مصحف ابى بن كعب - درسنامه علوم قرآنی نسخه متنی

مصحف ابى بن كعب

جلال الدين سيوطى در الاتقان از كتاب مصاحف ابن اشته به نقل از ابوجعفر كوفى فهرستى از نام سوره هاى مصحف ابى بن كعب را ذكر نموده است كه شروع آن با سوره حمد بوده و پس از آن سوره هاى طول، يعنى بقره، نساء، آل عمران، انعام، اعراف، مائده و يونس قرار گرفته اند و آخرين سوره، سوره ناس است ⁽⁴⁵⁾ .

ابن نديم از فضل بن شاذان به نقل از فرد ثقه اى كه مصحف ابى بن كعب را در دهكده اى به نام قرية الانصار نزد محمد بن عبدالملك انصارى ديده، ترتيب سوره هاى مصحف ابى را بيان نموده است. آن چه در اين نقل جالب توجه است، باقى ماندن نسخه اى از مصحف ابى تا نيمه قرن سوم هجرى است ⁽⁴⁶⁾ . ابو عبدالله زنجانى ماخذ ترتيب سوره هاى مصحف ابى بن كعب را، فهرست ابن نديم قرار داده است ⁽⁴⁷⁾ .

در مقايسه ميان اين دو ماخذ، مى بينيم كه در ترتيب آنها تا سوره بيست و چهارم، يعنى سوره مؤمنون (در مصحف ابى) هيچ اختلافى وجود ندارد. اما از آن به بعد در ترتيب سوره ها و ذكر آنها اختلافاتى ديده مى شود.

دكتر راميار پس از نقل هر دو ماخذ، اين اختلافات را بررسى نموده و گفته است:

در فهرست ابن نديم دوازده سوره كه عبارتند از: سوره هاى عنكبوت، لقمان، دخان، ذاريات، طور، قمر، تحريم، سئل سائل، مزمل، مدثر، بلد و عصر، يادداشت نگرديده است ⁽⁴⁸⁾ . اما در فهرستى كه الاتقان نقل كرده هفت سوره از قلم افتاده است كه عبارتند از: ابراهيم، فرقان، سجده، ملائكه، زخرف، انسان و بروج كه در هيچ يك از اين سوره ها با كسرى فهرست ابن نديم اشتراكى وجود ندارد ⁽⁴⁹⁾ .

نويسنده التمهيد در جدولى، نواقص هر يك از اين دو ماخذ را به واسطه ديگرى تكميل نموده و فهرستى از 116 سوره ارائه داده است ⁽⁵⁰⁾ كه اين كار هيچ گونه توجيه تاريخى و مبناى علمى ندارد. ذكر اين نكته لازم است كه هر دو ماخذ (فهرست ابن نديم و الاتقان) دو سوره خلع و حفد را در شمار سوره هاى مصحف ابى بن كعب آورده اند. اين دو سوره در فهرست ابن نديم، سوره هاى 90 و 92 هستند.

ويژگى هاى مصحف ابى بن كعب

1. در ترتيب سوره هاى طول ، سوره يونس مقدم بر سوره انفال بوده است.

2. شروع مصحف از سوره حمد و پايان آن به معوذتين ختم مى شده است و از اين جهت تفاوتى با مصحف فعلى نداشته است.

3. مصحف ابى مشتمل بر دو دعا بوده است كه به عنوان سوره به او نسبت داده اند. آن دو سوره را سوره خلع و حفد ناميده اند.

سوره خلع :

بسم الله الرحمن الرحيم. اللهم انا نستعينك ونستغفرك. ونثني عليك ولانكفرك. ونخلع ونترك من يفجرك;

به نام خداوند بخشنده مهربان. خدايا! فقط از تو يارى و آمرزش مى خواهيم. تو را سپاس مى گوييم و بر تو كفر نمى ورزيم. و كسانى را كه گناه كنند رد نموده و ترك مى كنيم.

