ترجمه تفسیر المیزان جلد 18

" وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلى‏ يَوْمِ الْقِيامَةِ ..."

استفهام در اين آيه انكارى است. و اگر مستجاب نشدن دعاى مشركين را به روز قيامت تحديد كرده بدين جهت است كه روز قيامت اجل مسمى و معين شده دنيا است، و محل دعوت تنها دنيا است، و بعد از قيام قيامت ديگر دنيايى نيست.

" وَ هُمْ عَنْ دُعائِهِمْ غافِلُونَ"- اين جمله يكى ديگر از صفات آلهه مشركين است، كه بعد از صفت ديگر آنها، يعنى مستجاب نكردن، ذكر شده، نه اينكه تعليل مستجاب نكردن باشد، براى اينكه مستجاب نكردن بت‏ها معلول اين است كه بت‏ها نه مالك پرستندگان خود هستند، و نه مالك چيزى از امور آنان، هم چنان كه خداى تعالى فرموده:

" قُلْ أَ تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا يَمْلِكُ لَكُمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً" «1».

پس همان طور كه گفتيم، جمله مورد بحث صفتى است اضافه بر صفت قبلى، تا مقدمه‏اى باشد براى آيه بعدى كه مى‏فرمايد: در قيامت دشمن اين آلهه مى‏شوند، و به عبادتى كه براى آنها كردند كافر مى‏گردند. پس مشركين كه در دنيا دست دعا به سوى بت‏ها دراز مى‏كردند، روز قيامت مى‏فهمند كه بت‏ها از دعاى آنها غافل بوده‏اند و آن وقت دشمن آنها شده، به پرستش آنها كافر مى‏شوند.

از آيه شريفه برمى‏آيد كه تمامى موجودات حتى جمادات هم حيات و شعور دارند، براى اينكه بت‏ها از جماداتند، و آيه شريفه نسبت غفلت به آنها داده، و غفلت از خواص موجود داراى شعور است، و بر وصفى اطلاق مى‏شود كه داشتن شعور شان موصوفش باشد.

" وَ إِذا حُشِرَ النَّاسُ كانُوا لَهُمْ أَعْداءً وَ كانُوا بِعِبادَتِهِمْ كافِرِينَ"

كلمه" حشر" به معناى آن است كه چيزى را به زور از جاى خود بيرون كنى، و منظور از آن در اينجا مبعوث كردن مردم از قبورشان، و سوق دادن آنها به سوى محشر است، كه در آن روز آلهه آنان دشمنشان شده، و به شرك آنان كافر گشته، از ايشان بيزارى مى‏جويند، هم چنان كه آيه" تَبَرَّأْنا إِلَيْكَ ما كانُوا إِيَّانا يَعْبُدُونَ" «2» و آيه" فَكَفى‏ بِاللَّهِ شَهِيداً بَيْنَنا وَ بَيْنَكُمْ إِنْ كُنَّا عَنْ عِبادَتِكُمْ لَغافِلِينَ" «3» اين مضامين را حكايت مى‏كند.

(1) بگو آيا به جاى خدا چيزى را مى‏پرستيد كه نه مالك ضررى براى شما است، و نه مالك نفعى؟. سوره مائده، آيه 76.

(2) سوره قصص، آيه 63.

(3) پس در اين ادعا شهادت و حكم خدا ميان ما و شما كفايت كند كه ما از پرستش شما غافل بوديم. سوره يونس، آيه 29.