بیشترتوضیحاتافزودن یادداشت جدید
جمله" هَلِ امْتَلَأْتِ" استفهامى است تقريرى و اثباتى، و همچنين اين جمله كه از جهنم نقل كرده كه مىگويد" هَلْ مِنْ مَزِيدٍ". و گويا با ايراد اين سؤال و جواب مىخواهد اشاره كند به اينكه قهر خداى تعالى و عذاب او از اينكه به همه مجرمين احاطه يابد و جزاى آنچه را كه استحقاق دارند ايفا كند قاصر نيست، هم چنان كه در جاى ديگر فرموده:" وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِيطَةٌ بِالْكافِرِينَ" «1».بعضى از مفسرين «2» به اين وجه اشكال كردهاند كه اين با صريح آيه" لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ" منافات دارد، چون اين آيه صريحا دلالت دارد بر پر شدن جهنم، و آيه مورد بحث صريحا مىگويد: جهنم پر شدنى نيست. و بعضى «3» هم در پاسخ مىگويند: پر شدن يك ظرف و يا مكان، همه جا به معناى اين نيست كه ديگر ظرفيتى ندارد. بعضى از جاها پر شدن به اين معنا است كه همه طبقاتش داراى سكنه هست، و هيچ يك از آن طبقات از سكنه خالى نيست، هم چنان كه وقتى مىگويند شهر از سكنه پر است، معنايش همين است. علاوه بر اينكه ممكن هم هست اين پاسخ جهنم، قبل از داخل شدن تمامى دوزخيان در دوزخ باشد.و بعضى «4» هم اصل استفهام در جمله" هَلْ مِنْ مَزِيدٍ" را استفهام انكارى گرفته و گفتهاند معنايش اين است كه: نه، ديگر جايى زيادى در من نيست كه افرادى ديگر را در آن بيندازى، چون پر شدهام. آن وقت اشارهاى است به همان حكمى كه در آيه" لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" «5» رانده، و فرموده: از جنيان و مردمان آن قدر در دوزخ مىاندازم تا پر شود. و سؤال" هَلِ امْتَلَأْتِ" هم سؤال از اين نيست كه آيا باز جا دارى يا نه؟ بلكه سؤال از محقق شدن آن قضايى است كه رانده بود، مىپرسد: آيا اينكه گفتم و قضا راندم كه جهنم را پر مىكنم محقق شده يا خير؟ و جمله" هَلْ مِنْ مَزِيدٍ" پاسخ به اين سؤال است، و معنايش اين است كه: بله، پر شدهام و آن وعدهات محقق شد.و چه بسا اين وجه را بتوان با آيه" ما يُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَيَّ" نيز تاييد كرد، البته در صورتى كه منظور از قول همان وعده" لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِينَ" باشد.(1) جهنم به كفار احاطه دارد. سوره توبه، آيه 49.(2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 26، ص 187.(5) سوره سجده، آيه 13.
لطفا منتظر باشید ...