سوره حفد :

بسم الله الرحمن الرحيم. اللهم اياك نعبد. ولك نصلي ونسجد. واليك نسعى ونحفد. نخشى عذابك. ونرجو رحمتك. ان عذابك بالكفار ملحق;

به نام خداوند بخشنده مهربان. خدايا! فقط تو را مى پرستيم. و فقط براى تو نماز مى خوانيم و به سجده مى رويم. و تنها به سوى تو قدم برداشته و مى شتابيم. از عذابت مى ترسيم. و به رحمتت اميدواريم. قطعا عذاب تو به كافران خواهد رسيد.

بنابراين بايد جمع سوره هاى مصحف ابى 116 سوره باشد.

جلال الدين سيوطى مى گويد:

تعداد سوره ها در مصحف ابى 115 سوره است، زيرا دو سوره فيل و قريش را ابى، يك سوره به حساب مى آورده است. سخاوى در جمال القراء نيز از امام صادق(ع) و ابونهيك، اتحاد اين دو سوره را نقل كرده است ⁽⁵¹⁾ .

آن چه سيوطى نقل كرده است صحيح است. در احاديث، اهل بيت: اين دوسوره را يك سوره دانسته اند كه در نماز لازم است باهم قراءت شوند; چنان كه در مورد دو سوره ضحى و الم نشرح نيز همين دستور وارد شده است. ⁽⁵²⁾ اما چنين اعتقادى هرگز سبب نمى گردد، شماره سوره ها را در مصحف ابى 115 سوره بدانيم.

زيرا در اين صورت بايد ملتزم شويم كه اهل بيت به 112 سوره عقيده دارند. اشتباه سيوطى از اين جا ناشى شده است كه ميان بت سوره ها در مصحف و قراءت آنها در نماز، خلط نموده است. در تعداد و ثبت سوره ها هيچ اختلافى ميان شيعه و سنى وجود ندارد.

اختلاف تنها در وجوب قراءت سوره هاى فيل و قريش (وحدت در قراءت) و ضحى و الم نشرح (وحدت در قراءت) است. همين اشتباه را بعضى ديگر نيز به پيروى از سيوطى مرتكب شده اند و تعداد سوره هاى مصحف ابى را 115سوره دانسته اند ⁽⁵³⁾ .

در التمهيد گفته شده است كه در مصحف ابى بن كعب ميان دو سوره فيل و قريش، بسمله وجود نداشته است. اين مطلب در هيچ يك از دو ماخذ اصلى (فهرست ابن نديم و الاتقان) كه سوره هاى مصحف ابى را ذكر نموده اند، وجود ندارد.

البته شيخ طبرسى در مجمع البيان به اين مطلب بدون ارائه مدركى اشاره كرده است. همين اشتباه موجب شده تا در جدول ترتيب سوره ها در التمهيد دو سوره فيل و قريش به دنبال يكديگر به عنوان سوره هاى صد و ششم و صد و هفتم قرارگيرند; در حالى كه در فهرست ابن نديم و الاتقان ميان اين دو سوره، سوره هاى ديگرى فاصله ايجاد كرده اند ⁽⁵⁴⁾ .

از اختلاف در شماره سوره ها كه بگذريم، سخن در علت وجود اين دو سوره (خلع و حفد) در مصحف ابى فراوان است. اكثر تاريخ قرآن نويسان معتقدند كه اينها، دعاهايى بوده اند كه در قنوت خوانده مى شدند. محمدبن نصر مروزى در كتاب صلوة از ابى بن كعب حكايت نموده كه او در قنوت نماز خود اين دو سوره را مى خواند
و در مصحف خويش نيز آنها را مى نوشت. ⁽⁵⁵⁾ اخبار ديگرى نيز وجود دارد كه پيامبر اكرم(ص) اين دعاها را در قنوت مى خوانده است. ابى براى آن كه فراموش نكند اين دو دعا را در مصحفش نوشته است; اما كسانى كه پس از او آمده اند گمان كرده اند كه جزو مصحف او بوده است ⁽⁵⁶⁾ .

