لطفا منتظر باشید ...
(ايهاالناس! من استنصح الله وفق،) اى مردمان! آن كس كه قبول نصيحت خداى تعالى كرد موفق شد.(و من اتخذ قوله دليلا هدى للتى هى اقوم،) و آن كس كه فرا گرفت قول او را دليل خويش، هدايت يافت به طريقى كه اقوم و راستترين طرق است.( فان جار الله آمن، و عدوه خائف،) پس بدرستى كه همسايه و قريب حق تعالى ايمن است، و دشمن او ترسان.و جار الله من لزم بابه بطاعته.(و انه لا ينبغى لمن عرف عظمه الله ان يتعظم،) و بدرستى كه سزاوار نمى باشد مر كسى را كه شناخت بزرگى شان و عظمت الهى آنكه تعظم كند.(فان رفعه الذين يعلمون ما عظمته ان يتواضعوا له. )پس بدرستى كه رفعت شان آنان كه مى دانند قدر عظمت او، آن است كه تواضع و فروتنى كنند او را.(و سلامه الذين يعلمون ما قدرته ان يستسلموا له. )و سلامت حال آنانى كه مى دانند كمال قدرت او، آن است كه منقاد شوند و گردن نهند احكام او را.(فلا ينفروا من الحق نفار الصحيح من الاجرب، و البارى من ذى السقم. )پس نفرت نمى كنند از حق، مثل نفرت كردن تندرست از صاحب جرب، و شفا يافته از صاحب سقم و مرض.(و اعلموا انكم لن تعرفوا الرشد حتى تعرفوا الذى تركه،) و بدانيد كه شما نخواهيد شناخت راه راست رفتن را تا ب
شناسيد آن كس كه ترك كرده آن را.(و لن تاخذوا بميثاق الكتاب حتى تعرفوا الذى نقضه،) و فرا نخواهيد گرفت ميثاق و عهد كتاب را تا بشناسيد آن كس را كه شكسته آن را.(و لن تمسكوا به حتى تعرفوا الذى نبذه. )و نخواهيد چنگ زدن در آن تا بشناسيد آن كس را كه افكنده آن را پس پشت.قال تعالى: (فنبذوه وراء ظهورهم).قال الشارح: لما كان الرشد هو الحق الذى هو عليه- صلوات الله عليه- و بايعوه، و التارك لذلك هم مخالفوه من ائمه الضلال، لا جرم كان من تمام الرشد الذى يدعو اليه و يتمسك به من الكتاب، معرفه خصومه الذين تركوا الرشد و نقضوا الكتاب، و معرفه شبههم الباطله، ليحصل المعرفه على بصيره، و لما نبه على تلك المعرفه امر بالتماسها من عند اهلها بقوله عليه الصلوه و السلام: (فالتمسوا ذلك عند اهله،) پس طلب كنيد آن را از نزد اهل آن، اراد نفسه و اهل بيته- صلوات الله عليهم-.(فانهم عيش العلم،) پس بدرستى كه ايشان حيات علمند، باعتبار ان بهم وجود العلم و الانتفاع به.(و موت الجهل. )و ايشان مرگ جهلند.فان بتعليمهم يموت جهل المتعلم.(هم الذين يخبركم حكمهم عن علمهم،) ايشان آن كسانند كه خبر مى دهد حكم ايشان از علم ايشان.و المراد بحكمهم منطقهم بالحكمه .(و صمتهم عن منطقهم،) و خبر مى دهد خاموش بودن ايشان از سخن گفتن ايشان.لان صمت الحكيم فى موضعه كان من جمله حكمته.(و ظاهرهم عن باطنهم،) و خبر مى دهد ظاهر حال ايشان از باطن ايشان.لان ظاهرهم هيئه الخاشعين العابدين و هو دال على اتصاف نفوسهم بكمال قوتى العلم و العمل.قول و فعل آمد گواهان ضمير زين دو بر باطن تو استدلال گير اين نماز و روزه و حج و جهاد هم گواهى دادن است از اعتقاد اين زكات و هديه و ترك حسد چون گواهى دادن است از سر خود (لا يخالفون الدين و لا يختلفون فيه،) مخالفت نمى كنند دين حق را و اختلاف نمى كنند در آن.(فهو بينهم شاهد صادق، و صامت ناطق. )پس دين در ميان ايشان گواهى است راستگو، و خاموشى است سخنگو.استعار لفظى الصامت و الناطق للدين باعتبار افاده الاحكام الشرعيه منه عند الرجوع اليه و عدمها.
خطبه 149 -پيش از وفاتش
و من كلام له- عليه الصلوه و السلام-:- قال قبل موته لما ضربه ابن ملجم لعنه الله- ايها الناس! كل امرى ء منكم لاق ما يفر منه فى فراره.اى مردمان! هر كسى از شما ملاقى است آن چيزى را كه مى گريزد از آن در حين فرار او، يعنى مرگ.انما قال فى فراره لكون الانسان ابدا فارا من الموت، و اذا كان لابد من لقائه وقتا ما فلقاوه فى فراره.و الاجل مساق النفس، و الهرب منه موافاته.و اجل غايت كار نفس است، و گريختن از او رسيدن به اوست.از براى آنكه فرار از او مثلا به حركات و علاجات، مستلزم فناى اوقات است، و در فناى اوقات است رسيدن به او، پس هرب از او موافات او باشد.اما وصيتى: فالله لاتشركوا به شيئا، (و محمدا صلى الله عليه و آله،) فلاتضيعوا سنته.اما وصيت من: پس بپرستيد خداى را، شريك مگردانيد با او چيزى را، و متابعت كنيد محمد را، پس ضايع مكنيد سنت او را.اسم الله- تعالى- و اسم محمد- صلى الله عليه و آله و سلم- منصوبان، اى اعبدوالله و اتبعوا محمدا.اقيموا هذين العمودين، و اوقدوا هذين المصباحين، و خلاكم ذم.بپاى داريد اين دو ستون دين حق را، و بيفروزيد اين دو چراغ هدايت خلق را.لفظ العمودين مستعار للتوحيد و السنه باعتبارقيام الدين بهما، و لفظ المصباحين باعتبار هدايه الخلق بهما، و ايقادهما احياوهما و لزومهما.انا بالامس صاحبكم، و اليوم عبره لكم، و غدا مفارقكم.من ديروز مصاحب شما بودم، و امروز پند و اعتبار گرفتن شمايم، و فردا جدا از شمايم.
خطبه 152 -ستايش خدا
و من خطبه له- عليه الصلوه و السلام-: (الحمدلله الدال على وجوده بخلقه،) يعنى خداى تعالى خود دليل است بر وجود خود به واسطه خلق او خلايق او، يعنى به واسطه اظهار ذات خويش در مظاهر خلقيه.فهو عين الدليل على نفسه، كما قال الواسطى: (اظهاره الاشياء عباره عن ظهوره بصورها و احوالها. )عطار: زهى آيت كه بنمايى چو خواهى ز يك يك ذره خورشيد الهى قال الله تعالى: (سنريهم آياتنا فى الافاق و فى انفسهم حتى يتبين لهم انه الحق) اى انه الحق المتحقق الظاهر فى كل شى ء.قال فى فص حكمه ابراهيميه: (ان الذات لو تعرت عن هذه النسب لم تكن الها.و هذه النسب احدثتها اعياننا: فنحن جعلناه بمالوهيتنا الها، فلا يعرف حتى نعرف.قال- عليه الصلوه و السلام-: (من عرف نفسه فقد عرف ربه)، و هو اعلم الخلق بالله.فان بعض الحكماء و اباحامد ادعوا انه يعرف الله من غير نظر فى العالم، و هذا غلط.نعم يعرف ذات قديمه ازليه لا يعرف انها اله حتى يعرف المالوه.ثم بعد هذا فى ثانى الحال يعطيك الكشف ان الحق كان عين الدليل على نفسه و على الوهيته، و ان العالم ليس الا تجليه فى صور اعيانهم الثابته التى يستحبل وجودها بدونه، و انه يتنوع و يتصور بحسب حقائق هذهالاعيان و احوالها، و هذا بعد العالم به منا انه اله لنا. )قوله: (و بمحدث خلقه على ازليته،) و دال است حادث بودن خلق او بر ازليت و قدم او.لوجوب انتهاء الحوادث الى قديم و الا لزم التسلسل، كما بين فى موضعه.(و باشتباههم على ان لا شبيه له.لا تشتمله المشاعر،)- و هى الحواس- و دال است به مشابه بودن خلايق به يكديگر بر آنكه او شبيهى ندارد، و شامل او نمى شود حاسه ها.(و لا تحجبه السواتر) و حاجب او نمى گردد سترها.و نبه على دليل جميع ما ذكر من الاعتبارات الخمسه بقوله: (لافتراق الصانع و المصنوع، و الحاد و المحدود، و الرب و المربوب،) يعنى از براى از يكديگر جدا شدن خالق از مخلوق، و شناساننده از شناخته شده، و پروردگار از پرورده شده.قال الشارح: (و بيانه ان لكل من الصانع و المصنوع صفات صفات يخصه بها يفارق الاخر.و تقرير الحجه ان المخلوقيه و الحدوث و الاشتباه و الملموسيه بالمشاعر و الحجب بالسواتر من الصفات المختصه بالمصنوع و المحدود و المربوب، فيجب ان ينزه الصانع الحاد رب الكل عنه. )(الاحد لا بتاويل عدد،) احد است نه به معنى آنكه يكى از عدد است.يعنى او يك است، نه يكم تا او را دوم و سوم باشد.يعنى تعدد در او نيست نه وجودى و ن
