گونه هايى از رسم ناقص - منطق (1) نسخه متنی

توجّه به اين نكته شايان اهميت است كه همه اقسام تعريف در متمايز ساختن معرَّف از غيرِ خود مشتركند .

گونه هايى از رسم ناقص

همان طور كه بيان شد تعريف رسمى در واقع شناسايى شى ء است از طريق اوصاف عرضى ، به نحوى كه موجب تمايز شى ء تعريف شده از امور ديگر شود و به همين جهت مشتمل بر عرضى خاص است ، و نيز معلوم شد كه رسم ناقص به دو صورت فراهم مى شود :

يكى از طريق ذكر جنس بعيد و خاصّه و ديگرى از راه بيان تنها خاصّه .

منطقيون گفته اند مى توان گونه هايى از رسم ناقص را يافت كه در آنها به ذكر خاصّه اكتفا شده است . موارد زير از مهم ترين آنهاست :

1 . تعريف به مثال . گاهى تعريف صرفاً به منظور ارائه تصورى از شى ء است ، هر چند موجب تمايز دقيق ذاتى يا عرضى شى ء از اغيار نشود . اين تعريف از نظر منطقى اهميتى ندارد ؛ ولى از جهت تعليمى براى تقريب مطلب به ذهن متعلّم مبتدى حائز اهميت است ؛ چون ذهن انسان مى تواند به سهولت از ذكر نمونه و مثال به شى ء مورد نظر منتقل شود ؛ مانند اين كه گفته شود : جنس مثل حيوان و نوع مانند انسان است . گاهى در اين نوع تعريف از طريق ذكر مصاديق ، ذهن متوجّه معرَّف مى شود ؛ مثلاً در تعريف حيوان گفته شود : مثل انسان ، اسب ، شتر و ... .

2 . تعريف به اشباه و نظاير. كه در آن از طريق تشابه ، ذهن از شبيه به شبيه منتقل مى شود ؛ مانند اين كه گفته شود : علم مثل نور و جهل مانند ظلمت است .

از آن جا كه در تعريف به مثال و اشباه، مصداق ها و وجوه تشابه مذكور ، در نسبت با معرَّف امورى عرضى اند به منزله خاصّه آن خواهند بود. از همين رو گونه اى از رسم ناقص به شمار مى آيند .

3 . تعريف به متقابل. كه در آن به وسيله امر مغاير با شى ء انتقال ذهنى صورت مى پذيرد ؛ مثلاً گفته شود : موجود مجرّد، مخالف و متفاوت با موجود مادّى است.

4 . تعريف به خاصّه مركّبه. اگر در تعريفى چند كلّى عرضى كه مجموع آنها اختصاص به معرّف دارند به كار رود ، تعريف به خاصّه مركّبه است . بنابراين ، خاصّه مركبه آن است كه به