4. در مصحف ابى، اختلاف قراءاتى ديده شده كه ناشى از تاثير لهجه بوده است; مثلا او آيه لايضركم كيدهم ⁽⁵⁷⁾ را به پيروى از لهجه حجازى، فك ادغام مى كرد و مى گفت: لايضرركم كيدهم و يا بعثر را بحثر و انا اعطيناك، انا انطيناك تلفظ مى نمود ⁽⁵⁸⁾ .

5. گاهى ابى بن كعب در آيات، كلمات مترادف به كار مى برده است; مثلا در ولاالضالين مى گفته: غيرالضالين و به جاى مشوا فيه ⁽⁵⁹⁾ مى گفته: مضوا فيه و يا به جاى من بعثنا من مرقدنا ⁽⁶⁰⁾ ، من هبنا مى خوانده است ⁽⁶¹⁾ .

مصحف عبد الله بن مسعود

ابن نديم در فهرست و سيوطى در الاتقان، هر يك فهرستى از سوره هاى مصحف عبدالله بن مسعود ذكر كرده اند ⁽⁶²⁾ . سيوطى ترتيب سوره هاى اين مصحف را به صورت دسته بندى آنها به سوره هاى طول (طوال)، مئون، مثانى، حواميم و مفصل ذكر نموده است. در مقايسه ميان اين دو ماخذ ترتيب سوره ها در گروه سوره هاى طول و مئون با مختصر تفاوتى، شبيه يكديگرند.

سوره هاى طوال: بقره، نساء، آل عمران، اعراف، انعام، مائده و يونس.

سوره هاى مئون: براءة، نحل، هود، يوسف، كهف، بنى اسرائيل، انبياء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات.

سوره هاى مثانى: احزاب، حج، قصص، طس، النمل، نور، انفال، مريم، عنكبوت، روم، يس، فرقان، حجر، رعد، سبا، ملائكه، ابراهيم، ص، الذين كفروا (قتال)، لقمان وزمر.

سوره هاى حواميم: حم المؤمن، زخرف، سجده، حم عسق، احقاف، جاثيه ودخان ⁽⁶³⁾ .

سوره هاى ممتحنات: انا فتحنا لك، حشر، سجده، طلاق، ن و القلم، حجرات، تبارك، تغابن، اذا جاءك المنافقون، جمعه، صف، قل اوحى، انا ارسلنا، مجادله، ممتحنه و يا ايها النبى لم تحرم.

سوره هاى مفصل: آغاز اين سوره ها در مصحف عبد الله بن مسعود سوره الرحمن و پايان آنها دو سوره قل هو الله احد و انشراح بوده است ⁽⁶⁴⁾ .

سوره هايى كه در نقل الاتقان وجود ندارند، عبارتند از: فاتحه، ق، حديد، حاقه، فلق و ناس.

سوره هايى كه در نقل الفهرست وجود ندارند، عبارتند از: فاتحه، حجر، كهف، طه، نمل، شورى، زلزله، فلق و ناس.

ابن نديم مى گويد:

مصاحف متعددى را ديدم كه نويسندگان آن، آنها را به ابن مسعود نسبت داده اند. ولى حتى در ميان آنها دو مصحف باهم متفق نبودند و غالب آنها در برگ هايى بود كه اصلاحات زيادى شده بودند. مصحفى را كه دويست سال پيش نوشته شده بود و در آن سوره فاتحة الكتاب وجود داشت، ديدم. [ازبيان اقوال متعدد] نظر فضل بن شاذان را كه يكى از پيشوايان در قرآن و روايات است، نقل كرده از مشاهدات خود صرف نظر نمودم ⁽⁶⁵⁾ .

ويژگى هاى مصحف ابن مسعود

1. درمصحف عبد الله بن مسعود، براساس هر دو ماخذ موجود، سوره انفال، بيستمين سوره و در گروه مثانى جاى داده شده است; در حالى كه اين سوره در مصحف ابى بن كعب، قبل از توبه و اولين سوره از گروه مئون است.

2.مصحف ابن مسعود تقريبا، براساس طول سوره ها - جز در گروه حواميم - تنظيم شده است.