ه نسبى، به آنكه واحدى از متعدد باشد كه نسبت نصفيت و ثلثيت و ربعيت و غيرها با اعداد موجودات داشته باشد.زيرا كه موجود بيش (از) يك ذات نيست، و از تعدد مرايا، تعدد وجه ظاهر در آن لازم نمى آيد.قال فى موضع آخر: (واحد لا بعدد. )(الخالق لا بمعنى حركه و نصب،) خالق است و در خالقيت منزه است از حركات و متاعب.(و السميع لا باداه،) شنوا است نه به آلت گوش.(و البصير لا بتفريق آله) بصير است و بينايى او نه به توزيع آلت ابصار است، يعنى شعاع بر مبصرات.(و الشاهد لا بمماسه) حاضر است و حضور او با اشيا نه به مماسه است (و البائن لا بتراخى مسافه،) جداست و مفارق از عالم و منزه است از مباينه (: به معنى افتراق در مسافت).(و الظاهر بلا رويه) ظاهر است و منزه است در ظاهريت از رويت ابصار او را.(و الباطن لا بلطافه) باطن است نه به معنى لطافت در مقدار.(بان من الاشياء بالقهر لها و القدره عليها، و بانت الاشياء منه بالخضوع له، و الرجوع اليه. )مباين و جداست از اشيا به غلبه و قدرت بر او، و مباين است اشيا از او به فروتنى بازگشت به او.يعنى مباينه او با اشيا و مباينه اشيا با او بر وجهى است كه لايق به كمال اوست و نقص اشيا، همچنان كه گذشت در معنى
قوله- عليه الصلوه و السلام-: (غير كل شى ء لا بمزايله) چه مغايرت و مباينت اعتبارى است و اتحاد حقيقى.دويى را نيست ره در حضرت تو همه عالم تويى و قدرت تو تويى معنى و بيرون تو اسم است تويى گنج و همه عالم طلسم است هست عالم ذره اى از قدرتش باز ذره عالمى در حكمتش (من وصفه فقد حده، و من حده فقد عده، و من عده فقد ابطل ازله، و من قال: (كيف) فقد استوصفه، و من قال (اين) فقد حيزه.عالم اذ لا معلوم، و رب اذ لا مربوب، و قادر اذ لا مقدور. )يعنى آن كس كه وصف او كرد، پس به درستى كه تحديد او كرد به تعيين آن وصف، و آن كس كه تحديد او كرد، پس به درستى كه تعديد كرد به حد و محدود، و هر كس كه تعديد او كرد، پس به درستى كه باطل كرد قدم او را، و آن كس كه گفت (كيف) در شان او، به درستى كه وصف كرد او را، و آن كس گفت (اين) پس به درستى كه اثبات مكانى كرد او را.او عالم است پيش از آنكه معلومى باشد، و پروردگار است پيش از آنكه مربوبى باشد، و توانا است پيش از آنكه مقدورى باشد.و قد مرت الاشاره الى هذه الصفات و تفاصيلها فى الخطبه الاولى.و من خطبه له- عليه الصلوه و السلام-: (قد طلع طالع، و لمع لامع، و لاح لائح، و اعتدل مائل،) يعنى به درستى كه طلوع كرد از مطلع غيب طلوع كننده، و بدرخشيد درخشنده، و هويدا شد هويدا شونده، و معتدل شد ميل كننده از طريق اعتدال و استقامت.قال الشارح: (اشار عليه- الصلوه و السلام- بطلوع الطالع الى ظهور امر الخلافه له و انتقالها اليه، و اشار بلموع اللامع الى ظهور نور العدل بانتقالها الى مقرها، و اشار بليوح اللائح الى ما يلوح من امارات الفتنه، و اشار بالمائل كونها قبله فى غير و اعتداله انتقالها اليه. )(و استبدل الله بقوم قوما، و بيوم يوما،) و بدل گرفت خداى تعالى به جاى قومى ديگر قوم، و به جاى يومى ديگر يوم.(و انتظرنا الغير انتظار المجدب المطر. )و منتظر بوديم تغيير و استبدال را همچون انتظار اهل خشكسال باران را.(و انما الائمه قوام الله على خلقه، و عرفاوه على عباده،) و نيستند ائمه الا قائمان از جانب حق تعالى بر هدايت خلق او، و عرفا و نقباى اويند بر بندگان او.يعنى روسا و پيشوايان بندگان اويند از جانب حق تعالى.(لا يدخل الجنه الا من عرفهم و عرفوه، و لا يدخل النار الا من انكرهم و انكروه. )نرود در بهشت الا كسى كه شناسد ايشان را و شناسند ايشان او را، و در آتش نرود الا كسى كه نشناسد ايشان را و نشناسند ايشان او را.قال الشارح: (العرفاء النقباء، و لما ثبت فى الاصول ان معرفتهم، اى معرفه حقيه امامتهم و معرفتهم لاوليائهم بالولايه لهم شرطين متساويين للايمان، و الايمان و استحقاق الجنه متلازمان، ثبت ان معرفتهم و المعرفه بهم ملازمه لدخول الجنه، يكون انكارهم و دخول النار متلازمين.و الا لصدق احدهما على بعض نقيض الاخر، فما ان يصدق انكارهم على بعض من لا يدخل النار، فبعض من يدخل الجنه منكر لهم، او يصدق دخول النار على بعض من لا ينكرهم، فبعض من يعرفهم يدخل النار، وكلاهما باطلان، لما بينا من الملازمه من دخول الجنه و معرفتهم، فظهر بذلك وجه الحصر فى القضيتين. )(ان الله قد خصكم بالاسلام، و استخلصكم له،) بدرستى كه خداى تعالى مخصوص گردانيد شما را به اسلام، و خلاصى جست شما را از عذاب دنيا، و آخرت.(و ذلك لانه اسم سلامه، و جماع كرامه. )و اين از براى آن است كه او اسم سلامت از آفات است، و مجمع كرايم اخلاق و صفات است.قال الشارح: (فضيله الاسلام من جهه اسمه، كونه عباره عن الدخول فى الطاعه التى هى سلامه للدارين، و من جهه معناه، كونه جماع كرامه، لان مداره على تعليم الفضائل و الطهاره عن الرذائل. )قيل: اخص اوصاف الاسلام، الاستسلام و الانقياد عند الامر و النهى و القضاء و القدر، و هو معنى السمحه و السماح فى حديث رسول الله- صلى الله عليه و آله و سلم- عن ابن عباس، قال يا رسول الله! اى الاديان احب الى الله؟ قال: (الحنيفيه السمحه. )و معنى السمحه السهله، يجوز ان يكون معناها التساهل مع الله و الانقياد و الاستسلام، له، و هو ان يكون سهل القياد لله فيما امر و نهى سمحا بنفسه فيما قدر و قضى، ينقاد الى الامر طوعا فياتمر، و ينقاد عن النهى طوعا فينزجر، و يسمح بمر القضاء فيصبر، و يمسح بحلوه فيشكر.فهذه احب اوصاف اهل الدين الى الله.و هذا كما جاء فى حديث آخر عن رسول الله- صلى الله
عليه و آله و سلم- لما قيل له: ما الايمان؟ يا رسول الله! قال: (السماح و الصبر. )فالسماح ما ذكرنا، و الصبر حبس النفس- اى حبسها عن الميل الى غير الله- و هو الحنيفيه، لان العبد اذا صبر عما دون الله فقد اقبل على الله، و اذا حبس نفسه عما سوى الله فقد مال الى الله، و معنى الحنيف الميل.قال الامام الصادق جعفر بن محمد الباقر- عليهماالسلام-: (اذا لم يكن اسلام العبد على معرفه النعم من الله تعالى و التوكل عليه و التسليم لامره، فهو على اسم الاسلام لا على حقيقته. )و فى بحر الحقائق قال فى قوله تعالى: ان الدين عند الله الاسلام: (اخبر شرط الاسلام انه التسليم، و ليس على النبى الا التبليغ و التعليم بقوله تعالى: (فان حاجوك فقل اسلمت وجهى الله)- الايه- الاشاره فيها ان حقيقه الاسلام و الدين هو الاستسلام بكليه الوجود الى الله لله- راضيا بقضائه، صابرا على بلائه، شاكرا لنعمائه، منقادا لاوامره، منزجرا بنواهيه، محكوما لاحكامه الازليه، مريدا لارادته القديمه، مفوضا عليه اموره الدنيويه و الاخرويه، و بهذا امر النبى- صلى الله عليه و آله و سلم- لنفس و لمن اتبعه (فقل اسلمت وجهى الله و من اتبعن)، و لا يصح الاسلام و المتابعه للعبد الا بهذا الشر
ط.فبهذا يصح الاقتداء، و على هذا يكون الاهتداء. )(اصطفى الله منهجه، و بين حججه، من ظاهر علم، و باطن حكم. )برگزيد خداى تعالى طريق و راه روشن را، و واضح گردانيد ادله و امارات او از ظاهر علم و مخفى اسرار حكم.(لا يفنى غرائبه، و لا ينقضى عجائبه. )نيست نمى گردد غرايب او، و منقضى نمى شود عجايب او.(فيه مرابيع النعم، و مصابيح الظلم،) در اوست بهارستان نعمتها، و چراغهاى تاريكيها.و الرببعيه للعلوم و الحكم، باعتبار احيائها للقلوب.(لا تفتح الخيرات الا بمفاتحه، و لا تكشف الظلمات الا بمصابيحه. )گشاده نمى شود ابواب خير الا به كليدهاى او، و مرتفع نشود تاريكيهاى جهل الا به چراغهاى هدايت او.(قد احمى حماه، و ارعى مرعاه. )بدرستى كه حمايت گرفت حق تعالى محرمات اسلام را كه به نواهى او ممنوع است، و بخشيد مباحات او را.استعار لفظ الحمى للمحرمات التى منعها بنواهيه، و لفظ المرعى للمباحات التى اباحها و حللها.(فيه شفاء المشتفى، و كفايه المكتفى. )در اوست شفاى هر شفا يافته از مرض جهالت و سقم ضلالت، و در اوست كفايت هر كفايت كننده.و من كلامه- عليه الصلوه و السلام-: كما تدين تدان، و كما تزرع تحصد.بدان كه لفظ دين اطلاق مى كنند به حسب لغت بر سه معنى: جزا و انقياد و عادت.