شيعيان لبنان - تشیع نسخه متنی

شيعيان لبنان

اقلّيت شيعه در لبنان تا قبل از گرفتار شدنشان در جنگ داخلى 1983م بندرت مورد توجّه عامه مردم واقع شده بودند. ناحيه اصلى استقرار آنان در جنوب رود ليطانى و در منطقه پشت ساحلى صور، حوزه عمليات سازمان آزادىبخش فلسطين (ساف) بود وتحت حمايت چند خانواده ملاك آنجا، كشاورزان شيعه زندگى فقيرانهاى را مىگذراندند. صرفاً خروج نيروهيا سازمان آزادىبخش فلسطين (ساف) ازلبنان پس ازهجوم سال 1982 م اسرائيل بود كه شيعيان را در سرزمينشان صاحب اختيار كرد.

در لبنان شيعيان دوازده امامى متاويل (مفرد آن متوالى، به زبان فرانسوى Metouali)ناميده مىشدند. اين لغت محلّى مشتق ازكلمه عربى متولّى(به معنى سرپرست، هواخواه، جانشين) است، لغتى كه شيعيان از زمانهاى بسيار قديم با استفاده از آن خود را هواخواه و پيرو امامان خواندهاند. در جبل عامل در شرق صور نسبت جمعتى شيعيان در بالاترين حدّ (قريب 80%) است و در اينجا مهمترين مراكز شهرى، ميسالجبل، تبنين وصور قرار دارند. در شمال ليطانى، اطراف بنطيه، شيعيان 60% جمعيّت را تشكيل مىدهند. دومين ناحيه استقرار شيعيان دشت بقاع و نواحى بعلبك، زحله و هِرمِل با قريب 70% سكنه شيعه است.256

منشأ جوامع شيعى لبنان نامعلوم است. برخى درصدد برآمدهاند تا آن را دراعقاب متاويل مربوط به قرمطيان257يا مربوط به حشاشين نزارى شناسايى كنند.258 درهر صورت وجود مذهب شيعه در جبل عامل در پايان قرن چهارم / دهم مورد تأييد است;259 يو احتما قبيله عربى بنىعامله (از طايفه جذام) آن را به اين سرزمين آوردند كه بر ناحيه كوهستانى جليله (جليل) و جنوب لبنان در قرن سوم / نهم مسلّط شدند. در قرن هشتم / چهاردهم محمدبن مكّى عاملى (اعدام شده در سال 786 ه .ق 1384/ م) اهل جزّين در شرق صيدا نظريههاى مكتب حلّه را در لبنان مطرح كرد(رك. پيشتر ص 127 به بعد و ص 145)، و درقرن شانزدهم چندين عالم ا جبل عامل در ايرانِ عصر صفويه فعاليت مىكردند و درتبديل آن به يك كشور شيعى (رك. پيشتر ص 171) سهمى بسزا داشتند. از آن پس روابط ميان شيعيان لبنان وايران بسيار صميمى بوده است. محمد حرّ عاملى لبنانى (د. 1104/1692) كه در مشهد ايران به تدريس اشتغال داشت، يك فرهنگ زندگينامهاى دوجلدى در باره عالمان جبل عامل تأليف كرد.260

پس از جنگ جهانى اوّل، شيعيان لبنان در برابر يكپارچه شدن با سورى بزرگ كه زير نفوذ سنيّان بود، مقاومتى پيروزمندانه كردند. لكن پس از كسب استقلال لبنان در سال 1944، نقش سياسى اندكى را دركنار مسيحيان مارونى وسنيّان ايفا كردند. برطبق نظام نسبتى غير رسمى كه به اصطلاح پيمان ملّى ناميده مىشود و در سال 1943 م مورد توافق قرار گرفت، تعداد نمايندگان شيعه در مجلس 19 نفر (مسيحيان 54، سنيّان 20 و دروزيان 6 نفر) بود.

در حالى كه منصبهاى رياست جمهور ونخستوزير در اختيار مسيحيان و سنيّان قرار داشت، شيعيان ناگزير بودند به منصب رياست مجلس قانع باشند و هميشه وزير كشاورزى رادركابينه تأمين مىكردند. در آخرين سرشمارى در سال 1932 م تعداد 155000 شيعه سرشمارى شدند. امروزه رقم آنها بر طبق برآوردهاى گوناگون بيش از يك ميليون نفراست كه قريب 20% جمعيت كشور را شامل مىشود يواحتما اكنون بزرگترين جامعه دينى در لبنان را تشكيل مىدهند (مارونيها 25% و سنيّان 21%).261

رهبر روحانى شيعيان لبنان تا زمان درگذشتش در سال 1957 م سيد عبدالحسين شرفالدين بود كه درصور مىزيست و درنجف و قاهره تحصيل كرده بود. جانشين وى در سال 1959 يك ايرانى لبنانى تبار، سيدموسى صدر (ت. 1928 م)،فرزنديك مجتهد قمى بود. امام موسى صدر مؤسسه پايگاه قدرت شيعيان در جنوب لنبان شد. او با توسل مستقيم به تودههاى كشاورز فقير پيروانى فراهم آورد كه خود را از قيد سرپرستى ملاّكان بزرگ رها ساختند.

