سعادت و شقاوت هر كس بسته به مشيت الهى است كه بر اساس عمل تعيين مى‏شود - ترجمه تفسیر المیزان جلد 13

و جمله" إِنَّ الشَّيْطانَ يَنْزَغُ بَيْنَهُمْ" تعليل حكم مذكور است، هم چنان كه جمله" إِنَّ الشَّيْطانَ كانَ لِلْإِنْسانِ عَدُوًّا مُبِيناً" تعليل براى تعليل قبل است.

و چه بسا بعضى «1» گفته باشند مقصود از گفتار به احسن خوددارى كردن از جنگ با مشركين و برقرار كردن روابط حسنه و مسالمت‏آميز است، و خطاب در آيه به مؤمنين صدر اسلام و اهل مكه است كه هنوز رسول خدا (ص) هجرت نكرده، و آيه شريفه بطورى كه از روايات اسباب نزول برمى‏آيد، در حقيقت نظير آيه:" وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً" مى‏باشد (كه در آيه 83 سوره بقره قرار داشت) به مسلمانان دستور مى‏دهد با مردم خوشزبان باشند، ولى خواننده گرامى توجه دارد كه اين تفسير با تعليلى كه در ذيل آيه است سازگارى ندارد.

سعادت و شقاوت هر كس بسته به مشيت الهى است كه بر اساس عمل تعيين مى‏شود

" رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَ ما أَرْسَلْناكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا".

قبلا گفتيم كه اين آيه و آيه بعدش تتمه و دنباله سياق آيه قبلى است، بنا بر اين اول آيه تتمه كلامى است كه رسول خدا (ص) مامور شده به مردم برساند، و ذيل آيه خطابى است كه خداوند تنها به رسول گرامى خود نموده، بنا بر اين ديگر كسى نپندارد كه در آيه شريفه التفاتى به كار رفته است.

ممكن هم هست بگوئيم خطاب در صدر آيه متوجه رسول خدا (ص) و مؤمنين هر دو باشد به اينكه جانب خطاب آن جناب را، بر غيبت آنان غلبه داده باشد، و اين احتمال با سياق آيه قبلى سازگارتر است، و كلام را (كه همه‏اش از خداست) بهتر به هم مربوط و متصل مى‏كند.

و به هر حال جمله" رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ" در مقام تعليل امرى است كه قبلا كرده بود، هر چند در آيه قبلى امر مزبور را تعليل كرده بود، ولى اين تعليل تعليل دوم است و اين معنا را مى‏رساند كه" خداوند دوست دارد كه مؤمنين از سخن درشت با يكديگر دورى كنند و نسبت به سعادت و شقاوت يكديگر- كه خدا به آن داناتر است- قضاوت نكنند و مثلا نگويند فلانى چون پيروى رسول خدا (ص) را كرده سعيد و آن ديگرى كه نكرده شقى است، فلانى اهل بهشت و آن ديگرى اهل جهنم است" زيرا:

آرى كسانى كه به خدا ايمان دارند بايد اينگونه امور را به خدا واگذار نمايند، چون پروردگار شما، شما را بهتر مى‏شناسد، و همانا او به مقتضاى استحقاقى كه از رحمت و يا عذاب او

(1) منهج الصادقين، ج 5، ص 288.