مطالعه آزاد - درسنامه علوم قرآنی نسخه متنی

مطالعه آزاد

براساس اقوال مكتب هاى مختلف (كوفى، مكى، مدنى، بصرى و شامى) براى تعداد آيات قرآن اعداد متفاوتى به شرح زير ذكر شده است:

تعداد آيات .. مآخذ

6000 .. الجامع لاحكام القرآن: 1/ 64; البرهان: 1/ 249; الاتقان: 1/ 67.

6170 .. الفهرست: 46.

6177 .. البرهان: 1/ 251.

6204 .. مقدمتان:247و250; التبيان:10/ 438;كشف الاسرار:10/ 682; روح الجنان: 5/ 613.

6205 .. ترجمه تفسير طبرى: 1/ 7; مناهل العرفان: 1/ 336.

6210 .. الفهرست: 46; مقدمتان: 246 و 247.

6211 .. ترجمه تفسير طبرى: 1/ 7.

6212 .. مقدمتان: 247; البرهان: 1/ 251.

6213 .. ترجمه تفسير طبرى: 1/ 7.

6214 .. التبيان:10/ 438;روح الجنان:5/ 613;الجامع لاحكام القرآن:1/ 65; البرهان: 1/ 249.

6216 .. مقدمتان: 246; الاتقان 1/ 67.

6217 .. مقدمتان: 246; التبيان: 10/ 438; روح الجنان: 5/ 613.

6218 .. مقدمتان: 246; البرهان: 1/ 249.

6219 .. الجامع لاحكام القرآن: 1/ 65; البرهان: 1/ 251.

6220 .. مقدمتان: 250.

6225 .. الجامع لاحكام القرآن: 1/ 65; البرهان: 1/ 249; الاتقان: 1/ 67.

6226 .. الفهرست: 47; مقدمتان: 247; البرهان: 1/ 249.

6236 .. مقدمتان: 247; التبيان: 10/ 438; كشف الاسرار: 10/ 682; روح الجنان: 5/ 613. .. مجمع البيان: 5/ 406; الجامع لاحكام القرآن: 1/ 65; البرهان: 1/ 249.

6247 .. قرآن به كوشش رهنما: ص 11.

6263 .. الوافى: 2/ 274.

6360 .. قرآن به كوشش رهنما: ص 11.

6616 .. الاتقان: 1/ 67.

6666 .. كشف الاسرار: 10/ 682.

علاوه بر اعداد فوق، كتاب سير تحول قرآن (ج 1، ص 127، جدول شماره 14) برپايه محاسبه فراوانى تجمعى ⁽¹⁾ ، آيات نازل شده در دوران بعثت را 6372 به دست مى دهد. هم چنين براساس جدول شماره 2 صفحه 18 اين كتاب مى توان عدد 6228 را به دست آورد.

تفسير مجمع البيان (ج 1، ص 11) با ذكر اين كه: عدد اهل الكوفة اصح الاعداد و اعلاها اسنادا; لانه ماخوذ من اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب 7 ، عدد 6236 را مرجح مى داند.

كتاب الدليل الكامل لآيات القرآن الكريم نيز در جدولى و هم چنين معجم القرآن الكريم المفهرس تعداد آيات قرآن را 6236 به دست مى دهند. ضمنا حداقل آيات 6123 و حداكثر آن 6328 است.

براى تعداد كلمات قرآن اعداد زير ذكر شده است:

تعداد كلمات .. مآخذ

73440 .. الكشكول: 2/ 147.

76440 .. الكشكول: 2/ 146.

77277 .. بصائر ذوى التمييز: 1/ 561; الاتقان: 1/ 70.

77434 .. مقدمتان: 250.

77436 .. مقدمتان: 248.

77437 .. البرهان: 1/ 249; بصائر ذوى التمييز: 1/ 561; الاتقان: 1/ 70; الوافى: 2/ 274.

77439 .. الفهرست: 47; مقدمتان: 246; كشف الاسرار: 10/ 682; الجامع لاحكام القرآن: 1/ 65; .. البرهان: 1/ 249.

