مي كردند و جنايتهاي ابوسفيان و معاويه و زياد در كوفه و خاندان اموي را اصولا فراموش نمي كردند و گول ظاهر فعلي معاويه را كه دم زدن از دين به خاطر منافع شخصي است نمي خوردند و عميق فكر مي كردندو حساب مي كردند آيا حسين ( ع ) براي دين و دنياي آنها بهتر بود يا يزيد و معاويه و عبيدالله ، هرگز چنين جنايتي واقع نمي شد . پس در حقيقت علت عمده اينكه مردمي نسبتا معتقد به اسلام اينطور با خاندان پيغمبر رفتار كردند در صورتي كه همانها حاضر بودند قربة الي الله در جنگ كفار شركت كنند فقط و فقط فراموشكاري مردم و گول ظاهر خوردن آنها بود يعني نتوانستند پشت پرده نفاق را ببينند . ظواهر شعائر اسلامي را محفوظ مي ديدند و توجه به اصول و معاني از بين رفته نداشتند . البته در اين حادثه چنانكه قبلا گفتيم رعب و ترس و استسباع از يك طرف ، و فساد اخلاق رؤسا و رشوه خواري آنها و طمع آنها و اطاعت كور كورانه - به حسب خوي قبيلي عربي - كوچكترها از رؤساي قبائل از طرف ديگر نيز از عوامل مهم وقوع اين حادثه بود .اين حادثه صد در صد يك حادثه اسلامي است . امام حسين به قول آن مرد معاند ، به سيف جدش كشته شد ، اما به علت جهالت و ظاهربيني و گول حفظ ظواهر و شعائر خوردن مردم . از جمله عواملي كه در اين حادثه زياد دخالت داشتاين بود كه به حسب تصادف ، كارگردانان اين حادثه يكعده مردمي بودند كه جاني بالفطره بودند و به قول " عقاد " : المسخاء المشوهين اولئك الذين تمتلي صدورهم بالحقد علي ابناء آدم و لاسيما من كان منهم علي سواء الخلق و حسن الاحدوثة ، فاذا بهم يفرغون حقدهم لعدائه و ان لم ينتفعوا بأجر أو غنيمه . . .( 1 ) .
خلاصه اي از عوامل دخيل در شهادت امام
از اينجا است كه مي توان مطلب را از نظر بحث تاريخي اينطور عنوان كرد كه امام حسين را كي ها و چي ها شهيد كردند ؟ و همچنين كي ها و چي ها او را ياري كردند ؟ اما اينكه كي ها شهيد كردند يا كي ها ياري كردند معلوم است ولي اينكه چي ها شهيد كردند يا ياري ، بايد گفت امام حسين را طمع ملك ري و طمع پول ( كه " خولي " گفت : جئتك بغنا الدهر ) و رشوه رؤسا ( اما رؤساؤهم فقد اعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم ) و جبن و مرعوبيت عامه و ميل به جبران محبت يزيد كه ابن زياد مي خواست كدورت يزيد را از پدرش كه در ولايت عهد يزيد تعلل كرد جبران كندو خبث ذاتي امثال شمر و مستي و غرور و بدبختي و سبكسري شخص يزيد و از همه بالاتر فراموشي كاري عامه مردم كه مسلمانان بودند و معتقد و سيري به تاريخ شصت ساله خود نمي كردند و سابقه ها را فراموش كردندو گول ظاهر را مي خوردند [ شهيد كرد ] . اينكه چي ها امام را ياري كردند ، ايمان و توجه به تاريخ شصت ساله كه از كلمات امثال زهير پيدا است و حس فتوت و مردانگي و ايمان به غيب و امثال اينها بود .1- ترجمه : آنان مسخ شدگان زشتروئي بودند كه سينه هاشان از كينه فرزندان آدم آكنده بود به ويژه از كساني كه اخلاقي استوار و آثاري نيكو داشته اند ، و به همين دليل تمامي كينه هاي خود را از روي دشمني با وي بر سر آنان ريختند هر چند كه از اين كار پاداش و غنيمتي نصيبشان نشد .