پاسخ به چند سؤال در مورد حشر حيوانات غير انسانى و حشر امثال آسمان‏ها و زمين و آفتاب و ماه و ... - ترجمه تفسیر المیزان جلد 7

باره حيوانات نگوييم، و نگوييم كه حيوانات هم مانند انسان حشرى دارند؟ مگر جز اين است كه خداى سبحان، ملاك خوبى حشر و سعادت اخروى انسان را، اين دانسته كه اعمالش با عدالت و تقوا منطبق باشد، و ملاك بدى آن را اين دانسته، كه اعمالش با ظلم و فجور تطبيق كند؟ و مگر نفرموده:" أَمْ نَجْعَلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ كَالْمُفْسِدِينَ فِي الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِينَ كَالْفُجَّارِ" «1» از اين بالاتر مگر نبودن حشر را مستلزم اين ندانسته است كه تمامى آسمانها و زمين و آنچه كه در آن دو است بازيچه و گزاف شود و مگر در آيه پيش از آن نفرموده:

" وَ ما خَلَقْنَا السَّماءَ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَيْنَهُما باطِلًا ذلِكَ ظَنُّ الَّذِينَ كَفَرُوا فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنَ النَّارِ" «2» پس چرا حيوانات مانند انسان حشرى نداشته باشند؟. آيا به راستى حيوانات هم قيامتى دارند؟ و آيا در پيشگاه خداى سبحان، محشور مى‏شوند به همان نحوى كه انسان محشور مى‏شود؟ و آيا اگر محشور مى‏شوند، حشر آنها هم مانند حشر انسان است؟ اعمال آنها هم به حساب درآمده و در ميزانى سنجيده شده آن گاه بر حسب تكاليفى كه در دنيا داشتند با دخول در بهشت پاداش يا با ورود در آتش كيفر مى‏بينند؟ و آيا آنها نيز براى خود انبيايى دارند، و در دنيا تكاليفشان به وسيله بعثت انبيايى به گوششان مى‏رسد؟ و اگر چنين است آيا انبياى آنها از جنس خود آنها است، و يا از جنس بشر است؟

اينها همه سؤالاتى است كه در اين بحث به ذهن خواننده مى‏رسد، و جواب يك يك آنها از آيات قرآنى استفاده مى‏شود:

پاسخ به چند سؤال در مورد حشر حيوانات غير انسانى و حشر امثال آسمان‏ها و زمين و آفتاب و ماه و ...

1- آيا حيوانات غير انسانى هم نظير انسان حشر دارند يا نه؟

آيه" ثُمَّ إِلى‏ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ" «3» متكفل جواب از اين سؤال است، هم چنان كه آيه" وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ" «4» قريب به آن مضمون را افاده مى‏كند، بلكه از آيات بسيار ديگرى استفاده مى‏شود كه نه تنها انسان و حيوانات محشور مى‏شوند، بلكه آسمان‏ها و زمين و آفتاب و ماه و ستارگان و جن و سنگها و بت‏ها و ساير شركائى كه مردم آنها را پرستش مى‏كنند و حتى طلا و نقره‏اى كه اندوخته شده و در راه خدا انفاق نگرديده همه محشور خواهند شد، و با آن طلا و نقره‏

(1) آيا ما كسانى را كه ايمان آورده و عمل صالح كرده‏اند، همانند كسانى كه در زمين افساد مى‏كنند قرار مى‏دهيم؟ و يا پرهيزكاران و تبه‏كاران را به يك چوب مى‏رانيم. سوره ص آيه 28

(2) و ما آسمان و زمين را و آنچه را كه در بين آن دو است به باطل نيافريديم، اين خيالى است كه كفار پيش خود كردند، پس واى بر كسانى كه كفر ورزيدند از آتش (جهنم). سوره ص آيه 27

(3) سپس همه آن حيوانات به سوى پروردگار خود محشور مى‏شوند. سوره انعام آيه 28

(4) و به ياد آر آن روزى را كه وحوش محشور مى‏شوند. سوره كورت آيه 5