فصل پنجم:

آيه و سوره اولين و آخرين

الف) اولين آيه و سوره

شناسايى نخستين آيه و سوره اى كه نازل شده است، براى آنان كه سير نزول آيات قرآنى را پى مى گيرند و نيز آيات مربوط به هر موضوعى را از جهت تقديم و تاخير زمانى ملاحظه مى نمايند، بسيار مفيد و لازم است. تقريبا همه دانشوران علوم قرآنى در مباحث نزول قرآن، به اين مساله با دقت بسيار پرداخته اند. اضافه بر فايده عملى، بايد همه آفاق قرآن روشن باشد و در هيچ زمينه اى نقطه مبهمى در آن وجود نداشته باشد. از اين رو، حتى در جزئيات مربوط به قرآن، دقت هاى فراوان به كار رفته است.

در زمينه اولين آيه و سوره اى كه نازل شده محققان و قرآن شناسان عقيده دارند كه اولين سوره، سوره علق بوده كه پنج آيه اول آن در آغاز بعثت پيامبر نازل شده است. روايات نيز اين قول را تاييد مى كند: از امام صادق 7 نقل شده است: اول ما نزل على رسول الله 6، بسم الله الرحمن الرحيم اقرا باسم ربك ⁽¹⁾ .

بخارى و مسلم در صحيح خود از عايشه حديثى را نقل كرده اند كه اولين وحى بر پيامبر را همراه با آيات اول سوره علق و رجوع پيامبر به خانه خديجه و ترديد آن حضرت در نبوت خود و رفتن به سوى ورقة بن نوفل و تشريح مى كند. متاسفانه اين حديث را غالب نگارندگان تاريخ قرآن از جمله سيوطى در الاتقان و زرقانى در مناهل العرفان نقل كرده اند.

حتى التمهيد كه خود در بحث مربوط به وحى، قصه ورقة بن نوفل را در حديثى مشابه نقل كرده و به شدت آن را رد مى نمايد، براى اثبات اين كه سوره علق اولين سوره است در دو قسمت به چنين حديثى استناد مى كند! ⁽²⁾ باتوجه به بديهى بودن اين قضيه كه همراه با بعثت پيامبر بوده است، اساسا نيازى به تمسك به چنين احاديث مجعولى نيست.

بعضى گفته اند: سوره فاتحة الكتاب نخستين سوره منزل است ⁽³⁾ . زمخشرى در كشاف ضمن آن كه از ابن عباس و مجاهد همين قول را نقل كرده، گفته است: اكثر مفسران عقيده دارند اولين سوره اى كه نازل شده، سوره فاتحة الكتاب است. ⁽⁴⁾
اما اين سخن صحيح نيست; زيرا اولا اين افراد بسيار اندكند و ثانيا دانشمندان علوم قرآنى گفته اند: سوره حمد اولين سوره كاملى است كه نازل شده است; اما به اعتبار نزول آيات، پيش تر پنج آيه سوره علق نازل شده است. ⁽⁵⁾

سوره فاتحة الكتاب در ترتيب نزول براساس روايت جابر بن زيد پنجمين سوره، يعنى در شمار نخستين سوره هايى است كه نازل شده اند. براساس نقل كتب تاريخ و سيره، پيغمبر از همان آغاز بعثت خويش، نماز مى خواند و جمعى چون حضرت على و خديجه به او اقتدا مى كردند. در روايات نيز آمده است: لاصلاة الا بفاتحة الكتاب. بنابراين، سوره فاتحه از عتائق سوره هاى قرآنى است كه در اول بعثت به طور كامل نازل گشته است.

ب) آخرين آيه و سوره

در مورد آخرين آيه اى كه نازل گشته است، اختلاف فراوانى وجود دارد. زرقانى در مناهل العرفان ده قول در اين زمينه نقل كرده است ⁽⁶⁾ .

برخى از اقوال عبارتند از:

1. آيه: واتقوا يوما ترجعون فيه الى الله ⁽⁷⁾ . (به نقل از ابن عباس و ابى حاتم)

2. آيه: يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله وذروا مابقى من الربوا. ⁽⁸⁾ (به نقل از ابن عباس و ابن عمر)

3. آيه: يا ايها الذين آمنوا اذا تداينتم بدين الى اجل مسمى فاكتبوه ⁽⁹⁾ .

