فصل اول: محكم و متشابه - درسنامه علوم قرآنی نسخه متنی

فصل اول: محكم و متشابه

هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات مح-كمات هن ام الكتاب واخر متشابهات فاما الذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تاويله وما يعلم تاويله الا الله والراسخون فى العلم يقولون آمنا به ك-ل من عند ربنا وما يذكر الا اولوا الالباب; ⁽¹⁾

اوست كسى كه اين كتاب را بر تو فرو فرستاد. پاره اى از آن، آيات محكم [ صريح و روشن] است. آنها اساس كتابند; و [پاره اى] ديگر متشابهند. اما كسانى كه در دل هايشان انحراف است براى فتنه جويى و طلب تاويل آن، از متشابه پيروى مى كنند; با آن كه تاويلش را جز خدا و ريشه داران دانش كسى نمى داند. [آنان كه] مى گويند: ما بدان ايمان آورديم، همه [چه محكم و چه متشابه] از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان كسى متذكر نمى شود.

آيه فوق، آيات قرآن را به دو گروه محكمات و متشابهات با ويژگى هاى خاص آنها تقسيم مى كند.

قبل از هر چيز لازم است با دو واژه محكم و متشابه آشنا شويم:

تعريف محكم و متشابه

1. محكم:

راغب در مفردات گويد:

ريشه حكم به معناى منع است. و به همين جهت در زبان عرب به لجام اسب حكمة اطلاق مى گردد (زيرا لجام، حيوان را از حركت و تمرد بازمى دارد).

بنابراين در اين ماده نوعى معناى مانعيت و نفوذناپذيرى نهفته است. وقتى مى گوييم: قاضى حكم كرد; يعنى قضيه قبل از حكم او داراى تزلزل بود و پس از حكم، حالت ثبات و استحكام به خود گرفت. محكم بودن چيزى بدين معناست كه عامل خارجى نمى تواند در آن نفوذ نمايد و به قول راغب: محكم، چيزى است

كه نه از جهت لفظ و نه از حيث معنا شبهه اى در آن وارد نگردد. اين ويژگى در يك كلام، هنگامى پديد مى آيد كه كلام در افاده معنا، هيچ گونه ابهامى و ايهامى نداشته باشد و به روشنى تمام بر مقصود خويش دلالت نمايد.

2. متشابه:

راغب گويد:

شبهه، آن است كه به جهت وجود شباهت بين دو چيز، يكى از ديگرى تميز داده نشود (چه شباهت عينى باشد و چه معنوى). متشابه در قرآن كلامى است كه به دليل مشابهت لفظى يا معنوى اش به چيز ديگر، تفسير آن مشكل گرديده است. فقها مى گويند متشابه چيزى است كه ظاهرش خبر از باطنش نمى دهد و گوياى مرادش نمى باشد. اشتباه نيز به جهت مشابهت دو يا چند چيز به يكديگر رخ مى دهد.

بنابراين متشابه -در اصطلاح قرآن- لفظى است كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد; به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مى گردد، وهمان گونه كه امكان تاويل صحيح آن وجود دارد، احتمال تاويل فاسد نيز در آن مى رود و همين احتمال باعث گشته است تا منحرفان در صدد تاويل آن متناسب با اهداف خويش برآيند. ⁽²⁾

گرچه در آيه مورد بحث، آيات به دو گروه محكم و متشابه تقسيم شده اند; اما در جاى ديگر همين دو عنوان، وصف كل قرآن نيز قرار گرفته اند: كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير. ⁽³⁾

و در جاى ديگر:

الله نزل احسن الحديث كتابا متشابها مثانى. ⁽⁴⁾

مراد از احكام آيات قرآن -در آيه فوق- به قرينه تفصيلى آيات، كه در همان آيه ذكر گرديده است، وضعيت آيات قبل از نزول تدريجى و تفصيلى و آيه به آيه است. قرآن در مرحله قبل از نزول تدريجى از حقيقتى واحد و ثابت برخوردار بوده كه تجزيه و تكثر آيات (تفصيل) در آن راه نداشته است و به هنگام نزول تدريجى از مرحله احكام به مرحله تفصيل و تكثر، تغيير حالت داده است. ⁽⁵⁾

اطلاق وصف تشابه براى كل آيات در سوره زمر بدين معناست كه قرآن كتابى است كه همه آياتش با يكديگر هماهنگ است. كتاب متشابه، يعنى كتابى كه در آن تضاد و اختلاف و اعوجاج راه ندارد، بلكه بر مجموعه آن نوعى مشابهت و يك نواختى و هماهنگى حاكم است و همگى يك هدف را دنبال مى كنند. ⁽⁶⁾

پس از بررسى دو اصطلاح محكم و متشابه به آيه اصلى بازمى گرديم. در اين آيه، آيات محكمات، ام الكتاب معرفى شده اند. ام از ريشه ام يؤم به معناى قصد يقصد است. از آن جهت كه فرزند به مادر متوجه مى شود و قصد او را مى كند، ام مى گويند. ام به معناى مرجع و مقصد است و ام الكتاب، يعنى آياتى كه براى آيات ديگر مرجع واقع مى شود.