و بر ارباب فهم و فطنت سليمه متعمقه در بحار حقايق كلمات انيقه الدقائق متكلم به لسان انا كلام الله الناطق مخفى نماند كه اين كله بليغه جامعه كما تدين تدان اشارات است به معنى ثلاث لفظ دين.پس اگر دين به معنى جزا باشد كانه قال: كما تجازى تجازى، به سبيل مشاكله كه ذكر شى ء است به لفظ غير، از براى وقوع او در صحبت آن غير، كما قيل: يا طباخ اطبخ لى جبه و قميصا.پس معنى او آن باشد كه كما تفعل تجازى.و همچنين است كلام در معنى عادت، يعنى: كما تفعل تعاد.و اما به معنى انقياد و طاعت، حاجت به تاويل مشاكله نيست، يعنى: كما تنقاد و تطيع تنقاد و تطاع.و به هر سه معنى اشارت است به سر قدر.و در خصوصيت معنى ثالث كه بى تاويل مشاكله است، تصريح است به علم قضا و سر قدر.و در نقل لفظ دين از معنى لغوى به اصطلاحى شرعى، اين هر سه معنى لغوى معتبر است، بنابر آنكه مغزاى دين سر قدر است، و معنى قدر آن حصول اشياست در خارج مقدر به مقادير معين، بر حسب آنچه در علم خداى تعالى است.همچون سعادت سعدا و نعيم ايشان، و شقاوت اشقيا و عذاب ايشان.و قد قصرت من درك هذه الحكم الباب الالباء ان رحمه الله تعالى كيف تقاضت كفر الكافر، و حكمت عليه بالعذاب، و كذا كل الم و مشقه يحصل للاشقياء و السعداء ايضا.قال فى فص الحكمه اليعقوبيه: الدين دينان: دين عند الله و عند من عرفه الحق تعالى و من عرف من عرفه الحق، و دين عند الخلق، و قد اعتبره الله تعالى.فالدين الذى عند الله تعالى هو الذى اصطفاه الله و اعطاه الرتبه العليا على دين الخلق، فقال- تعالى سبحانه-: (و وصى بها ابراهيم بنيه و يعقوب يا بنى ان الله اصطفى لكم الدين فلاتموتن الا و انتم مسلمون: اى منقادون اليه.و جاء الدين بالالف و اللام للتعريف و العهد، فهو دين معلوم معروف.از براى آنكه معهود لابد است كه معلوم مخاطب باشد.و هو قوله تعالى: (ان الدين عند الله الاسلام)، و هو- اى الاسلام هو الانقياد.فالدين عباره عن انقيادك، و الذى من عند الله هو الشرح الذى انقدت انت اليه.يعنى چون دين عبارت از اسلام است و اسلام انقياد است، پس دين عبارت از انقياد باشد، و شكى نيست كه انقياد از عبد است، پس دين از عبد باشد، و آنچه از نزد خداى تعالى است، آن شرع است، يعنى حكم الهى كه عبد به آن منقا
د مى شود.پس فرق ميان دين و شرع آن است كه دين از عبد است و شرع از حق.فالدين الانقياد، و الناموس الذى شرعه الله.فمن اتصف بالانقياد لما شرعه الله له، فذلك الذى قام بالدين و اقام، اى انشاه كما يقيم الصلوه.فالعبد هو المنشى ء للدين، و الحق هو الواضع للاحكام.فالانقياد عين فعلك، فالدين من فعلك.فما سعدت الا بما كان منك.چون دين از فعل تو ظاهر مى شود، پس سعادت تو نيست الا به آنچه از تو حاصل مى آيد كه آن انقياد شرع است.فكما اثبت السعاده لك ما كان فعلك كذلك ما اثبت الاسماء الالهيه الا افعاله يعنى همچنان چه فعل تو اثبات و اظهار سعادت تو كرد، همچنين اظهار نكرده است كمالات ذات الهى را الا افعال او، نه به آن معنى كه افعال سبب اسما است.زيرا كه اسما مبادى افعال است، لكن چون حقايق اسماى الهيه مختفى است از عالمين، ظهور آن حاصل نمى شود الا به آثار و افعال.همچنان چه ظاهر نمى شود سعادت و شقاوت عبد الا به افعال او.و هى انت و هى المحد ثات.ضمير اول راجع است با اسما، و ثانى با افعال، يعنى اين اسماى الهيه تويى، و افعال صادره از اسما، حوادث است، زيرا كه اسماى الهيه عبارت است از اعيان ثابته.و انت خطاب است با عين هر يك از موج و دات.چه اعيان ثابته كه ماهيات اشياست صور علميه اسماى الهيه است.فباثاره سمى الها و باثارك سميت سعيدا.فانزلك الله منزلته اذا اقمت الدين و انقدت الى ما شرعه لك.يعنى گردانيد خداى تعالى تو را در تحقق كمال تو به افعال تو نازل منزله نفس خويش- تعالى شانه-.از براى آنكه كمال حق تعالى كه الهيه است متحقق و ظاهر نمى شود الا به آثار و افعال كه عالم است و مقتضيات عالم.و سابسط فى ذلك انشاءالله ما تقع به الفائده بعد ان نبين الدين الذى اعتبره الله تعالى.قال تعالى: (و رهبانيه ابتد عوها) و هى النواميس الحكميه التى لم يجى ء الرسول المعلوم بها.باء از براى تعديه است و ضمير مفعول لم يجى ء، و مراد از نواميس، شرايعى است كه حكمت و معرفت اقتضاى آن كرده باشد.فلما و افقت الحكمه و المصلحه الظاهره فيها الحكم الالهى فى المقصود بالوضع الشرعى الالهى، اعتبرها الله اعتبار ما شرعه من عنده تعالى، و ما كتبها الله عليهم- اى فرض الله عليهم- (فما رعوها) هولاء الذين شرعوها و شرعت لهم،- اى عوامهم و مقلدوهم (حق رعايتها) (الا ابتغاء رضوان الله) و كذلك اعتقدوا يعنى اعتقاد عاملان به آن اين بود كه موجب حصول رضوان الهى و ثواب آخرت است.(فاتينا الذين آ
منوا منهم اجرهم و كثير منهم اى من هولاء الذين شرع فيهم- فى حقهم و هم المقلدون- هذه العباده (فاسقون) اى خارجون عن الانقايد اليها و القيام بحقها، و من لم ينقد اليها لم ينقد اليه مشرعه بما يرضيه.يعنى هر كس از ايشان كه انقياد آن شريعت موضوعه نكرد حق تعالى كه مشرع آن است، انقياد او نكرد به آنچه ارضاى او از آن حاصل مى شود، يعنى اعطاى جنت و خير و ثواب.لكن الامر يقتضى الانقياد يعنى امر و شان الهى فى نفسه مقتضى انقياد است على اى وجه كان.و بيانه ان المكلف اما منقاد بالموافقه و اما مخالف، فالموافق المطيع لاكلام فيه لبيانه و وضوحه، و اما المخالف فلانه يطلب بخلافه الحاكم عليه من الله احد امرين اما التجاوز و العفو، و اما الاخذ على ذلك، و لابد من احد هما لان الامر حق فى نفسه.فعلى كل حال قد صح انقياد الحق الى عبده لافعاله و ما هو عليه من الحال.يعنى مخالف طلب مى كند به اين مخالفتى كه حاكم است بر او در اين وقت به اقتضاى عين ثابت او، يكى از دو امر از جانب حق تعالى: يا طلب عفو و مغفرت مى كند و احكام مترتبه بر آن از خداى تعالى تا ظاهر شود كمال اسم العفو و الغفور و احكام آن، يا طلب مواخذه مى كند از خداى تعالى تا ظاهر شود كما
ل اسم المنتقم و القهار و احكام آن.پس به حقيقت مخالف منقاد رب خود است كه حاكم است بر او از اسم عفو و غفور يا منتقم و قهار.پس صحيح باشد انقياد حق تعالى به عبد از براى افعال او و مقتضى حال او به واسطه آنچه طلب مى كند عين ثابت او.فالحال هو الموثر.يعنى چون حق تعالى منقاد عبد است به حسب اقتضا و طلب حال او، و انقياد نمى باشد الا به تاثر، پس موثر است.فمن هنا كان الدين جزاء اى معاوضه بما يسر او بما لايسر يعنى چون عبد، منقاد حق باشد و حق، منقاد عبد، پس هر يكى از ايشان را فعلى باشد مقابل فعل ديگر، پس حاصل شد در دينى كه آن انقياد است عين مجازات.پس دين جزا باشد، يعنى معاوضه به آنچه مسرور شود عند الموافقه الظاهره و الباطنه، و آنچه خلاف مسرت باشد عند المخالفه الظاهره و الموافقه الباطنه.فبما يسر رضى الله عنهم و رضوا عنه هذا جزاء بما يسر، (و من يظلم منكم نذقه عذابا اليما) هذا جزاء بما لايسر.از براى آنكه در اين صورت، جزا به مقتضاى حال عبد است، اما ملايم طبع او نيست، به خلاف اول.فصح ان الدين هو الجزاء پس ثابت شد كه جزا مفهوم دين است.فكما ان الدين هو الاسلام و الاسلام هو عين الانقياد، فقد انقاد الى ما يسر و الى ما لاي
سر و هو الجزاء.بيان ارتباط است ميان مفهوم انقياد و مفهوم جزا.هذا لسان الظاهر فى هذا الباب.و اما سره و باطنه اى سر هذا اللسان.شروع مى كند در بيان سر قدر و در اوست توطئه بيان مفهوم ثالث از معانى دين كه آن عادت است، فانه- اى الجزاء- تجلى فى مراه وجود الحق، فلايعود على الممكنات من الحق الا ما تعطيه ذواتهم فى احوالها.بدان كه اعيان ممكنات صور علميه الهى اند، موجودند در عالم، و معدومند در عين، و ايشان را دو اعتبار هست: يكى آنكه مراياى وجود حق اند و اسما و صفات او.دوم آنكه وجود حق مرات آن حقايق است.
