تعلیم و تربیت در نهج البلاغه نسخه متنی

اي بنى اني لما رايتني قد بلغت سنا ورايتني ازداد وهنا بادرت بوصيتي اليك واوردت خصالا منها قبل ان يعجل بي اجلي دون ان افضى اليك بما في نفسي او ان انقص في رايي كمانقصت في جسمي او يسبقني اليك بعض غلبات الهوى وفتن الدنيا فتكون كالصعب النفور.

ابن ابى الحديد در شرح اين فراز از وصيت مى گويد:

قوله عليه السلام: «او ان انقص رايي » هذا يدل على بطلان قول من قال: انه لا يجوز ان ينقص في رايه وان الامام معصوم عن امثال ذلك، وكذلك قوله للحسن: «او يسبقني اليك بعض غلبات الهوى وفتن الدنيا» يدل على ان الامام لا يجب ان يعصم عن غلبات الهوى ولا عن فتن الدنيا. (2)

و با وجود اين اشكالات، اصل وصيت نامه يا بعضى از فقرات آن مورد تامل خواهد بود.

در پاسخ ازقسمت اول اشكال، بعضى جواب داده اند: اين وصيت خطاب به محمد بن حنفيه نوشته شده است، همان گونه كه شارح بحرانى مى گويد:

روى جعفر بن بابويه القمي رحمه الله ان هذه الوصية كتبهاعليه السلام الى ابنه محمد بن حنفيه رضى الله عنه. (3)

لكن اين پاسخ بر فرض تماميت، قسمت دوم اشكال را جواب نمى دهد، لذا بايددر پى جوابى باشيم كه به تمام اشكال پاسخگو باشد.

پاسخ صحيح و جامع، اين است كه اين وصيت يك سفارش و دستورالعمل كلى است و امام عليه السلام به عنوان يك پدر خطاب به امام حسن عليه السلام به عنوان يك فرزندسفارشاتى را بيان كرده اند; لذا مى فرمايند: من الوالد الفان و نمى فرمايند من علي بن ابي طالب و مخاطب گرچه امام حسن عليه السلام است، لكن حضرت عليه السلام خطاب به امام حسن عليه السلام به عنوان فرزند الى المولود، يعنى نمونه اى از فرزندان نه خصوص فرزند خودشان وصيت را نگاشته اند.

با اين پاسخ، توهم شارح معتزلى نيز دفع مى شود (4) و همان طور كه از عبارات اين وصيت فهميده مى شود، رابطه پدر و فرزند است نه رابطه امام و جانشين امام.

2. شرح نامه

الف) زمينه تربيت (5)

وانما قلب الحدث كالارض الخالية ما القي فيها من شي ء قبلته فبادرتك بالادب قبل ان يقسوقلبك ويشتغل لبك ... واجمعت عليه من ادبك قبل ان يكون ذلك وانت مقبل العمر ومقتبل الدهر ذونية سليمة ونفس صافية;

قلب جوان همچون زمين خالى است كه هر بذرى در آن پاشيده شود مى پذيرد; پيش از آن كه قلبت سخت شود و فكرت به امور ديگر مشغول گردد، به تعليم و تربيت تو مبادرت نمودم، همت خود را بر تربيت تو گذاشتم، زيرا عمر تو روبه پيش است و روزگارت روبه جلو، داراى نيتى سالم وروحى با صفا هستى.

امام عليه السلام مى فرمايند: در سن پيرى با كوله بارى از تجارب و آگاهى ها، اقدام به وصيت نمودم براى تو قبل از آن كه هوا و هوس و فتنه هاى دنيا بر تو هجوم آورد وهمچون مركب سركشى گردى، زيرا قلب جوان مانند زمين خالى و مستعد براى پرورش هر بذرى است. من قبل از آن كه اين زمين مستعد در راه هاى غلط و كارهاى بيهوده به كار گرفته شود، بايد استعدادها و توانايى هايش را در مسير سعادت وخوشبختى شكوفا سازم.