به ابتكار وى پارلمان لبنان يك شوراى عالى ملى شيعه تأسيس كرد و در سال 1967 م رئيس آن شورا شد كه وظيفهاش نمايندگى منافع تمام شيعيان لبنان ومخصوصّ توسعه اجتماعى واقتصادى نواحى عقب مانده در جنوب كشور و در دشت بقاع بود. سازمان شيعىِ سياسى ـ نظامى صدر(اصل =آرزو)، تأسيس سال 1975 م، در ابتدا در چنان وضعى نبود كه پايگاه قدرت ساف را كه احساس مىشد «بيگانه»باشد در جنوب لبنان متزلزل كند. در روز 31 اوت 1978 موسى صدر در اثناى ديدارى از ليبى ناپديد شد واثرى ازاو برجاى نماند.

هجوم نيروهاى اسرائيلى درژوئن در سال 1982 به لبنان امل را از شر رقيب عمدهاش ساف، رهايى بخشيد. از آن زمان، هدف عمده امل جلوگيرى از نفوذ دوباره و تدريجى مبارزان ساف به اردوگاههاى فلسطينيان در جنوب بيروت و جنوب لبنان بوده است. هنگامى كه در روز عاشوراى 1404 ق/ 16 اكتبر 1983 م دسته عزاداران وقايع كربلا با سربازان اسرائيلى در بنطيه درگير شدند، نماينده امام موسى صدرِ ناپديد شده، شيخ محمد مهدى شمسالدين، با صدور فتوايى مشروعيّت مقاومت در برابر تمام نيروهاى خارجى را اعلام كرد.

حمايت مالى و نظامى جمهورى اسلامى ايران موقعيّت شيعيان را تقويت كرد، قريب 1000 پاسدار ايرانى كه 262 به صورت قاچاق ازسوريه، وارد اين ناحيه شده بودند، دربعلبك استقرار يافتند و اين ناحيه مركز مبارزان شيعه در دشت بقاع شد. رئيس نظامى پيشين امل، حسين موسوى معلم يك «امل اسلامى» طرفدار ايران در آنجا تأسيس كرد، ومربّيان ايرانى مبارزان حزبالله را آموزش مىدادند. حزبالله سازمانى جديد مبتنى بر عقايد آيتالله خمينى، و نامش برگرفته از آيه 56 سوره 5 قرآن بود.

رهبر روحانى آنان شيخ محمدحسين فضلالله بيروتى (ت. سال 1934م در نجف، فرزند يك مجتهد لبنانى) است. حملههاى انفجارى انتحارى از سال 1983 م به سفارتخانههاى خارج و پايگاههاى نظامى، وگروگانگيرى اروپاييان وامريكاييها با مسئووليت اين جناح اصلاح طلب و هواخواه ايران صورت گرفته است. از طرف ديگر، رهبر امل، بنيهبرى حقوقدان و وزير دادگسترى،مشتاق بود كه به تمام نفوذهاى خارجى بر شيعيان لبنان پايان بخشد.

در ششم فوريه 1984 م، با كمك دروزيان، مبارزان امل به رهبرى برّى قدرت را در ناحيه مسلماننشين غرب بيروت در دست گرفتند. از آن زمان حزبالله، كه در مبارزه با اسرائيل از ساف حمايت مىكند، همواره به پيشرفتهاى بيشترى در بيروت و جنوب لبنان نايل شده است. به اين دليل، در روز 22 فوريه 1978 م حافظ اسد رئيس جمهور سوريه دستور داد سربازان سورى غرب بيروت را به اشغال خود درآوردند تا مانع پيشرفتهاى اجتنابناپذيرى شوند كه احتمال داشت به مواجهه نظامى با اسرائيل منجر شود.