پس به اعتبار اول ظاهر نمى شود در خارج الا وجود متعين به حسب آن مرايا و متعدد به تعدد آن، و مع ذلك آن مرايا بر عدم خود باقى است، كما قال الشيخ فى الفص الادريسى: فهو العلى لا علو اضافه، لان الاعيان التى لها العدم الثابته فيه ما شمت رائحه من الوجود، فهى على حالها مع تعداد الصور فى الموجودات.و العين واحده من المجموع.فالعين واحده و اختلفت الاحكام.و اعتبار ثانى ظهور اعيان است در مرآت وجود حق تعالى كه به واسطه اين مراتيت، آثار و احكام وجود بر ايشان مترتب است كه عبارت است از وجود مستفاد.قال فى الفص الشيثى فهو مرآتك فى ر و يتك نفسك، و انت مرآته فى رويته اسمائه و ظهور احكامها و ليست سوى عنيه.اى عنيه المتعينه بالصفات الظاهره بك، و قول شيخ در جزا اشارت است به ثانى، يعنى جزا عبارت است از تجلى و ظهور اعيان در مرآت وجود حق.فلايعود على الممكنات من الحق الا ما تعطيه ذواتهم فى احوالها، پس تكليف به انقياد و جزا از مقتضيات اعيان باشد.پس اعيان مكلف حق اند بر آنكه تكليف ايشان كند و بر مجازات ايشان.فان لهم فى كل حال صوره، فتختلف صورهم لاختلاف احوالهم، فيختلف التجلى لاختلاف الحال.از براى آنكه از خداى تعالى است تجلى و اعطاى وجود به صور احوال ذاتيه اعيان، و اختلاف تجليات الهيه به اختلاف استعدادات متجلى به است.فيقع الاثر فى العبد بحسب ما يكون.فما اعطاه الخير سواه و لااعطاه ضد الخير غيره، بل هو منعم ذاته و معذبها.فلايذمن الا نفسه (اى فى حال النقص) و لايحمدن الا نفسه (اى فى حال الكمال) فلله الحجه البالغه پس خداى تعالى راست حجت بالغه تامه بر خلق در آنچه اعطا مى فرمايد از ايمان و كفر و انقياد و عصيان و جميع تكاليف شرعيه.فى علمه بهم اذ العلم يتبع المعلوم.پس حجتى نيست خلق را بر خداى تعالى، و شقى معذب را نمى رسد كه بگويد: چرا مرا شقى خلق كر
دى و متسوجب عذاب، و ديگرى را سعيد و مستحق نعيم خلق كردى؟ زيرا كه حصول تجلى را ناچار است از دو چيز: يكى صفت قدرت در متجلى، دوم صفت قبول در متجلى له.پس اگر تجلى نه بر حسب طلب لسان استعداد اعيان باشد، صفت قدرت از ايشان متاتى نشود.قال فى الفص الابراهيمى: انما سمى الخليل خليلا لتخلله و حصره جميع ما اتصفت به الذات الالهيه.قال الشاعر: قد تخللت مسلك الروح منى و بذا سمى الخليل خليلا كما يتخلل اللون المتلون، فيكون العرض بحيث جوهره ما هو كالمكان و المتمكن، او لتخلل الحق وجود صوره ابراهيم.و كل حكم يصح من ذلك، فان لكل حكم موطنا يظهر به لايتعداه.الاترى الحق يظهر بصفات المحدثات، و اخبر بذلك عن نفسه، و بصفات النقص و بصفات الذم؟ الاترى المخلوق يظهر بصفات الحق من اولها الى آخرها و كلها حق له كما هى صفات المحدثات حق للحق.الحمدلله فرجعت اليه عواقب الثناء من كل حامد و محمود.اليه يرجع الامر كله فعم ما ذم و ما حمد، و ما ثم الا محمود او مذموم.اعلم انه ما تخلل شى ء شيئا الا محمولا فيه.فللمتخلل (اسم فاعل) محبوب بالمتخلل (اسم مفعول).فاسم المفعول هو الظاهر، و اسم الفاعل هو الباطن المستور فيه، فيكون الخلق جميع اسماء الحق سمعه و بصره و جميع نسبه و ادراكاته، و ان كان الخلق هو الظاهر فالحق مستور باطن فيه، فالحق سمع الخلق و بصره و يده و رجله و جيمع قواه، كما ورد فى الخبر الصحيح.ثم ان الذات لو تعرت عن هذه النسب لم تكن الها.هذه النسب احدثها اعياننا، فنحن جعلناه بما لو هيتنا الها، فلايعرف حتى نعرف.قال- عليه الصلوه و السلام-: من عرف نفسه فقد عرف ربه و هو اعلم الخلق بالله.فان بعض الحكماء و ابا حامد ادعوا انه يعرف الله من غير نظر فى العالم، و هذا غلط.نعم يعرف ذات قديمه ازليه لايعرف انها اله حتى يعرف المالوه.فهو الدليل عليه.ثم بعد هذا يعطيك الكشف ان الحق نفسه كان عين الدليل على نفسه و على الوهيته، و ان العالم ليس الا نجليه فى صور اعيانهم الثابته التى يستحيل وجودها بدونه، و انه يتنوع و يتصور بحسب حقائق هذه الاعيان و احوالها، و هذا بعد العلم منا انه اله لنا.ثم ياتى الكشف الاخر فيظهر لك صورنا فيه، فيظهر بعضنا لبعض فى الحق، فيعرف بعضنا بعضا، فمنا من يعرف ان فى الحق وقعت هذه المعرفه لنا بنا، و منا من يجهل الحضره التى وقعت فيها هذه المعرفه بنا، اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين.و بالكشفين معا ما يحكم علينا الا بنا، بل نحن نحكم علينا بنا و ل
كن فيه، و لذلك قال تعالى: (فلله الحجه البالغه): على المحجوبين اذا قالوا للحق لم فعلت بنا كذا و كذا مما لايوافق اغراضهم، فيكشف لهم عن ساق الامر، و هو الذى كشفه العارفون هنا- اى فى الدنيا- فيرون الحق ما فعل بهم ما ادعوه- يعنى حال الحجاب- انه فعله، و ان ذلك منهم، فانه ما علمهم الا على ما هم عليه، فتند حض حجتهم و تبقى الحجه لله تعالى البالغه.فان قلت: فما فائده قوله: (فلو شاء لهديكم اجمعين) قلنا: لوشاء حرف امتناع لامتناع، فما شاء الا ما هو الامر عليه، و لكن عين الممكن قابل للشى ء و نقيضه فى حكم دليل العقل، و اى الحكمين المعقولين وقع، ذلك هو الذى كان عليه الممكن فى حال ثبوته.فما هداهم اجمعين، و لايشاء، و كذلك ان يشا فهل يشائ؟ هذا ما لايكون.يعنى همچنان چه گفتيم در لو شاء، همچنين مى گوييم در ان يشا كه متعلق به زمان استقبال است.و قوله: فهل يشاء استفهام است كان كه سائلى مى پرسد كه حق تعالى ممكن است كه مشيت او متعلق شود به هدايت جميع، پس جواب مى گويد كه هذا ما لايكون، يعنى اين ممكن نيست.فمشيته احديه التعلق، و هى نسبه تابعه للعلم، و العلم نسبه تابعه للمعلوم، و المعلوم انت و احوالك.فليس للعلم اثر فى المعلوم، بل للمع
لوم اثر فى العالم فيعطيه من نفسه ما هو عليه فى عينه، و انما ورد الخطاب الالهى بحسب ما تواطا عليه المخاطبون و ما اعطاه النظر العقلى، ما ورد الخطاب على ما يعطيه الكشف، و لذلك كثر المومنون و قل العارفون اصحاب الكشوف.يعنى از اين جهت كه ورود خطاب بر مقتضاى عقل است نه كشف، مومنان بسيارند، از براى آنكه عقلا بسيارند، پس ادراك منطوق مخاطبات الهيه مى كنند به عقل و ايمان مى آوردند به آن.اما مدركى كه متعدى شود از ظواهر تفسير به حقايق خطاب، و منكشف شود بر او اسرار آن، اندك است، پس لاجرم عرفا كه اصحاب آن مدركند، اندك خواهند بود.و ما منا الا له مقام معلوم و هو ما كنت به فى ثبوتك ظهرت به فى وجودك، هذا ان ثبت ان لك وجودا.فان ثبت ان الوجود للحق لا لك، فالحكم لك بلاشك فى وجود الحق.و ان ثبت انك الموجود فالحكم لك بلاشك، و ان كان الحكم للحق (اى على تعينك الخارجى بان يتكون و يوجد على وجه يقتضيه و يحكم به عينك الثابته. )فليس له الا افاضه الوجود عليك و الحكم لك عليك.يعنى حق تعالى را نيست الا افاضه وجود بر تو، و احكام تو همه از تو بر تو است.زيرا كه افاضه وجود- كما قال صدر المحققين- از حضرت قدس و ينبوع وحدت وحدانى النعت و هيولا
نى الوصف است، لكن منصبغ مى شود عند الورود به حكم استعدادات قوابل و مراتب روحانيه و طبيعيه و مواطن و اوقات و توابع آن.چه هر عين از اعيان موجوات را كمالى است كه حاصل نمى شود آن عين را الا به وجود مستفاد از حق تعالى، چون از حق تعالى غير افاضه وجود وحدانى نيست و احكام متنوعه مختلفه بر تو، همه از تو است.چه فيض وجود كه منبسط بر اعيان مى گردد، هر چيز به آن مرتبه از كمال و نقص كه قابليت آن دارد، ظاهر مى گرداند.پس تمام احوال جاريه بر هر شخص، لازم ذات اوست.پس به حسب تحقيق، هر نيك و بد كه بر شخص گذرد از لوازم و مقتضيات نشئه اوست.اما در اين مقام، نكته آن است كه احاطه به آن واجب است، چه آنچه از حضرت حق صادر مى شود، فيض وجود است، آن خير محض است، و شر از نقصان قابليت عين ثابته است كه قبول تمام فيض ننموده، پس از اين وجه منسوب به حق تعالى نباشد، و از اينجاست كه در حديث است: من وجد خيرا فليحمد الله، و من وجد غير ذلك فلايلو من الا نفسه.پس منشا ظهور صفات همه فيض وجود حق است، اما منشا قابليات ذوات اعيان ثابته.پس جميع احوال من حيث الظهور مستند به حق باشد، و من حيث القابليه مستند به ذوات اعيان، و كمال مظاهر چون عكس كمال حق