سيوطى مى گويد:

ميان رواياتى كه اين سه آيه را به عنوان آخرين آيه ذكر نموده اند، منافاتى وجود ندارد; زيرا اين آيات همه يك باره نازل شده اند. همان گونه كه در ترتيب مصحف به دنبال هم هستند و داستان آنها نيز يكى است. هر يك ازراويان بعضى از اين آيات را آخرين آيه دانسته اند كه در جاى خود صحيح است. ⁽¹⁰⁾

زرقانى در مناهل العرفان، آيه 281 بقره را آخرين آيه نازل شده مى داند. وى مى نويسد: در روايت ابن عباس نقل شده پيامبر پس از نزول اين آيه فقط نه شب زندگى كرد.

4. آيه: اليوم اكملت لكم دينكم واتممت عليكم نعمتى ورضيت لكم الاسلام دينا ⁽¹¹⁾ .

يعقوبى گفته است: آخرين آيه، همين بوده است كه نزولش در غديرخم هنگام نصب على بن ابى طالب به امامت بوده است. صاحب التمهيد، نظر يعقوبى را ترجيح مى دهد; زيرا اين آيه، اعلامى براى به كمال رسيدن دين و انذارى براى به پايان رسيدن وحى بوده است. وجه جمع ميان آيات پايانى سوره بقره و اين آيه اين است كه بگوييم آن آيات، آخرين آيات الاحكام بوده كه نازل شده، اما اين آيه آخرين آيات وحى بوده است. ⁽¹²⁾

اما در مورد آخرين سوره اى كه نازل شده است، سه قول وجود دارد:

1. سوره مائده.

2. سوره براءة.

3. سوره نصر.

روايت منقول از امام صادق(ع) چنين است:

اول ما نزل على رسول الله(ص)، بسم الله الرحمن الرحيم اقرا باسم ربك، وآخر مانزل عليه، اذا جاء نصر الله والفتح ⁽¹³⁾ . بسيارى عقيده دارند كه سوره هاى مائده و براءة آخرين سوره هاى نازل شده بالقول المطلق نيستند، بلكه سوره توبه به اعتبار آيات آغازينش آخرين سوره بوده است. آخرين سوره اى كه به طور كامل نازل شده، سوره نصر است. ابن عباس گفته است: اذا جاء نصر الله آخرين سوره اى بوده است كه تماما نازل گشته است.

روايت شده وقتى سوره نصر نازل گشت، پيامبر آن را بر اصحاب قراءت كرد، همه شادمان شدند. عباس عموى پيامبر سوره را شنيد و گريست. پيامبر سبب گريه را پرسيدند. عباس جواب داد: گمان مى كنم اين سوره اعلام رحلت شماست. ⁽¹⁴⁾

1. پنج آيه اول سوره مباركه علق اولين آياتى بوده كه نازل شده است.

2. سوره فاتحة الكتاب اولين و سوره نصر آخرين سوره هايى هستند كه به طور كامل نازل شده اند.

1. التمهيد، ج 1، ص 124; الميزان، ج 20، ص 378.

2. ر.ك: التمهيد، ج 1، ص 56 و 124.

3. ر.ك: صحيح بخارى، ج 1، باب كيف كان بدءالوحى; الاتقان، ج 1، ص 76; مناهل العرفان، ج 1، ص 93.

4. كشاف، ج 4، ص 270.

5. دكتر راميار، تاريخ قرآن، ص 592.

6. مناهل العرفان، ج 1، ص 97-100.

7. بقره (2) آيه 281.

8. همان، آيه 278.

9. همان، آيه 282.

10. الاتقان، ج 1، ص 87.

11. مائده (5) آيه 3.

12. ر.ك: التمهيد، ج 1، ص 128 و129.

13. الميزان، ج 20، ص 378.

14. ر.ك: مناهل العرفان، ج 1، ص 100; التمهيد، ج 1، ص 129; مجمع البيان، ج 10، ص 844; الميزان، ج 20، ص 378.