ترجمه تفسیر المیزان جلد 7

و طبق سفر تكوين تورات از وى ده يك، ماليات گرفته، دست يافته و ديده‏اند كه بيشتر احكام آن شريعت، همانند احكام تورات است.

مفسر سابق الذكر سپس براى تحكيم احتمال خود و سد ثغور آن اضافه كرده است:

اينهم كه مى‏بينيد قرآن كريم تشريع فريضه حج را به ابراهيم (ع) نسبت داده منافات با احتمال ما ندارد، براى اينكه مساله حج از قوانين جارى در ميان قوم جرهم كه امت اسماعيلند، بوده، و ابراهيم (ع) فريضه مذكور را در بين آن قوم تشريع كرده، نه در ميان كلدانى‏ها كه قوم خود او بودند (پس قوم ابراهيم (ع) به احكام فرعى مامور نبودند) ولى اين امت پاره‏اى از موحدين آن بقدر نافرمانى خود از احكام فرعيه عذاب مى‏شوند زيرا شريعتى كامل از طرف خداوند براى آنان آمده و بر اقامه آن بازخواست مى‏شوند.

اين بود توجيه مفسر مزبور براى روايت، و ما گمان نمى‏كنيم كه تحكم و بى دليل بودن كلام او بر كسى پوشيده باشد، زيرا سابقا گفتيم كه حمورابى معاصر ابراهيم نبوده و در حدود سيصد سال بعد از ابراهيم زندگى مى‏كرده. چون زندگى ابراهيم (ع) در حدود دو هزار سال قبل از ميلاد و از او در حدود هزار و هفتصد سال قبل از ميلاد بوده. و ثانيا گر چه تاريخ دلالت دارد بر اينكه حمورابى پادشاهى صالح و ديندار و عادل در بين رعيت و مردى قانونى و پايدار در قوانين خود بوده و مقرراتى را كه خود وضع نموده بود به نحو احسن اجرا مى‏كرده و قوانين وى قديم‏ترين قوانين مدنى است كه تدوين شده، و ليكن همين سند تاريخى صراحت دارد بر اينكه وى مردى بت‏پرست بوده، چون در همين خطى كه در خرابه‏هاى بابل از وى به دست آمده بعد از بيان شريعت خود از بت‏هاى زيادى استمداد نموده، و آن بت‏ها را در قبال سلطنت عظيمى كه به او داده و توفيقى كه در بسط عدالت و وضع قانون به وى ارزانى داشته‏اند شكرگزارى نموده و از آنها خواسته تا قوانينش را از زوال و تحريف حفظ كنند، و آن بت‏ها را چنين اسم برده:

1-" ميروداخ" خداى خدايان

2-" اى" خداى قانون و عدالت

3-" زاماما" و الاهه" اشتار" دو خداى جنگ

4-" شاماش" خداى حاكم در آسمان و زمين

5-" سين" خداى آسمانها 6-" حاداد" خداى ارزانى و فراوانى نعمت

7-" نيرغال" خداى فتح و فيروزى

8-" بل" خداى قدر

9- آلهه" بيلتيس" و الاهه" نينو" و إلاه" ساجيلا" و غير آن.

و ثالثا اينكه گفت: تنها مكلف به ايمان بوده‏اند نيز صحيح نيست، براى اينكه قرآن كريم در سوره ابراهيم از زبان خود او مساله نماز را حكايت كرده كه از خداوند خواسته تا او و ذريه او را نمازخوان كند، و نيز در سوره انبيا حكايت كرده كه به قوم خود گفت: خدا به من‏