3. مصحف ابن مسعود، فاقد سوره فاتحة الكتاب و دو سوره معوذتين بوده است. ابن سيرين گفته است: عبد الله بن مسعود معوذتين و فاتحة الكتاب را در مصحف خود نمى نوشت ⁽⁶⁶⁾ . عدم ثبت فاتحة الكتاب در مصحف به خاطر عدم اعتقاد به سوره بودن آن نبوده است; بلكه چون نگارش قرآن به خاطر حفظ و صيانت سوره هايش بوده، در مورد فاتحة الكتاب - كه مسلمانان همواره آن را در نمازهايشان مى خوانند - هيچ نگرانى وجود نداشته است.

اما در مورد سوره هاى فلق و ناس اعتقاد ابن مسعود اين بوده است كه اين دو، حرزى هستند كه براى دفع سحر يا چشم زخم به كار مى روند. در روايتى آمده است كه: پيامبر از سحر يهود به اين دو سوره پناه مى برده است ⁽⁶⁷⁾ .

4. صاحب اقناع گفته است كه در مصحف ابن مسعود بسمله در ابتداى سوره براءة وجود داشته است ⁽⁶⁸⁾ .

5. در مصحف عبدالله بن مسعود، تبديل يك كلمه قرآن به كلمه مرادف با آن مجاز بوده است. عون بن عبد الله مى گويد:

ابن مسعود در تعليم قراءت به مردى آيات 43 و 44 سوره دخان را تلاوت نمود: ان شجرت الزقوم طعام الاثيم. آرى! درخت زقوم، خوراك گناه پيشه است. آن مرد گفت: طعام اليتيم. ابن مسعود مجددا آيه را قراءت نمود. ولى زبان آن مرد به تلفظ اثيم آشنا نبود. عبدالله بن مسعود به او گفت: آيا مى توانى بگويى طعام الفاجر ؟ آن مرد پاسخ داد: آرى. ابن مسعود گفت: همين طور بخوان! ⁽⁶⁹⁾

را كالصوف ⁽⁷⁰⁾ المنفوش قراءت مى كرده است. زيرا معناى عهن همان صوف (پشم) است.

6. در برخى از موارد، تقديم و تاخير بعضى از كلمات از مصحف او گزارش شده است. به عنوان مثال در حالى كه قاريان آيه كذلك يطبع الله على كل قلب متكبر جبار را به همين صورت قراءت نموده اند، ابن مسعود، على قلب كل متكبر جبار قراءت نموده است ⁽⁷¹⁾ .

7. در مصحف ابن مسعود بعضى از زوايد تفسيرى نيز وجود داشته است. مثلا در آيه 71 از سوره هود عبارت وهوقاعد را به وامراته قائمة افزوده است ⁽⁷²⁾ .

8. مقدار زيادى از اختلاف قراءات، كه از ابن مسعود نقل كرده اند، مربوط به تلفظ كلمه و لهجه اى بود كه او به كار مى برده است; مثلا گاهى حاء را عين تلفظ مى كرده و به جاى حتى ، عتى مى خوانده است، عميق را معيق و كافور را قافور و بقر را باقر تلفظ مى كرده است ⁽⁷³⁾ .

اين بود نمايى از مصاحف دو تن از بزرگان صحابه. مصاحف ساير صحابه تقريبا در دسته بندى سوره ها، مشابه يكديگرند. در ميان صحابه افرادى هم بوده اند كه تنظيم مصحف خود را براساس ترتيب نزول قرار داده بودند. شهرستانى در مقدمه تفسيرش، ترتيب مصحف ابن عباس، شاگرد على بن ابى طالب(ع) را چنين ذكر مى كند: اقرا، ن، مزمل، مدثر، فاتحه، تبت يدا، كورت، اعلى، الليل الناس.

شهرستانى در مورد امام صادق(ع) نيز مصحفى را بدين ترتيب نقل كرده است: اقرا، ن، مزمل، مدثر، تبت، كورت، اعلى، ليل، فجر، ضحى، الم نشرح، عصر، عاديات، كوثر، تكاثر توبه و مائده ⁽⁷⁴⁾ .