ترجمه تفسیر المیزان جلد 5

معنا يعنى استثناء پذيرى مطلب از آيه زير نيز استفاده مى‏شود، توجه فرمائيد:" كَيْفَ يَهْدِي اللَّهُ قَوْماً كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ وَ شَهِدُوا أَنَّ الرَّسُولَ حَقٌّ وَ جاءَهُمُ الْبَيِّناتُ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ ... إِلَّا الَّذِينَ تابُوا مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَ أَصْلَحُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ، إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بَعْدَ إِيمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا كُفْراً لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِكَ هُمُ الضَّالُّونَ" «1».

و اين آيات بطورى كه ملاحظه مى‏كنيد از زمره كسانى كه بعد از ايمان آوردن كافر مى شوند و در نتيجه مشمول مغفرت و هدايت نمى‏گردند افرادى را استثناء كرده و در عين اينكه افرادى را استثناء كرده، قبول توبه افرادى ديگر را كه بعد از ارتداد كفر خود را بيشتر مى‏كنند نفى مى‏كند و اول اين آيات درباره همين افراد است كه بعد از ايمان آوردن و به حقانيت رسول شهادت دادن و بعد از ظاهر شدن آياتى بينات، كفر ورزيدند، اين كفر ورزيدن و ارتدا جز از راه عناد و لجاجت نمى‏تواند باشد و وقتى اين كفر رو به زيادى مى‏گذارد كه عناد و طغيان در دلها مستقر و جايگير شود، و طغيان و استكبار جايى در دلها براى قبول حق باقى نگذارد و معلوم است كه از چنين افرادى و دارندگان چنين حالى عادتا توبه و برگشت به سوى خدا محقق نمى‏شود.

همه اينها كه تا اينجا گفته شد- همانطور كه قبلا اشاره كرديم- به مقتضاى خود آيه شريفه و با قطع نظر از قبل و بعد آن بود و اما اگر آيه شريفه را با قبل و بعد آن، مورد دقت قرار دهيم و بايد هم چنين كنيم، زيرا آيات خالى از ظهور و تا حدودى خالى از دلالت بر اين معنا نيست كه آيات، سياقى واحد دارند و به يكديگر متصلند در اين صورت بايد بگوئيم جمله:" إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا ..." در مقام تعليل براى جمله:" وَ مَنْ يَكْفُرْ بِاللَّهِ ... فَقَدْ ضَلَّ ضَلالًا بَعِيداً" مى‏باشد و اين دو آيه شريفه داراى يك مصداقند به اين معنا كه مصداق جمله دومى و يا به عبارت ديگر آن كسى كه به خدا و ملائكه او و كتب او و رسولان او و به روز جزا كفر مى‏ورزد همان كسى است كه جمله اول درباره او سخن گفته، يعنى همان كسى است كه اول ايمان آورده و سپس كفر ورزيده و باز ايمان آورده، و براى بار دوم كفر ورزيده و كفر خود را بيشتر هم كرده و نيز مصداق آيه دومى طائفه‏اى از منافقين است كه آيه بعد متعرض حال آنان شده، مى‏فرمايد" بَشِّرِ الْمُنافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِيماً ..."

(1) چگونه خدا هدايت مى‏كند مردمى را كه بعد از آنكه ايمان آورده و به حقانيت رسول شهادت دادند و از رسول معجزه‏ها ديدند كفر ورزيدند نه، هرگز، خدا قوم ستمكار را هدايت نمى‏كند ... مگر كسانى را كه بعد از اين خطا توبه نموده و خود را اصلاح كنند كه خداى تعالى غفور و رحيم است و اما كسانى كه بعد از ايمان آوردنشان كافر شدند و اين بار كفر خود را بيشتر كردند خداى تعالى توبه آنان را نمى‏پذيرد و ايشان همانا گمراهند." سوره آل عمران، آيه 90".