77460 .. قرآن خطى ابن بواب: ص 1 [به كوشش D.S.RICE ].

77701 .. ترجمه تفسير طبرى: 1/ 7; مفسران شيعه: 26.

77934 .. روح الجنان: 5/ 614; الاتقان: 1/ 70.

79239 .. التبيان: 10/ 438; روح الجنان: 5/ 614.

79270 .. روح الجنان: 5/ 613، مفسران شيعه: 26.

79277 .. التبيان: 10/ 438.

79278 .. التبيان: 10/ 438.

79287 .. التبيان: 10/ 438.

86430 .. مفتاح القرآن: ص 80، بخش اشارية.

اما در اين تحقيق، ما عدد 77807 را به دست آورده ايم. به علاوه اين مقايسه با چند كتاب ديگر نيز به عمل آمد كه تفاوت هاى جزئى به شرح زير در آنها به نظر رسيد:

اعداد ذكر شده براى كلمات هريك از سوره ها، در تاريخ قرآن و پژوهشى در تاريخ قرآن كريم عينا بر يكديگر منطبق است; جز در مورد تعداد كلمات سوره الاسراء كه به جاى 1533، 1433 كلمه در تاريخ قرآن ثبت شده است. لذا بر پايه آمار اين كتاب تعداد كل كلمات قرآن 82687 است.

در جدول السور ملحق به قرآن مبين (ص 1030 - 1033) اعداد ذكر شده عينا همان اعداد مذكور در پژوهشى در تاريخ قرآن كريم است; جز در مورد سوره انعام كه به جاى 3860، 3850 كلمه احصا شده است. بنابراين بر پايه آمار مآخذ، تعداد كلمات قرآن 82777 به دست مى آيد.

نتيجه محاسبه تعداد كلمات قرآن مجيد براساس چند ماخذ به ترتيب صعودى:

1- سير تحول قرآن (ج 1، جدول شماره 14، ص 116-127) 75666

2- سير تحول قرآن (ج 1، جدول شماره 11، ص 64-87) 75841

3- المعجم الاحصائى لالفاظ القرآن الكريم (جدول شماره 1-15) 77807

4- سير تحول قرآن (ج 1، جدول شماره 2، ص 18) 77948

5- قرآن، چاپ اعتمادالسلطنه (براساس صفحات قبل از سوره الفاتحة) 78596

6- بصائر ذوى التمييز (براساس شرح مذكور در هر يك از سوره ها) 79158

7- كشف الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق (برپايه اعداد سر سوره ها) 80504

8- پژوهشى پيرامون آخرين كتاب الهى (ج 1، ص 212-217) 81757

9- كشف الاسرار (براساس اولين شرح النوبة الثانيه در هر يك از سوره ها) 82003

10- تاريخ قرآن (ص 583-591) 82687

11- مفسران شيعه (ص 23-26) و جدول السور (1030-1033) 82777

12- پژوهشى در تاريخ قرآن كريم (ص 141-150) 82787

13- تاريخ جمع قرآن كريم (ص 195-198) 83679

اكنون با استفاده از جدول فوق ⁽²⁾ اين پرسش را مطرح مى كنيم:

اختلاف در تعداد كلمات قرآن كريم از كجاست؟

زركشى و سيوطى اين اختلاف را ناشى از حقيقت و مجاز و لفظ و رسم كلمه مى دانند.

اما آيا ميدان تغييرات ⁽³⁾ مشهود براى تعداد كلمات قرآن (75666 - 83679) يعنى 8013 كلمه، چنان كه زركشى و سيوطى خاطر نشان كرده اند واقعا مى تواند معلول حقيقت و مجاز و لفظ و رسم باشد؟

آيا اين تفاوت صرفا به سبب انتخاب (تعبير و تفسير) گوناگون واحد آمارى از طرف احصا كنندگان است ⁽⁴⁾ يا آن كه اصولا طريق شمارش كلمات، مثلا شمارش با دانه هاى جو و يا احتمالا تواتر نقل قول غيردقيق از شمارش هاى پيشينيان، موجب اين قبيل اختلافات شده است؟

براى تشريح اين سؤال، بد نيست ميدان تغييرات را بيشتر مورد بررسى قرار دهيم.