است، منسوب به حق باشد، چنان چه فرموده- صلى الله عليه و آله و سلم-: الخير كله بيديك و الشر ليس اليك و چون قبول تمام فيض نمودن از مقتضيات قابليت است و اقتضاى استعداد او، همچنين قبول كمال فيض نمودن از اقتضاى استعداد است و كمال قابليت مى فرمايد: فلاتحمد الا نفسك و لاتذم الا نفسك.زيرا كه خير تو و شر تو از تو است بر تو به حسب اقتضاى عين تو، از اين جهت ثواب و عقاب مترتب است بر افعال تو.مولانا: قول و فعل آمد گواهان ضمير زين دو بر باطن تو استدلال گير اين نماز و روزه و حج و جهاد هم گواهى دادن است از اعتقاد اين زكات و هديه و ترك حسد چون گواهى دادن است از سر خود لان احوال العين الثابته لكل شخص هى التى تقع صوره الوجود عليها، و همچنان چه اعمال وافعال در اين موطن دنيويه است از قبيل مرايا متقابله: زين سوى اجل ببين كه چونى ز آن سوى اجل چنان نمايى و ما بقى للحق الا حمد افاضه الوجود لان ذلك له لالك.يعنى افاضه وجود از حق تعالى است و بس، و قبول از غير عبد است بر وفق مقتضى استعداد خاص به او، همچنان چه جريان آب در جميع اشجار مساوى است، اما در حنظل حنظل است و در سكر سكر، همچنين موهبه حق تعالى وجود است از محض جود، و انصباغ او به
صبغ سعادت و شقاوت نيست الا از مقتضيات عين ثابته عبد.فيمن على السعيد باظهار سعادته بافاضه الوجود عليه، و ثبت الحجه على الشقى بان ليس منه الا الموهبه و الجود، و ما انصبغ الا بما صبغه استعداد العبد.فانت غذاوه بالاحكام.از براى آنكه حق تعالى به صورت احكام تو ظاهر شد، همچنان چه مغتذى به صورت غذا ظاهر مى شود، و هو غذاوك بالوجود.فنعين عليه ما تعين عليك.يعنى آنچه تو تعيين كرده اى از احكام به حق تعالى شانه، همان احكام به افاضه وجود بر تو مترتب و متعين ساخته.فالامر منه اليك يعنى فيضان وجود و منك اليه.يعنى اعطاى عين تو آنكه ايجاد تو كند على ما انت عليه فى الازل.غير انك تسمى مكلفا و ما كلفك الا بما قلت كلفنى بحالك و ما انت عليه.قوله بحالك متعلق است به قوله قلت يعنى تكليف تو نكرده الا به گفتن به لسان حال تو، و به آنچه تو بر آنى در عين ثابت تو كه كلفنى بهذه التكاليف التى هى مقتضات عينى.و لايسمى- اى الحق- مكلفا: اسم مفعول.و اين معنى مطابقى كلمه بليغه علويه است يعنى كما تدين تدان بى تاويل مشاكله، اى كما تطيع تطاع.اين بود كمال توضيح و تفصيل در شرح كلمه بالغه تامه جامعه كما تدين تدان، از دقايق اشارات علويه، به حقايق
حكم مسكوته انا علم صامت، و محمد علم ناطق- صلوات الله الناطق و الصامت و آلهما الطيبين و عترتهما الطاهرين- به علم قضا و سر قدر كه مغزاى دين است، و از سراير ساير مخدرات اهل البيت انا دار الحكمه و على بابها است.اين را نيكو درياب كه در شاهوار صدف درياى نجف است.اين در گرانبها از نفايس خزينه سلطان انا مدينه العلم و على بابها است.اين از حكم شاه بيناى لو كشف الغطاء ما از ددت يقينا است.اين علمى است كه از مكتب نشين علمت علم الاولين و الاخرين آموخته.اين از دقايق معارف و حقايق يا على، ما عرف الله الا انا و انت است.اين نكته علم العلم نقطه كثرها الجاهلون است.هيچ مى دانى كه آن چه نكته است؟ اين نكته دقيقه انا النقطه تحت الباء است.اين از اسرار حكم شاه راز دار ما انتجيته و لكن الله انتجاه است، صلوات الله و سلامه عليهما و آلهما و عترتها و صحبهما.و اذا عرفت ما ذكرناه عرفت قدر الخطبه القدريه التى اوردناها فى اول الكتاب، و هى خطبه انيقه غامضه دقيقه كانها كوكب درى، توقد من شجره انا فرع من فروع الزيتونه، و قنديل من قناديل النبوه.رسالتين: اين درر گويى ز بحر حيدر است يا لالى شبير و شبر است اين حلى، زين العباد آورده است يا ك
ه باقر موشكافى كرده است دست صدق جعفر اين را ناظم است يا يد بيضاى موسى الكاظم است اين زر از كان رضا بيرون فتاد با رسيد از بخشش كف جواد شربتى از شهد صافى نقى است كو شفا و رحمت هر متقى است يا گلى از گلستان سامره سر اسرار اليه ناظره مهدى موعود كاندر پرده است خود مگر در حله سر بر كرده است بر كشيده حجت از قولش علم رهبرى بر لوح احوالش رقم على نبينا و عليهم الصلوه و السلام!
خطبه 153 -در فضائل اهل بيت
و من خطبه له- عليه الصلوه والسلام-: (و ناظر قلب اللبيب به ينظر امده، و يعرف غوره و نجده. )و ديده دل عاقل به آن نظر مى كند پايان كار خود را كه موت است و ما بعد موت، و مى شناسد نشيب و فراز خويش را.كنايتان عن طريق الخير و الشر.(داع داعى، و راع رعى،) دعوت كننده اى دعوت كرد، و رعايت كننده اى رعايت كرد.(فاستجيبوا للداعى، و اتبعوا الراعى. )پس استجابت كنيد دعوت داعى را، و متابعت نماييد طريقه راعى را.اشاره الى الرسول- صلى الله عليه و آله و سلم- و القرآن الكريم.حديقه: سوى حق بى ركاب مصطفوى نرسد جان اگر بسى بدوى و ما الفضل الا فى اتباع محمد و ما الفوز الا فى اقتفاء محمدى (قد خاضوا بحار الفتن، و اخذوا بالبدع دون السنن،) بدرستى كه فرو رفتند در درياى فتنه ها، و فرا گرفتند بدعتها و اختراعات در دين، و نگرفتند سنتهاى سيد المرسلين- عليه افضل صلوات المصلين-.(و ارز المومنون، و نطق الضالون المكذبون. )خاموش شدند و گوشه گرفتند مومنان، و به سخن آمدند گمراهان تكذيب كننده.(نحن الشعار و الاصحاب،) ماييم شعار- يعنى جامه اندرونى- و صاحبان رسول.استعار لفظ الشعار لنفسه و اهل بيته باعتبار قربهم من الرسول- صلى الله عليه و آله و سلم- كالثوب الذى يلى الجسد دون باقى الثياب.(و الخزنه و الابواب،) و ماييم خازنان و درهاى شهر علم رسول الله، كما قال- صلى الله عليه و آله و سلم-: (انا مدينه العلم و على بابها) و بروايه (انا دار الحكمه و على بابها. )(لا توتى البيوت الا من ابوابها، فمن اتاها من غير ابوابها سمى سارقا. )بايد كه نيايند در خانه ها الا از درهاى آن، پس هر كه درآيد از درهاى آن، نام نهاده مى شود آن كس را سارق.منها- اى من هذه الخطبه الشريفه- فى فضائل اهل البيت- عليهم الصلوه و السلام-: (فيهم كرائم الايمان،) در ايشان است نفايس ايمان، كاعتقادات الحقه و الاخلاق الفاضله.(و هم كنوز الرحمن. )و ايشان گنجهاى خداى بخشاينده اند.استعاره باعتبار كونهم خزان علم الله، و خصص وصف الرحمن لانه مبدا بعثه الانبيا و الاوصياء، اذ جعلهم الله برحمته هداه خلقه.(ان نطقوا صدقوا، و ان صمتوا لم يسبقوا. )اگر سخن گويند راست گويند، و اگر خاموش شدند كس برايشان سابق نشود.اى عند صمتهم لا يسبقون الى فضيله نطق، اذ كان صمتهم فى موضع الصمت حكمه.(فليصدق رائد اهله،) پس بايد كه تصديق كند و باور دارد آب و علف جوينده اهل او را.هذا كالمثل، و فائدته التنبيه على فضله، و الامر بصدق الخبر عنه لمن يعينهم امره، و ان عنده من مراعى النفوس و ما حياتها.(و ليحضر عقله،) و بايد كه حاضر كند عقل خود را تا بفهمد آنچه مى گويد.(و ليكن من ابناء الاخره،) و بايد كه از فرزندان آخرت.(فانه منها قدم، و اليها ينقلب) پس به درستى كه از آنجا آمده، و به آنجا باز مى گردد.(فالناظر بالقلب، العامل بالبصر، يكون مبدا علمه، ان يعلم، اعمله عليه ام له!) پس نظر كننده به ديده