محكمات به تصريح قرآن آيات مادر، مرجع و اساسى هستند; با اين ويژگى كه خود هيچ ابهامى نداشته، برطرف كننده ابهام و تشابه از آيات متشابهند. ازهمين آيه مى توان استفاده نمود كه گرچه بخشى از آيات قرآن متشابه مى باشند; اما با ارجاع متشابهات به آيات محكم، از اين دسته از آيات نيز رفع تشابه مى گردد
و مفهوم آنها نيز در سايه آيات محكمات معلوم مى شود; به عبارت ديگر گرچه بخشى از قرآن را آيات متشابه تشكيل مى دهد (بخش اندك) اما تشابه آيات، ذاتى و هميشگى نيست; زيرا قرآن خود، راه تبيين متشابهات را تعيين كرده، و در حقيقت راهكار رفع تشابه را نمايانده است.

تعيين محكم و متشابه (آرا و نظريات)

به طور كلى در زمينه محكم و متشابه نظريات ذيل اظهار شده است ⁽⁷⁾ :

1. متشابهات عبارت از حروف مقطعه اى هستند كه در اوايل بعضى از سور نازل شده اند و مابقى محكماتند.

2. محكمات حروف مقطعه اند و غير آنها آيات متشابهند.

3. آيات مبين در قرآن محكم و آيات مجمل، متشابهات قرآنند.

4. آيات ناسخ، محكم و آيات منسوخ، متشابهند.

5. محكمات، آياتى هستند كه دلايلى روشن و واضح دارند. اما بازشناسى متشابهات نياز به تامل و تدبر دارد.

6. محكم عبارت است از: هر آيه اى كه آگاهى به آن -با برهان خفى يا جلى- ممكن باشد; به خلاف متشابه; مثل علم به زمان قيامت و .

7. آيات الاحكام، محكمات قرآن و مابقى متشابهاتند.

8. آيات محكمات، تاويل واحدى دارند; در حالى كه آيات متشابه، وجوه متعددى از تاويل در آنها محتمل است.

9. تقسيم آيات بر محكم و متشابه مختص به آيات قصص است; آياتى كه در آن اخبار پيامبران و امت هايشان به صورت روشن، تبيين شده محكمات، و آن دسته از آيات كه با تكرار در سور متعدد الفاظ و محتواى آن در مورد سرگذشت پيامبران مشتبه شده، متشابهاتند.

10. آيات متشابه، آياتى هستند كه نياز به توضيح و بيان دارند; برخلاف محكمات.

11. آياتى كه در قالب خبريه هستند، متشابهات و انشاءات قرآن محكماتند.

12. آيات صفات (خواه صفات خداوند و خواه صفات انبيا) آيات متشابه و بقيه محكماتند.

13. آيات قابل فهم و درك براى انسان، محكمات و آياتى كه عقل انسان قادر به فهم آنها نيست متشابهاتند.

14. آياتى كه ظاهر آنها مراد است، محكمات و آياتى كه خلاف ظاهر آنها مراد است، متشابهات قرآنند (مشهور مفسران متاخر همين قول را انتخاب كرده اند.)

15. محكم آيه اى است كه در تاويل آن اتفاق نظر وجود داشته باشد; به خلاف متشابه.

بيان نظريات فوق صرفا جهت اطلاع است. درباره نارسايى هاى اين انظار و آرا، علامه طباطبائى در الميزان به تفصيل سخن گفته است. به نظر مى رسد با توجه به تعريفى كه از محكم و متشابه ارائه گرديد، اشكالات وارد بر بعضى از نظريه هاى ذكرشده روشن بوده نيازى به طرح آن نباشد.

گزيده مطالب

1. آيات قرآن به دو دسته محكمات و متشابهات تقسيم مى شود. اين تقسيم بندى را قرآن به صراحت ذكر نموده است.

2. آيات محكمات، آيات مادر و مرجع در قرآن كريم هستند.

3. استفاده از آيات متشابه، منوط به ارجاع آنها به آيات محكمات است.

4. محكم آيه اى است كه در افاده معناى خويش هيچ گونه ابهام و ايهامى نداشته باشد و راه ورود به هرگونه شبهه و اشتباه را ببندد.

متشابه در اصطلاح قرآن به آيه اى اطلاق مى شود كه احتمال چندين معنا در آن وجود دارد و به همين جهت در آن شك و شبهه ايجاد مى شود.

5. برخى از آرا و نظريات در مورد تعيين محكمات و متشابهات در قرآن، باتعريف ارائه شده انطباق ندارند. مثل آن كه گفته اند: متشابهات، حروف مقطعه هستند; يا آيات مجمل، متشابهاتند، و يا آيات منسوخ و يا آن چه غير از آيات الاحكام است و .

6. پيدايش برخى از مذاهب انحرافى در اسلام به جهت پيروى از متشابهات قرآن بوده است.

1. آل عمران (3) آيه 7 .

2. التمهيد، ج 3، ص 9.

3. هود(11) آيه 1.

4. زمر(39) آيه 23.

5. ر.ك: الميزان، ج 3، ص 20.

6. افلايتدبرون القرآن ولو كان من عند غير الله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا.

7. ر.ك: مجمع البيان، ج 1، ص 699 و ج 2، ص 700; الميزان، ج 3، ص 32 - 40.