" فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‏ أَنْ تَعْدِلُوا" يعنى پيروى هوا مكنيد كه ترس آن هست كه از حق عدول كنيد و منحرف شويد، پس اينكه فرمود:" أَنْ تَعْدِلُوا"، مجموع جمله مفعول له است و ممكن هم هست جمله با حرف لام تقديرى، مجرور و تقدير كلام" لان تعدلوا باشد.

" وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا فَإِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيراً" كلمه" تلووا" از مصدر" لى" است ولى به شهادت، كنايه است از تحريف آن و از لى زبان يعنى پيچاندن زبان گرفته شده، پس جمله:" وَ إِنْ تَلْوُوا" معنايش اين است كه اگر به آنچه ديده‏ايد شهادت ندهيد بلكه آن را تحريف كنيد و جمله" او تعرضوا" به اين معنا است كه اصلا از دادن شهادت اعراض نموده، آن را از اصل ترك كنيد.

بعضى از قاريان كلمه" تلوا" را با ضم لام و سكون واو خوانده‏اند به اين حساب كه از ماده:" ولى يلى" و از مصدر ولايت باشد و بنا بر اين معناى جمله چنين مى‏شود:" اگر متولى و عهده دار امر شهادت شديد و آن را به خوبى انجام داديد، خدا عملتان را مى‏بيند و اگر هم عهده‏دار نشديد و از اين كار سر برتافتيد، باز خداى تعالى اعمال شما را مى‏بيند و در هر دو صورت پاداشتان را مى‏دهد.

بحث روايتى :

(روايتى در باره سخن حق گفتن مؤمن به مؤمن)

در تفسير قمى آمده كه امام صادق (ع) فرمود: مؤمن به گردن مؤمن ديگر هفت نوع حقوق دارد، از همه آنها واجب‏تر اين است به او حق بگويد، هر چند به ضرر خودش و يا والدينش باشد، پس به حسب اين حق، مسلمان نمى‏تواند به خاطر نامبردگان از حق منحرف شود، آن گاه آيه:" فَلا تَتَّبِعُوا الْهَوى‏ أَنْ تَعْدِلُوا وَ إِنْ تَلْوُوا أَوْ تُعْرِضُوا" استشهاد نموده، در معناى جمله:" أَنْ تَعْدِلُوا" فرمودند: يعنى از حق منحرف شويد. «1»

مؤلف: در اين حديث نكته‏اى است و آن اين است كه معناى شهادت را عموميت داده، و آن را شامل مطلق سخن حق گفتن دانسته، چون امام (ع) از جمله:" كُونُوا قَوَّامِينَ بِالْقِسْطِ" عموم را فهميده است.

و در مجمع البيان آمده كه بعضى گفته‏اند: معناى جمله:" ان تلووا"،" ان تبدلوا"

(1) تفسير قمى- ج 1- ص 156.