دل، كه عمل كننده به بصارت باشد، مبدا علم او آنكه بداند كه آيا عمل او وبال بر اوست يا از براى ثواب اوست.(فان كان له مضى فيه، و ان كان عليه وقف عنه. )پس اگر باشد عمل او از براى نفع او، بگذرد در او، و اگر بر او وبال باشد، باز ايستد از او.(فان العامل بغير علم كالسائر على غير الطريق،) پس بدرستى كه عمل كننده به غير دانش آن عمل، همچون سير كننده است بر بيراه.(فلا يزيده بعده عن الطريق الا بعدا عن حاجته. )پس زياده نمى كند او را دورى از راه الا دورى از مطلوب او.( و العامل بالعلم كالسائر على الطريق الواضح. )و عمل كننده به علم همچون سير كننده است بر راه روشن.(فلينظر ناظر، اسائر هو ام راجع!) پس بايد كه نظر كند ناظر كه او ساير است به جانب مقصد يا باز گردنده است از آنجا.(و اعلم ان لكل ظاهر باطنا على مثاله. )و بدان بدرستى كه مر هر ظاهرى را باطنى است بر مثال او و مطابق او.(فما طاب ظاهره طاب باطنه، و ما خبث ظاهره خبث باطنه. )پس هر كس كه پاك و طيب است ظاهر او، پاك است باطن او، و آنكه پليد است ظاهر او، پليد است باطن او.(و قد قال الرسول الصادق- صلى الله عليه و آله و سلم-: ان الله يحب العبد، و يبغض عمله، و يحب العمل و يبغض بدنه. )گفته است رسول راستگوى- صلى الله عليه و آله و سلم-: بدرستى كه خداى تعالى دوست مى دارد بنده را و دشمن مى دارد عمل او، دوست مى دارد عمل و دشمن مى دارد بدن او.از براى آنكه مدار حب و بغض عمل بر حسن و قبح قصد و اراده عامل است.قال- صلى الله عليه و آله و سلم-: (انما الاعمال بالنيات. )(و اعلم ان لكل عمل نباتا، و كل نبات لا غنى به عن الماء،) و بدان بدرستى كه هر عملى را روييدنى است، و روييدن هر گياه را ناچار است از آب.(و المياه مختلفه، فما طاب سقيه، طاب غرسه و حلت ثمرته،) و آبها گوناگون است.پس هر نباتى كه طيب باشد آب دادن او، طيب باشد كاشتن او، و شيرين باشد ميوه او.(و ما خبث سقيه، خبث غرسه و امرت ثمرته. )و هر نباتى كه خبيث باشد آب دادن او، خبيث ب
اشد كاشتن او، و تلخ باشد ميوه او.يعنى همچنان كه حلاوت و مرارت ثمرات به طيب و خبث سقى مياه است، همچنين حسن و قبح اعمال عباد به قصود و نيات است.قال الشارح: (استعار لفظ النبات لزياده الاعمال و نموها، و استعار لفظ الماء للماده القلبيه من الارادات و النيات المتخالفه، و ظاهر ان طيب الاعمال بطيبها و خبثها بخبثها كالماء و يسقى به. )قال المحقق القونوى فى شرح الاحاديث: (اعلم انه قد ثبت- شرعا و كشفا- انه ما ثم صوره الا و لها روح.فتاره تخفى آثار الروح فى الصوره بالنسبه الى اكثر الناس، و تاره يظهر بشرط تايد روح تلك الصوره بمدد متصل من روح آخر، و قد وردت النصوص الشرعيه مكرره بذلك فى الكتاب.و اذا عرفت هذا، فاعلم ان صوره الاعمال و الاقوال اعراض لا ترتفع و لا تبقى الا بارواحها المصاحبه لها، و المتايده ايضا بارواح العمال و نياتهم، و متعلقات هممهم التابعه لعلومهم و اعتقاداتهم الصحيحه، المطابقه لما هو الامر عليه، و للحروف و الكلمات- من حيث افرادها و من حيث تراكيبها- خواص تظهر من ارواحها بواسطه صورها، تلفظا و كتابه، شهدت بصحه ذلك الانبياء و الاولياء عن شهود محقق و تجربه مكرره.و مما يويد به من اسرار الحروف ما روى ابوامامه ان
ه قال: سمعت رسول الله- صلى الله عليه و آله و سلم- يقول: (اقرا القرآن فانه ياتى يوم القيامه شفيعا لاصحابه.اقرا القرآن فانه ياتى يوم القيامه شفيعا لاصحابه.اقرا الزاهراوين- البقره و سوره آل عمران- فانهما ياتيان يوم القيامه كانهما غمامتان او غيابتان او كانهما فرقان من طير صواف يحاجان عن اصحابهما. )- الحديث- و فى راويه: (يجادلان عن اصحابهما. )فقوله- صلى الله عليه و آله و سلم-: (كانهما فرقان من طير صواف) كنايه عن ارواح صور الحروف و الكلمات.(و الغمامتان او الغيابتان) صوره احديه جمع كل سوره منها. )(مولانا): هست تسبيحت بخار آب و گل مرغ جنت شد ز نفخ صدق، دل همچنان چه از نفح صدق، دل مرغ جنت مى شود، از نفح كذب، دل تانن جهنم مى شود، و ابدى الحياه مى گردند به حيات قلب انسانى.در و ديوار جنت از حيات است زمين و آسمان او نجات است درختش صدق و اخلاص است و تقوا همه بار درخت اسرار معنا و همچنان چه در و ديوار جنت از حيات است، در و ديوار جهنم نيز از حيات است، قال تعالى: (و ان الدار الاخره لهى الحيوان).بدان- ايدك الله و ايانا بالدين الخالص- كه قلب انسانى را حياتى است ابدى، خواه كافر و خواه مسلمان را، و از اعمال او، ا
جساد برزخيه ذى حيات، متكون مى شوند به حيات ابدى مستفاض از قلب عامل عند العمل، و از وقت عمل تا ابدالاباد مستحضر و همراه اوست.غايت آن است كه محسوس او نيست.و صاحب كشف برزخ معاينه مى بيند كه محفوف صور اعمال خود است.(عطار): به نيكى و بدى در كار خويشى همه آيينه كردار خويشى بهشت و دوزخت همراه با توست فراز عرش و شيب چاه با توست به مقتضاى (كل يعمل على شاكلته) مراتب اعمال در صفت نقص و كمال بر وفق مدارج اعيان عمال است، چه هر چند شخص در فضايل ذات و محاسن صفات عينيه فاضلتر، مساعى حميده و افعال پسنديده او در تكثير حسنات و تثمير خيرات كاملتر، و هر كس كه از حليه مكارم و اخلاق ذاتيه و ماثر زكيه جليه عاطل، اعمال و افعال او از قصاراى همت و وفور خست و دنائت نفس، قاصر و نازل، و همچنان كه اعمال و افعال صور معانى ثابته در اصل ذات عامل است، ثواب و عقاب در موطن آخرت به صورت اعمال و افعال اوست.(عطار): زين سوى اجل ببين كه چونى زآن سوى اجل چنان نمايى زيرا كه موطن دنيا و آخرت به منزله دو آيينه است مقابل يكديگر.هر چه در يكى مى نمايد، صورت آن در ديگرى منعكس مى شود.(عطار): چو مرغ جان فرو ريزد پر و بال ببينى روى خود در
آب اعمال سيه رويى، سياهى پيشت آرند سپيدى، در فروغ خويشت آرند بهشت و دوزخت همراه با توست فراز عرش و شيب چاه با توست چون همراه تو نباشد؟ كه از حبه دل تو رسته است، تا آبشخور اين تخم از كدام چشمه است، از فرات سائغ است يا از اجاج مالح، و شجره نابته از آن حبه يا شاخ طوبى يا شجره زقوم است، و همه پيش تو حاضر است.چه مومن جنتى است و جنت او عمل اوست، كه زاده قلب اوست، و قائم به قصد دل اوست، و ظل معانى قائمه به ذات اوست، بلكه ظهور قلب است به صور معانى، و شئون او چگونه از او غايب تواند بود؟ و همچنين كافر دوزخى است و دوزخ او عمل اوست كه بالفعل محفوف آن است، اما حس دنيوى شاغل است از ادراك آن و حاجب:- و الحق تعالى لا يشغله شان عن شان!- و لهذا در حين احتضار كه معطل شد اين حس، مشرف مى شود بر احوال آخرت.(مولانا): روز مرگ اين حس تو باطل شود نور جان دارى كه يار دل شود؟ و بدان كه همچنان كه جميع اجزا و قوا و مشاعر بدنى على الدوام از قلب روح حيات به ايشان مى رسد آنا فانا، همچنين اجساد و اعضاى برزخيه روح حيات برزخى از باطن قلب بر ايشان على الدوام شيئا فشيئا مى رسد الى الابد، و لهذا متبدل مى شود سيئه به حسنه و اصل عم
ل تبدل نمى يابد.زيرا كه روحى كه فائض مى شود به جسد عمل اگر از قلب قاسى عاصى است، به صورت سيئه ظاهر مى گردد، كتصور المغتذى بصوره الغذاء، و روحى كه از قلب مطيع صالح فائض مى شود، به صورت حسنه مشكل مى گردد.قال تعالى: (كل يعمل على شاكلته).قال الامام جعفر الصادق- عليه السلام-: (كل يظهر مكنون ما اودع فيه من الخير و الشر،) و قال ابن عطا: على ما فى سره، لان النبى- صلى الله عليه و آله و سلم- قال: (اعملوا فكل ميسر لما خلق له) اى كل نفس يتبع اثر قلبه و همته.شعر: كل امرى يشبه فعله و يرشح الكون بما فيه من لم يكن عنصره طيبا لم يخرج الطيب من فيه اصل الفتى يخفى و لكنه فى فعله يظهر خافيه هر كه باشد زشت، گفتش زشت دان هر چه گويد مرده، آن را نيست جان گفت انسان پاره اى ز انسان بود پاره از نان يقين هم نان بود گر چه در ظاهر، منافق ذاكر است و ازر آمد ليك ذكرش ساتر است زآن على فرمود: نقل جاهلان سبزه دان در مزبله بگذر از آن بر چنان سبزه هر آن كس كو نشست بر نجاست پيشگى بنشسته است بايدش خود را بشستن زآن حدث تا نماز فرض او نبود عبث پس اگر صاحب سيئه استغفار كرد، صفت قلب او متبدل شد، همچنين صفت عمل گ
ذشته او نيز متبدل شد، و اصل كمال متبدل نشد، همچنان چه قلب بذاته متبدل نشد.پس همان عمل كه دى به صورت سيئه ظاهر بود عند اعين البرزخيه، امروزه به صورت حسنه مشاهد ايشان است.قال تعالى: (اولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات).
