ترجمه تفسیر المیزان جلد 13

نظر و امعان در تدبر است، و گرنه بازيچه‏هاى دروغين كه ما آن را تدبير مى‏ناميم با تدبير حقيقى هستى كه خالى از خطا و ضلال است در نظرش خلط و مشتبه گشته نمى‏تواند پندارها و گمان‏هاى واهى كه هميشه گرفتار آنيم و به آنها دلبستگى و ركون داريم از علم عيانى كه همان حقيقت علم است جدا سازد، و نيز علم به امور غيبى از راه امارات اغلبى (كه اغلب با واقع مطابقت مى‏نمايد) را با علم به غيب كه غايب را براى دارنده‏اش مبدل به مشهود مى‏سازد اشتباه مى‏كند.

حجت دوم كه آيه مورد بحث مشتمل بر آن است اين است كه هر نوع از انواع مخلوقات به فطرت خود متوجه به سوى كمال خويش است كمالى كه مختص به او است. و اين براى كسى كه در وجود انواع موجودات تتبع و در احوال آنها امعان نظر كرده باشد ضرورى و واضح است. پس هدايت الهى هدايتى است عمومى كه تمام موجودات را در برگرفته است، هم چنان كه در كلام خود فرموده:" الَّذِي أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدى‏" «1» و شيطانها اشرارى هستند مفسد و گمراه كننده كه فرض مدبر بودن آنها در آسمانها و زمين و يا انسانها- كه اگر چنين تدبيرى داشته باشند لا جرم به اذن خدا خواهند داشت- فرضى است كه با فرض نقض غرض كردن خدا مساوى است، به اين معنى كه اگر خدا چنين اجازه‏اى به شيطانها بدهد سنت خود را در خصوص عموميت هدايت نقض كرده و براى اصلاح امر انسانها و هدايت آنان به كسى متوسل شده كه كارش درست ضد اصلاح و هدايت است يعنى افساد و اضلال است و چنين فرضى محال است.

و همين است معناى جمله" وَ ما كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُداً" كه ظاهر در اين مى‏باشد كه سنت خداى عز و جل اين است كه" گمراه كنندگان را كارگردان و ياور خود نگيرد" دقت فرماييد.

و اينكه فرمود" ما أَشْهَدْتُهُمْ" و نفرمود" ما شهدوا" و نيز فرمود" وَ ما كُنْتُ" و نفرمود" و ما كانوا" خود دليل بر اين است كه خداى سبحان در هر حال قاهر و مهيمن بر آنان است.

و حتى قائلين به اينكه شياطين يا ملائكه يا غير آنها شركاء خدا هستند نيز اقرار دارند بر اينكه خدا بر همه آنها قاهر است و آنها مستقل در كار خود و تدبير خود نيستند و هر چه دارند از خدا دارند و اگر آنها ارباب و آلهه هستند خدا رب الارباب و اله الالهه است.

و معنايى كه براى آيه كرديم مبنى بر اين است كه اشهاد را حمل بر معناى‏

(1) آن كسى كه هر موجودى را خلق كرده و سپس هدايت فرموده. سوره طه، آيه 5.