كتابشناسى

شيعيان دوازده امامى در كشورهاى خليج فارس

در عراق، خاستگاه تشيع، شيعيان كه قريب 55% جمعيّت 14 ميليونى آن را تشكيل مىدهند، امروزه هنوز بزرگترين گروه دينى (سنيّان40%) به شمار مىآيند. شيعيان بيشتر در مناطق روستايى استانهاى جنوبى كربلا، حله، ديوانيه، كوت، عماره و منتفق ونيز در حومه كثيف وپرت ثوره (اكنون موسوم به شهرك صدام) درنزديكى بغداد زندگى مىكنند. مراكز مهم تعليم شيعيان عبارتند از حرمهاى امامان در نجف، كربلا، كاظميه(كاظمين سابق) و سامرا كه هزاران زاير و طلبه از سراسر جهان به زيارت اين اماكن مىآيند.

بخش اعظم روحانيون و آيتاللههايى كه به صورت دائمى در عتبات ساكن هستند تبار ايرانى يا لبنانى دارند. پس از درگذشت مرجع تقليد نجف، آيتاللهالعظمى محسن حكيم در سال 1970 م، مقام وى به روحانى ايرانى آيتالله ابوالقاسم خويى انتقال يافت كه از مسايل سياسى پرهيز مىكرد. غير از اين عالم، آيتالله سيد محمد باقر صدر، متولد بعد از سال 1930 م، به عنوان نظريهپرداز نظام آينده اقتصاد اسلامى (اقتصادنا، 1960 بيروت 1979; البانك اللارباويه، 1973) از نفوذى فراوان در آن سوى مرزهاى عراق برخوردار شد.

پس از پيروزى انقلاب در ايران، صدر را يك دادگاه عراقيدرروز 8 آوريل 1980 به اتهام خيانت به دولت محكوم واعدام كرد. سازمان الدعوةالاسلاميه مبارزهاى زيرزمينى را در خارج از كشور به منظور ايجاد حكومتى شيعه مذهب و عربى - عراقى ادامه مىدهد. رقيب اين سازمان، گروه ايرانگراى مجاهدون است. رژيم بعث غيردينى و مليگراى عرب (از سال 1968) سعى دارد از نفوذ روحانيان شعيى در درون جامعه جلوگيرى كند، وم در برابر هرگونه مخالفت بشدت و بيرحمانه اقدام كند.

در اوايل سال 1980 رئيس جمهور صدام حسين تعداد 20000 شيعه را كه بيشترشان ايرانى تبار بودند از عراق اخراج كرد و در سال 1983 هفت تن از اضعاى خانواده معروف آيتالله حكيم اعدام شدند. امّا از ابتداى جنگ با ايران در 31 شهريور 1359 ه .ش، رژيم بعث كه نمايندگانش منحصراً ازاقليّت سنى تأمين مىشوندبا شيعيان عراق با احتياط رفتار مىكرده و سعى داشته است باتوسعه بخشيدن به عتبات و اجراى طرحهاى توسعه در نواحى روستايى شيعيان را مجذوب خود كند.

در شبه جزيره عربستان، از زمانهاى بسيار قديم شيعيان در ساحل خليجفارس حضورى قوى داشتهاند. برآوردهاى آمارى شيعيان عربستان سعودى به صورتى چشمگير بين 100000 و 440000 در نوسان است. رقم واقعگرايانه درحدود 350000،(6%) خواهد بود.263 شيعيان تقريباً به شكلى انحصارى در استان شرقى حسا (الاحساء) ساكناند. 95% ساكنان بندر قطيف و قريب نيمى از كارگران شاغل در نواحى نفتخيز شيعه هستند.

عزاداريهاى دستهجمعى محرم سال 1400 ه .ق ـنخستين دستههاى عزادارى مجاز در حكومت وهابى مسعودى ـ به شكل تظاهراتى اعتراضآميز عليه رژيم سعودى درآمد، و برخوردهايى خونين با نيروى گارد ملّى در پى داشت. از آن زمان سعوديها با ايجاد پيشرفت وترقّى ويژه در منطقهتوسعه نيافته شيعهنشين، زحمت مقابله با تبليغات بسيار فعالانه ايرانيان را بر خود هموار كردهاند.

اقليتهاى شيعه در تمام كشورهاى خليج فارس وجود دارند: در كويت271000 نفر (20%)، در قطر50000 نفر (20%)، درامارات متحده عربى 60000 نفر(7%) و درعمان 1000 نفر (1/0%). فقط در بحرين، يك مركز قديمى شيعهنشين (رك. پيشتر ص 171)، شيعيان اكثريت جمعيت را تشكيل مىدهند; با وجود اين، برآوردها درصدى بين 70 وم 98 را نشان مىدهد. در ماه صفر 1402 ه .ق/ دسامبر 1981 م يك توطئه شيعيان به منظور سرنگونى خاندان سنى حاكم در بحرين كشف شد.

كتابشناسى

اولاد قزلباش