چون پيش از استغفار جسد عمل او مغتذى به غذاى روح حياتى بود، مفاض از قلب عاصى، ناچار به صورت آن غذا مصور بود، و بعد از استغفار، چون غذاى او از قلب مطيع است، چگونه به همان صورت اولى باقى تواند بود؟ و اشار الى هذا قوله- صلى الله عليه و آله و سلم-: (انما الاعمال بالنيات) باداه الحصر.يعنى حسن و قبح صور اعمال نيست الا تابع نيت كه قصد و توجه قلب است.پس اگر نيت و توجه قلب متبدل شد، حسن و قبح عمل متبدل شد.اما سمعتم قول الله تعالى: (فاما من اعطى و اتقى و صدق بالحسنى فسنيسره لليسرى و اما من بخل و استغنى و كذب بالحسنى فسنيسره للعسرى).فانه ينادى الى ان المدار الى التصديق و التكذيب و هما من صفات القلب، و لهذا اعمال كفار مثل صدقه و صله رحم، موجب ثواب آخرت ايشان نمى شود.قال تعالى: (اولئك الذين ليس لهم فى الاخره الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل ما كانوا يعملون) و قال: (مثل الذين كفروا بربهم اعمالهم كرماد اش
تدت به الريح فى يوم عاصف لا يقدرون مما كسبوا على شى ء).روى ان رسول الله- صلى الله عليه و آله و سلم- قال: (ان الله لا يظلم المومن حسنه يثاب عليها الرزق و يجزى بها فى الاخره.و اما الكافر فيطعم بحسناته فى الدنيا حتى اذا افضى الى الاخره، لم تكن له حسنه يعطى بها خيرا. )و قوله تعالى: (يمحوا الله ما يشاء و يثبت) در صفات اعمال است نه در اصل عمل.هر تخم عمل كه در زمين دنيا- كه مزرعه آخرت است- كاشته شد، فى الحال در منبت آخرت مى رويد، بلكه كاشتن عين رستن است.و قال تعالى: (و ان الدار الاخره لهى الحيوان).هر چه در آخرت رست، صاحب حيات ابد شد، يا بنت جهنم است يا بنت بهشت، و همه حيات و شعور و كلام دارند، چه هر يك (از) ميوه هاى بهشت ترغيب بهشتيان كنند كه از من تناول كن، و دوزخ گويد: (جز يا مومن! فان نورك يطفى ء نارى. )قال فى الباب السابع و الثمانين و ماتين من الفتوحات المكيه: (اعلم انه ما من كلمه يتكلم بها العبد الا و يخلق الله تلك الكلمه ملكا.فان كانت خيرا كان ملك رحمه، و ان كانت شرا كان ملك نقمه.فان تاب الى الله، و تلفظ بتوبته، خلق الله من تلك اللفظه ملك رحمه، و خلع من المعنى الذى دل عليه ذلك اللفظ بالتوبه الذى قام بق
لب التائب، على ذلك الملك الذى كان خلقه الله من كلمه الشر خلعه رحمه، و واخى بينه و بين الملك الذى خلقه من كلمه التوبه، و هو قوله: (تبت الى الله).فان كانت التوبه عامه، خلع على كل ملك نقمه كان مخلوقا لذلك العبد من كلمات شره خلعه رحمه، و جعل مصاحبا للملك المخلوق من لفظه توبته.فانه اذا قال العبد: (تبت اليك من كل شى ء لا يرضيك) كان فى هذا اللفظ من الخير جمعيه كل شى ء من الشر، فخلق من هذا اللفظ ملائكه كثيره بعدد كلمات الشر التى كانت منه.فتحقق ما قلنا، فان الكشف اعطى ذلك، و صدقه الوحى المنزل بقول الله تعالى فى هذا الصنف، (يبدل الله سيئاتهم حسنات)، فجعل التبديل فى عين السيئه، و هو ما ذكرناه.و لقد اخبرناى عبدالكريم بن وحشى المصرى، و كان من الرجال بمكه سنه تسع و تسعين و خمسمائه، قال لى: ركبت البحر من جده بطلب الديار المصريه.فلما بحرنا، جئنا ليله و نحن نجرى فى وسط البحر، و قد نام اهل المركب، فاذا شخص من الجماعه قد قام يريد قضاء الحاجه.فزلقت رجله، و وقع فى البحر، و اخذته الامواج.فسكت الرائس و ما تكلم، و كانت الريح طيبه فما شعر رائس المركب الا و الرجل يجى ء على وجه الماء حتى دخل المركب و صحبته طائر كثيره.فلما وصل
الى المراكب طار الطائر، و نزل بجامور الضارى على راس القريه.ثم راه قد مد منقاره الى اذن ذلك الرجل كانه يكلمه، ثم طار.فلم يقل له الرائس شيئا.اذا كان فى وقت آخر من النهار اخذه الرائس و اكرمه و ساله الدعا.فقال له الرجل: ما انا من القوم الذين يسال منهم الدعاء.فقال له الريان: رايتك البارحه و ما جرى فيك.فقال له: يا اخى! ليس الامر كما ظننت: و لكنى لما وقعت فى البحر و اخذتنى الامواج تيقنت بالهلاك، و علمت ان الاستعانه بكم لا تفيد، فقلت: (ذلك تقدبر العزيز العليم) مستسلما لقضاء الله.فما شعرت الا و طائر قد قبض على، و اقامنى من بين الامواج، و حملنى على موج البحر الى ان ادخلنى المركب، كما رايت.فتعجبت من صنع الله و بقيت اتطلع الى الطائر و اقول: يا ليت شعرى! من يكون هذا الطائر الذى جعله الله سبب نجاتى و حياتى؟ فمد الطائر منقاره من اعلى الضارى الى اذنى و قال لى: انا كلمتك، (ذلك تقدير العزيز العليم)، و به سميت.فكان اسم ذلك الطائر (ذلك تقدير العزيز العليم).فهذا ما اشرنا اليه من خلق الله الملائكه من الكلمات، و تلك الكلمات تكون اسماوهم، و بها يتميزون، و بها يدعون، كانت ما كانت. )و فى كتاب السير للسرمرى حكى عن الشبلى- قد
س سره- انه قال: (مات رجل من جيرانى فرايته فى المنام، فسالته عن حال.فقال: يا شبلى! مرت بى اهوال عظيمه، و ذلك انه ارتج على عند السوال.فقلت فى نفسى: من اين اتى على، الم امت على الاسلام؟ فنوديت: هذه عبره اهمالك للسائل فى الدنيا.فلما هم بى الملكان، حال بينى و بينهما رجل جميل الشخص طيب الرائحه: فذكرنى حجتى فذكرتها.فقلت: من انت؟ يرحمك الله! قال: انا شخص خلقت من كثره صلاتك على محمد- صلى الله عليه و آله و سلم- و امرت ان انصرك فى كل كرب. )بر متفطن خبير به اسرار دين مخفى نگردد اشارت حضرت رسالت- عليه الصلوه و السلام و التحيه-: (الا و ان فى الحسد مضغه، اذا صلحت صلح الجسد كله، و اذا فسدت فسد الجسد كله، الا و هى القلب) كه تاثير صلاح و فساد اين مضغه به جسد شامل جسد دنيويه و اخرويه هر دو است.چه اين جسد، حيات از ظاهر قلب مى گيرد و آن جسد، حيات از باطن قلب دارد كه روح اين مضغه است، و اين مضغه مرتبه تنزل و كثافت آن روح است از لطافت اصلى.چه روح و جسد يكى است، و تفاوت به انحاى شعور و ادراك است، و موت تبديل حسى و مشعرى به مشعرى ديگر است الطف از اين مشعر.(عطار): پنج حسى هست جز اين پنج حس كان چو زر سرخ و اين حسها چو مس چه
محسوسات آن پنج عين محسوسات اين پنج است كه در دو آيينه متقابله موطن دنيا و آخرت نموده مى شود، و اين دو آيينه مختلفند در جلا به واسطه لطافت و كثافت نشئه.ز حشرت نكته اى روشن بگويم تو بشنو تا منت بى من بگويم همه جسم تو هم مى دان كه معناست كه جسم اينجا نمايد زآنكه دنياست ولى چون جسم بند جان گشايد همه جسم تو آنجا جان نمايد همين جسمت بود اما منور وگر بى طاعتى جسمى مكدر شود معنى باطن جمله ظاهر بلاشك اين بود تبلى السرائر چون نشئه دنيويه به منزله آيينه ظلمانى كثيف الجوهر است، حقيقت صورت روح در او منعكس نمى شود، بلكه شبح و سايه اى از آن صورت در او منعكس مى شود كه آن جسم است، و نشئه آخرت به واسطه صفا و لطافت، مرآت حقيقت روح مى شود، و جسم كه غلاف اوست به تبعيت مدرك مى شود.همچنان چه مولانا در سر داستانى از كتاب مثنوى فرموده است كه: كلام در بيان آنكه تن روح را چون لباس است و اين دست آستين، دست روح است و اين پا موزه پاى روح است.(مولانا): تا بدانى كه تن آمد چون لباس رو بجو لابس لباسى را مليس روح را توحيد و الله خوشتر است غير ظاهر دست و پايى ديگر است دست و پا در خواب بينى و ائتلاف آن حقيقت
دان مدانش از گزاف آن تويى كه بى بدن دارى بدن پس مترس از جسم و جان بيرون شدن باده از ما مست شد نى ما از او قالب از ما هست شد نى ما از او و لنعم ما قيل: تو را دستى است كش دست آستين است بلند است آن بسى پست آستين است چو دستت را شدست اين آستين بند تو را آن دست اندر آستين چند؟ ز تن بگذر به كوى جان قدم نه ز جان هم بگذر و رو در عدم نه اين لباس جسم، پرده و حجاب است از ادراك واقع روح در اين نشئه دنيويه.پس روح غيب است و جسم شهادت، به خلاف موطن آخرت كه روح شهادت است و جسم غيب.آنچه مدرك مى شود اولا و بالذات روح است، و جسم ثانيا و بالتبع، به واسطه صفا و لطافت كه روح راست، حاجب نمى شود از ادراك جسم، همچنان چه صورت در آب صافى مرئى مى شود.رباعى: چون آيينه پشت و رو بود يكسانت هم اين ماند هم آن، نه اين نه آنت امروز چنين كه جانت در جسم گم است فردا شده گم جسم چنين در جانت نيك تامل كن كه اصل مسئله ادق از آن است كه به تشبيهات و تمثيلات مدرك گردد.مولانا: اين مثل نالايق است اى مستدل! حيله تفهيم را جهد المقل هر كس كه ظهور روح انسانى در صور شئون او و سير او در مراتب تنزلات قلبى و نفسى و طبيعى به