اگر اختلاف هايى نظير:

شماره سوره - نام سوره - ميدان تغييرات

5 - المائده - 105 (كلمه)

17 - الاسراء - 51

21 - الانبياء - 70

را با توجه به تعداد زياد كلمات اين سوره ها بتوانيم ناشى از انتخاب (تميز و تعيين) واحد آمارى از طرف شمارش كنندگان بدانيم، آيا تفاوت هاى فاحشى را- از قبيل آنچه در زير مى آيد - مى توان به اين گونه عوامل مربوط دانست؟

شماره سوره - نام سوره - ميدان تغييرات

4 - النساء - 895

6 - الانعام - 895

7 - الاعراف - 500

9 - التوبه - 2568

12 - يوسف - 196

16 - النحل - 1054

19 - مريم - 430

20 - طه - 340

23 - المؤمنون - 813

27 - النمل - 271

29 - العنكبوت - 1201

67 - الملك - 105

73 - المزمل - 87

96 - العلق - 21 ⁽⁵⁾

گزيده مطالب

1. آيه در لغت به معناى علامت و نشانه است و در قرآن در معانى ديگرى هم نظير معجزه، حكم، عبرت، موجودات، پيامبران و به كار رفته است.

2. آيه در اصطلاح قرآنى به كلمه ياكلماتى گفته مى شود كه از قبل و بعد خود جدا بوده و در ضمن سوره اى آمده باشد.

3. سوره به معناى علو و منزلت است. به مجموعه اى ازآيات قرآن كه با بسمله آغاز مى گردند (به استثناى سوره توبه) سوره گفته مى شود; زيرا كلام خدا و داراى منزلت است و يا از آن رو كه تلاوت آن موجب برترى مقام و منزلت قارى مى گردد.

4. بعضى از علل تقسيم قرآن به سوره ها عبارتند از: موضوعات مختلف در سوره ها، سهولت در فراگيرى، قراءت و حفظ قرآن، حفاظت قرآن از تحريف و بيان اعجاز قرآن حتى در سوره هاى كوچك.

5. برخى از سوره هاى قرآن يك نام و بعضى دو يا چند نام دارند. گرچه نام بسيارى از سوره ها در زمان حيات پيامبر شايع بوده است، اما نامگذارى سوره ها توقيفى نيست.

6. سوره هاى قرآن به چهار دسته بزرگ السبع الطول ، المئون ، المثانى و المفصل تقسيم شده اند.

7. براساس آمار دقيقى كه فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم ارائه داده است، قرآن داراى 114 سوره، 6236 آيه و 77807 كلمه است.

1. فراوانى تجمعى (Cumulative requency) كه به آن فراوانى جمعى، انباشته، بسامد تراكمى و نيز گفته مى شود، عبارت است از: مجموع فراوانى هاى مطلق، كه در اين مورد، حاصل جمع آيات نازله دوران بعثت است.

2. در اين جدول فقط به مآخذى تكيه شده است كه تعداد كلمات قرآن را سوره به سوره ذكر كرده اند و متعرض ساير مآخذى كه امكان مقايسه تعداد كلمات سوره به سوره را نمى دهند نشده ايم.

3. در اصطلاح آمارى، اختلاف بين بزرگ ترين و كوچك ترين اندازه متغير را، دامنه گستردگى يا ميدان تغييرات مى نامند و آن را با حرف R (حرف اول واژه Range به معناى دامنه تغييرات) نشان مى دهند.

4. براى نمونه در كتاب سير تحول قرآن (ج 1، ص 18) در پاره اى موارد، حروف لا، لم، هل، جزء كلمه متصل به آن و روى هم به عنوان يك واحد آمارى شمارش شده است; در صورتى كه در آمار ما هريك از اين حروف به عنوان كلمه اى مستقل به حساب آمده است.

5. ر.ك: فرهنگ آمارى كلمات قرآن كريم، ج 1، ص 28-34.