، مفاهيم اعتبارى است كه به جز وهم، ملاكى براى تحقق ندارد، نظير" مفهوم عدم"،" ملكيت"،" مملوكيت" و ساير اعتباريات در ظرف اجتماع، و چنين چيزهايى در ذات خداى تعالى نيست، و گرنه بايد ذات او محل تركيب و معرض حدوث حوادث باشد، و گفتارش احتمال صدق و كذب داشته باشد، و محذوراتى ديگر از اين قبيل كه ساحت او منزه از آنها است.

باقى مى‏ماند اين سؤال كه خداى تعالى چگونه زبان موجودات را مى‏فهمد؟ و علم او به مفاهيم الفاظ گويندگان چگونه است؟ كه انشاء اللَّه تعالى در جاى مناسب پاسخ آن داده مى‏شود.