حكم خلافت الهى و خلق او على صورته ملاحظه كند، و تحول او در مشاهد و مواطن الست و دنيا و آخرت، حل اين مسئله معضله بر او آسان گردد.باز گرديم به آنچه در آن بوديم پس گوييم: همچنين قلب نيز دو وجه دارد: يكى مقابل آيينه دنيا و يكى مقابل آيينه آخرت.اگر اين روى خود در آيينه دنيا مى بيند، نمى توانند كه در اين وقت آن روى خود در آيينه آخرت ببيند.زيرا كه قلب واحد است و وحدانى التوجه- و الله تعالى لا يشغله شان عن شان!- پس هر گاه كه روى گردانيد از آيينه دنيا و پشت به او كرد، آن زمان آن روى خود در آيينه آخرت مى بيند، يا به موت اضطرارى عامه خلق را يا به موت اختيارى (موتوا قبل ان تموتوا) كه با وجود شغل اين حس كه حجاب است بى حجاب مى بيند، و لهذا شاه (لو كشف) تعبير از نشئه به (غطاء) مى فرمايد- عليه السلام و التحيه و الاكرام- و مى فرمايد كه با وجود شغل اين حس حاجب كه پرده آن حس است به قوت عين (لا يشغله شان عن شان) به معاينه مى بينم قيامت را، و اگر اين غطاى نشئه دنيويه از پيش برخيزد، هيچ بر كمال يقين و عين عيان من زياده نشود.شيخ العاشقين گويد: شاهد عين كل- عليه الصلوه و السلام- چون از پرده يقين گذشت، عيان عيان او را عيان شد.زي را گفت: (لو كشف الغطاء ما ازددت يقينا).گشت حال آخرت بر من عيان او فتادم در قيامت اين جهان حشر اعظم بر رخم در بر گشود فاش ديدم دوزخ و دار الخلود نامه اعمال و ميزان و صراط جملگى ديدم در آن عالى بساط مالك آن روز ديدم بى نقاب زو يكى نازان يكى اندر عذاب هر چه خواهد بود در روز قيام اندر اينجا فاش ديدم و السلام و قول رسول الله- صلى الله عليه و آله و سلم-: (انا و الساعه كهاتين) (و اشار بالسبابه و الوسطى) تنبيه است ارباب فطنت را به اتصال ميان شخص و صور برزخيه اعماليه.نه سيد گفت خلد و نار كونين به تو نزديكتر از بند نعلين بهشتى دان تو از قول پيمبر ز حد حجره او تا به منبر چو تو بيننده كور و زمينى از آن نه روضه و نه حفره بينى و قوله- صلوات الله و سلامه عليه-: (انا الساعه) اشاره لطيفه الى ظهور القلب بصور اعماله كظهور الحق فى افعاله.مولانا: زاده ثانى است احمد در جهان صد قيامت بود او اندر عيان زو قيامت را همى پرسيده اند: كاى قيامت! تا قيامت راه چند؟ با زبان حال مى گفتى بسى كه ز محشر حشر را پرسد كسى؟ پس قيامت شو، قيامت را ببين ديدن هر چيز را شرط است اين شرط روز بعث اول مردن
است زانكه بعث از مرده زنده كردن است اين جهان منتظم محشر شود گر دو ديده مبدل و انور شود زان نبينند اين حقايق را تمام كه بر اين خامان بود فهمش حرام آنكه پايان ديد احمد بود كو ديد دوزخ را هم آنجا مو به مو ديد عرش و كرسى و جنات را بر دريد او پرده غفلات را مولانا- قدس سره- به (زاده ثانى) خواند حضرت را- صلى الله عليه و آله و سلم- زيرا كه هر كه در دنيا مرد، در آخرت متولد شد.عطار: چو در دنيا به مردن اوفتادى يقين مى دان كه در عقبا بزادى پس هر كه به موت اختيارى در حيات آباد اخروى متولد شد، هر آينه در اين نشئه دنيويه دوباره متولد شده.قال عيسى- عليه السلام-: (لن يلج ملكوت السموات من لم يولد مرتين. )قال المحقق القونوى فى تفسير الفاتحه: (اعلم ان كل فعل يصدر من الانسان فان له فى كل سماء صوره تتشخص حين تعين ذلك الفعل فى هذا العالم، و روح تلك الصوره هو علم الفاعل و حضوره بحسب قصده حال الفعل، و بقاوها هو بامداد الحق من حيث اسمه الذى له الربوبيه على الفاعل حين الفعل.و كل فعل فلا يتعدى مرتبه الصفه الغالبه الظاهره الحكم فيه حين تعينه من فاعله، و الشرط فى تعدى الافعال الحسنه و حكمها من الدنيا الى الاخره
امران، هما الاصلان فى باب المجازات و دوام صور الافعال من حيث نتائجها: احدهما التوحيد، و الاخر الاقرار بيوم الجزاء، و ان الرب الموحد هو المجازى.فان لم يكن الباعث على الفعل امرا الهيا كليا او معينا تابعا للاصلين و ناتجا عنهما، فان الصوره المتشخصه فى العالم العلوى المتكونه من فعل الانسان لا تتعدى السدره، و لا يظهر لها حكم الا فيما دون السدره خارج الجنه، فى المقام الذى يستقر فيه فاعله آخر الامر.هذا ان كان فعلا حسنا، و ان كان سيئا فانه لعدم صعوده و خرقه عالم العناصر يعود، فيظهر نتيجته للفاعل سريعا، و يضمحل و يفنى، او يبقى فى السدره.و اما الموحدون و من يكون امره تابعا للامر الالهى الكلى و الجزئى المعين، فان صور افعاله تنصبغ- كما قلنا- بصفه علمه، و يسرى فيها روح قصده، و يحفظها الحق عليه من حيث رحمته و احصائه بموجب حكم ربوبيته.فان غلب على الفعل حكم العناصر و صوره النشئه العنصريه انحفظت فى سدره المنتهى منبع الاوامر الشرعيه الباعثه على الفعل، فانها غايه العالم العنصرى و محتد الطبيعه من حيث ظهورها بالصور العنصريه، فجعلها الحق غايه مرتقى الاثار العنصريه.فان افعال المكلفين بالنسبه الغالبه نتيجه الصور و الامزجه المت و لده من العناصر و المتركبه منها.فلهذا لم يكن ان يتعدى الشى ء اصله.فمما من العناصر لا يتعدى عالم العناصر، فان تعدى فتبعيه حقيقه اخرى، تكون لها الغلبه اذ ذاك و الحكم.فافهم! فان خرقت همه الفاعل و روحانيته عالم العناصر بالغلبه المذكوره لاقتضاء مرتبته ذلك و حاله، تعدى الى الكرسى و الى العرش و الى اللوح و الى العماء بالقوه و المناسبه التى بينه و بين هذه العوالم و كونه نتيجه من سائرها، فانحفظ فى ام الكتاب الى يوم الحساب.فاذا كان يوم الفصل انقسمت افعال العباد الى اقسام: فمنها ما يصير هباء منثورا، و هو الاضمحلال الذى اشرت اليه.و منها ما يقلبها اكسير العنايه و العلم بالتوحيد او به و بالتوبه، فيجعل قبيحها حسنا، و الحسن احسن، فيصير الثمره كاحد، و يوجر من اتى معصيه، جزاء من اتى مثلها من الحسنات بالموازنه: فالقتل الاحياء، و الغصب بالصدقه و الاحسان و نحو ذلك.و منها ما يعفو الحق عنه، و يمحو حكمه و اثره.و منها ماذا اقدم الفاعل عليه وفاه له مثلا بمثل، خيرا كان او ضده، و من الافعال ما يكون حكمها فى الاخره هو كسر سوره العذاب الحاصل من نتائج الذنوب و قبائح الاعمال، و من الافعال ما يختص باحوال الكمل و نتائجها خاجه عن هذه الت
قاسيم كلها، و لا يعرف حكمها على التعيين الا اربابها.
خطبه 160 -در بيان صفات پيامبر
و من خطبه له- عليه الصلوه و السلام-: (ابتعثه بالنور المضى ء،) بعث كرد او را به نور نوربخش.عطار: بر جهان جان مقدم نور اوست مايه بخش هر دو عالم نور اوست و قد سماء الله تعالى فى القرآن: (نورا) و (سراجا منيرا).مولانا: اين كيست اين؟ اين كيست اين؟ در حلقه ناگاه آمده اين نور اللهى است اين، از پيش الله آمده اين لطف و اين رحمت نگر، وين بخت و اين دولت نگر در چاره بد اختران، با روى چون ماه آمده قال كعب الاحبار و ابن جبير- رضى الله عنهما- فى قوله تعالى: (الله نور السموات و الارض)- الايه- المراد بالنور الثانى هنا محمد- صلى الله عليه و آله و سلم-، و قوله: (مثل نوره) اى نور محمد- صلى الله عليه و آله و سلم-.و قال سهل بن عبدالله: المعنى، الله هادى اهل السموات.ثم قال: مثل نور محمد- صلى الله عليه و آله و سلم- اذ كان مستودعا فى الاصلاب (كمشكوه) صفتها كذا و كذا، و اراد بالمصباح قلبه، و الزجاجه صدره، اى كانه كوكب درى لما فيه من الايمان و الحكمه (توقد من شجره مباركه) اى من نور ابراهيم- عليه الصلوه و السلام- و قوله: (يكاد زيتها يضى ء) اى يكاد نبوه محمد- صلى الله عليه و آله و سلم- تبين للناس قبل كلامه كهذا الزيت.(و البرهان الجلى، و المنهاج البادى، و الكتاب الهادى. )بعث كرد او را به حجت و معجزات ظاهره، و طريق شريعت واضحه سمحه بيضا، و كتاب راه نماينده.حديقه: از گريبان بعث، سر بر كرد دامن شرع، پر ز گوهر كرد منهج صدق، در دو ابرو داشت منبع رعب، در دو بازو داشت برده تا بام آسمان رختش سايه بخت و پايه تختش (اسرته خير اسره، و شجرته خير شجره، اغصانها معتدله، و ثمارها متهدله. )خويشان و اهل او بهترين خويشان اند، و اصل او- يعنى قريش- بهترين اصول، شاخه هاى شجره او معتدل و راست است، و ميوه هاى او فرو هشته و سهل الانتفاع.(مولده بمكه،) محل ولادت او مكه مكرمه بود.شعر: قطب اصل او بود پيدا و نهان سر از آن بر كرد از ناف جهان (و هجرته بطيبه) و هجرت او به مدينه طيبه.شعر: مكه از مولدش معطر شد يثرب از مرقدش معنبر شد (علا بها ذكره و امتد منها صوته. )بلند شد به طيبه ذكر او و منتشر شد از آنجا آوازه دعوت او.(ارسله بحجه كافيه، و موعظه شافيه، و دعوه متلافيه. )فرستاد او را به حجت كفايت كننده، و موعظه شفادهنده از مرض جهل و ضلالت، و دعوت باز يافته جميع خلق.(و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمه للمومنين) (اظهر به الشرائع
المجهوله، و قمع به البدع المدخوله، و بين به الاحكام المفصوله. )ظاهر گردانيد به او طرق و شرايع مجهوله دين حق تعالى- در ايام فترت من الرسل- و قمع كرد به او بدعتهاى معيوبه مدخوله- به تحريف- و روشن گردانيد به او احكام قطع و فصل كرده.(فمن يبتغ غير الاسلام دينا تتحقق شقوته، و تنفصم عروته، و تعظم كبوته، و يكون مابه الى الحزن الطويل و العذاب الوبيل. )پس هر كس كه بجويد غير اسلام دينى را، متحقق شود بدبختى او، و گسيخته شود حبل اعتصام او به نجات و خلاص، و عظيم باشد بر روى افتادن و نگونسارى او، و باشد بازگشت او به اندوه دراز و سختى و عذاب.(عطار): هر كه در دين محمد ره نيافت تا ابد گردى از اين درگه نيافت لما كان- صلى الله عليه و آله و سلم- خاتم النبياء، و ان النبوه اغلق بابها، و اسبل حجابها، فلا نبوه بعد محمد- صلى الله عليه و آله و سلم- وجب على الخلق كلهم من سائر الملل و الاديان طاعته، و الانقياد له فيما اتى به، و ترك ما كان عليه من قبل.فكل الطريق غير متابعته مسدوده، و كل الدعوات غيره دعوه رسالته مردوده.شعر: بازار بعثت تو به دست كمال زد مسمار نسخ بر در دكان انبيا شيد الله تعالى باوليته- صلى الله عليه و آله و س
لم- اركانهم، و نسخ باخريته اديانهم.(و اتوكل على الله توكل الانابه اليه. )و توكل مى كنم بر خداى، توكل بازگشتن به سوى او.(و استر شده السبيل الموديه الى جنته.القاصده الى محل رغبته. )و طلب مى كنم راه صواب رساننده به بهشت او، قصدكننده به محل رغبت حضرت او.
