فصل هفتم:مراحل و محيط تربيت - آیین تزکیه نسخه متنی

فصل هفتم:مراحل و محيط تربيت

الف) مراحل رشد

انسان در طول زندگى مراحلى را از رشد مى پيمايد و به تناسب هر مرحله و ويژگى هاى آن، تربيت خاصى را مى طلبد.

روان شناسان، كارشناسان تعليم و تربيت، دانشمندان علوم اجتماعى، فيزيولوژيست ها با نگرش هاى متفاوت به تقسيمِ دوران رشد و تكامل انسان از كودكى تا كهولت پرداخته اند. برخى كارشناسان تعليم و تربيت اين مراحل را بدين گونه ذكر كرده اند:

1- مرحله شيرخوارگى از تولد تا تقريباً 2 سالگى

2- مرحله دايگى يا پرستارى ميان 2 تا 5 سالگى

3- مرحله كودكستانى ميان 5 تا 7 سالگى

4- مرحله دبستانى ميان 7 تا 12 سالگى (پايان كودكى)

5- مرحله دبيرستانى (دوره اوّل) از 12 تا 15 سالگى (آغاز نوجوانى)

6- مرحله دبيرستانى (دوره دوم) از 15 تا 18 سالگى

7- مرحله دانشگاهى از 18 تا 22 سالگى (جوانى)

8- مرحله بعد از تحصيل، دوران تشكيل خانواده. (1)

در منابع اسلامى نيز مراحل رشد و تربيت انسان در ابعاد مختلف جسمانى و روحانى و مادى و معنوى مورد توجه قرار گرفته است. قرآن كريم مراحل آفرينش انسان را از نقطه آغازين خلقت او يعنى هنگامى كه خاك به صورت گياه درآيد و به مواد غذايى و سپس خون و نطفه مبدل گردد تا هنگامى كه در عالم جنين به صورت علقه و مضغه و... درآيد و آماده افاضه روح شود، متذكر مى گردد كه طى اين مراحل، تربيت تكوينى الهى او را همراهى مى كند و پس از ولادت به بيان سه مرحله رشد يعنى «كودكى، جوانى و بزرگ سالى» مى پردازد كه در اين جا پاى مسئوليت تربيت انسان به ميان مى آيد:

«هُوَالَّذى خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخرِجُكُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيوُخاً...؛ (2)

«اوست خداوندى كه شما را از خاك آفريد، سپس از نطفه و آن گاه از علقه تا آن كه به صورت كودكى درآورد تا به مرحله رشد برسيد و رهسپار دوران پيرى شويد.»

و در مناسبتى ديگر به بيان گرايش هاى طبيعى و غريزى انسان در مراحل مختلف رشد پرداخته و مى فرمايد:

«أِعْلَمُوا اَنَّمَا الْحَيوةُ الدُّنيا لَعِبٌ وَ لَهوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُم وَ تَكاثُرٌ فِى الْأَموالِ وَالْأَوْلادِ...؛ (3)

بدانيد كه زندگى دنيا، بازى، سرگرمى، آرايش، مفاخره و افزون طلبى در ثروت و فرزندان است...»

اين ها خصلت هاى طبيعى و غريزى انسان است كه در نظام تربيت اسلامى تعديل و هدايت مى شوند. و بديهى است كه در كنار اين ها استعدادهاى متعالى و گرايش هاى معنوى است كه شخصيت حقيقى انسان را تشكيل مى دهد (4) و به شيوه متعال و هم آهنگ در تربيت اسلامى مورد توجه است.

ب) مراحل تربيت

در مراحل ياد شده و براى شكل گيرى شخصيت تكامل يافته انسان، اسلام رهنمودهاى گسترده اى دارد كه از آن جمله است: ازدواج مشروع و آداب آن، توصيه هاى دوران باردارى، شيرخوارگى، حضانت تا رعايت موازينِ ديگر پرورشى در هريك از مراحل كه هركدام فصلى را از تربيت اسلامى تشكيل مى دهد و در خصوص مراحل تربيت و ويژگى هاى هريك روايات بسيارى نيز وجود دارد. از جمله پيامبر اكرم(ص) براى انسان تابيست و يك سالگى سه دوره هفت ساله قائل شده اند: دوره «آقائى» كه كودك فرمانروايى مى كند، دوره «فرمانبردارى» كه نوجوان بايد مطيع مربيان باشد و دوره «وزارت» كه جوان مورد مشورت قرار مى گيرد: «الوَلَدُ سَيِّدٌ سَبْعَ سِنينَ و عَبْدٌ سَبْعَ سِنينَ وَ وَزيرٌ سَبْعَ سِنينَ.» (5)

با دقت در ويژگى هاى اين سه مرحله، ظرافت و جذابيت اين سخن، مشخص مى گردد.

هفت سال نخستين، مرحله «خودمدارى» است. دورانى كه كودك مى بايست آزاد باشد رشد نمايد و مسئوليتى متوجه او نگردد. از اين رو در روايات آمده است كه: «هفت سال كودك را براى بازى رها سازيد و...»

هفت سال دوم، مرحله پذيرش است كه نوجوان به مرحله تصميم گيرى نرسيده و زمينه فكرى «انضمامى» دارد و به شكل دادن و كنترل و هدايت محتاج است. از اين رو اطاعت از مربيان براى وى به طور جدى مطرح مى گردد.

هفت سال سوم، مرحله شكوفايى فكرى و «خود مديرى» است كه در اين مرحله عواملى چون مشورت كردن و تبادل افكار مى تواند در رشد عقلى جوان نقش مؤثر ايفا كند. امام صادق(ع) نيز با اشاره به سه دوره هفت ساله مى فرمايد: كودك هفت سال به بازى بپردازد و هفت سال به فراگيرى خواندن و نوشتن و هفت سال به تعليم حلال وحرام: «الغُلامُ يَلْعَبُ سَبْعَ سِنينَ و يَتَعَلَّمُ الْكِتابَ سَبْعَ سِنين و يَتَعَلَّم الحَلالَ وَ الحَرامَ سَبْعَ سِنين». (6)