ترجمه تفسیر المیزان جلد 18

و يا فرموده‏
" لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" «1».

" ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ"

آنچه از سياق برمى‏آيد اين است كه اين آيه مطلبى نو و جديد را بيان مى‏كند، و به منزله جوابى است از سؤالى تقديرى و فرضى. گويا كسى پرسيده است: خدايا گيرم كه قبلا تهديد خود را ابلاغ كرده‏اى، آيا آن را تغيير نمى‏دهى، و تهديد شدگان را عفو نمى‏فرمايى؟

پاسخ داده است:" ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ"، در درگاه من هيچ سخنى تغيير نمى‏كند. و منظور از" قول" مطلق قضاهاى حتمى است كه خدا رانده، و خداى تعالى چنين حكم كرده كه هر كس با حال كفر بميرد داخل جهنم شود، و قهرا و به حسب مورد با آن وعيدى كه خدا ابليس و پيروانش را تهديد به آن كرده منطبق مى‏شود.

پس روشن شد كه جمله مورد بحث استينافى است، و منظور از مبدل نشدن قول، دگرگون نشدن قضاء حتمى است. كلمه" لدى- نزد من" ظرفى است متعلق به تبديل- ما از سياق اينطور مى‏فهميم، ولى بعضى از مفسرين در اعراب و مفردات جمله مورد بحث چيزهايى ديگر گفته‏اند، و احتمالاتى بسيار دور از فهم داده‏اند كه اگر بخواهيم آن را نقل كنيم خواننده در فهمش دچار سردرگمى مى‏شود، و به همين جهت از ايرادش صرفنظر كرديم.

و جمله" وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ" متمم معناى جمله قبلى است، و معناى مجموع آن دو اين است كه: سخن در درگاه من دو تا نمى‏شود، و هيچ قضاء رانده شده و حتمى شده‏اى مبدل نمى‏گردد، و شما عذاب خواهيد شد، و اين من نيستم كه در باره بندگان خود ستم نموده طبق وعيدى كه قبلا اعلام كردم، بلكه اين خودشان هستند كه خود را بعد از اتمام حجت و در عين انكار كردن حق، مستحق عذاب نمودند.

و به وجهى ديگر: اين من نيستم كه بندگان خود را با عذاب مجازات مى‏كنم، بلكه اين جزاى اعمالشان است، اعمالى كه قبلا كرده بودند. پس در حقيقت اين همان عمل ايشان است كه در اين عالم به اين صورت درآمده و به خودشان برمى‏گردد، هم چنان كه از ظاهر آيه" يا أَيُّهَا الَّذِينَ كَفَرُوا لا تَعْتَذِرُوا الْيَوْمَ إِنَّما تُجْزَوْنَ ما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ" «2» نيز همين معنا استفاده مى‏شود، چون مى‏فرمايد: اى كسانى كه كفر ورزيديد، امروز ديگر عذر نياوريد، براى اينكه ما كه به شما كارى نكرديم، و اين عذاب كه مى‏بينيد برگشت اعمال خود شما است.

(1) بطور قطع جهنم را از جنيان و انسيان پر خواهيم كرد. سوره سجده، آيه 13.

(2) سوره تحريم، آيه 7.