آزادي عقيده در اسلام

سيد حسين اسحاقي (1)

چكيده

آزادي عقيده يكي از انواع مهم آزادي است . در اين نوشتار آزادي عقيده از ديدگاه اسلام مورد بررسي و تحليل قرار گرفته است . نگارنده ضمن تعريف و بيان اقسام عقيده، تفاوتها و مميزه‏هاي تفكر و عقيده را بحث نموده و سپس ديدگاه قرآن و سيره پيامبر صلي الله عليه و آله را در اين موضوع مورد تجزيه و تحليل قرار داده است . در پايان، به محدوديتهاي آزادي عقيده و بحث جهاد و ارتداد اشاره رفته است .

تعريف و اقسام عقيده

يكي از گونه‏هاي آزادي كه از اهميت ويژه‏اي برخوردار مي‏باشد، آزادي عقيده است . عقيده در لغت‏به معناي بسته شدن، منعقد گرديدن و گره خوردن آمده است; يعني امري كه با ذهن و روح و روان انسان پيوند خورده، انعقاد مي‏پذيرد . (2)

بنابراين، مي‏توان گفت: عقيده، عبارت است از «حصول ادراك تصديقي در ذهن انسان .» (3)

عقيده از نظر منشا، اقسام مختلفي دارد; زيرا ممكن است نتيجه تفكر و برهان باشد يا نتيجه وهم و خيال و يا بازتاب عادات و غير آن; اما از جهت مطابقت‏با واقع نيز عقيده، به درست و نادرست تقسيم مي‏شود; چرا كه ممكن است ناشي از امري خرافي و نشات يافته از تلقينات و اوهام رايج زمانه باشد و يا كاملا جنبه تقليدي، احساسي يا عاطفي داشته باشد .

عقيده ممكن است‏حتي ضد ارزش هم باشد; يعني به اموري معتقد شود كه جنبه ارزشي ندارند . چنانكه بسياري از مردم جهان عقيده دارند كه ماده، اصيل است و يا انسان اصيل مي‏باشد و يا اين كه طبيعت اصيل است; يا اين كه انسان را حيواني مدرن مي‏دانند كه تفاوت چنداني با حيوانات ديگر ندارد و بر اين باورند كه بايد فرصت را غنيمت‏شمرد و از فلسفه‏هاي التذاذي بهره جست . عده‏اي نيز انسان را موجودي پوچ و بيهوده مي‏دانند و نيهيليسم (ذژخدخخخذ) را مي‏پذيرند . در اين عقايد هرگز حقانيت و قداستي نهفته نيست .

در مقابل، عقيده به كرامتها و ارزشهاي الهي قداست دارد و بر مبناي استدلال و برهان و مستند بر سنجش امور بايستي و رواست . (4)

عقيده اصيل، امري بي پايه نيست و نمي‏توان آن را با برانگيختن احساسات و عواطف پذيرفت; چنين عقيده‏اي آنگاه به دست مي‏آيد كه داراي پايه‏ها و مباني عقلاني و خردپذير باشد كه عبارتند از:

1 - با افكار و انديشه‏هاي عالي معارضه ندارد;

2 - با كرامتها و ارجمنديهاي انسان ناسازگار نيست;

3 - بر اساس واقعيتها استوار است; نه اوهام و پندارها;

4 - در حقايق نهفته در جهان هستي ريشه دارد;

5 - غايتمند است و فلسفه‏اي روشن را براي زيستن متعالي انسان فراهم مي‏سازد;

6 - انسان را به مرحله نهايي كمال و تعالي كه غرض آفرينش انسان است، مي‏رساند .

تفاوت تفكر و عقيده

تفكر عبارت است از به كارگيري نيروي عقل براي يافتن حقايق . از اين رو، بايد فكر، كاملا آزاد باشد تا بتواند به حقيقت دست پيدا كند و اين همان چيزي است كه اسلام با خطابهايي چون «افلا تتفكرون‏» بر آن تاكيد و اصرار فراواني دارد . به علاوه، اسلام با هر چيزي كه فكر انسان را در بند مي‏كشد و از حركت آزادانه آن جلوگيري مي‏كند، مانند تقليد كوركورانه، جهالت، پيروي از هوا و هوس و افرادي كه افكار را منحرف مي‏كند، بشدت مبارزه مي‏كند .

اما عقيده عبارت‏است از باور انسان‏نسبت‏به يك حقيقت . از آنجاكه‏در هر زمينه‏اي، حقيقت‏نمي‏تواند بيش از يك چيز باشد، فقط يك باور مي‏تواند صحيح باشد . بنابراين، تاييد و آزادي همه باورها، با هيچ حقيقتي سازگاري ندارد . باور و عقيده صحيح در زمينه حقايق اصلي هستي از سوي پروردگار متعال براي بشر بيان شده است تا او راه صحيح زندگي را پيدا كند و از حيرت و سرگرداني نجات يابد . بنابراين، تمام تلاش اسلام آن است كه صحت عقيده خاصي; يعني همان عقيده الهي و توحيدي را ثابت كند; زحمات گوناگون انبيا نيز در همين جهت، صورت گرفته است . اگر اسلام بگويد انسانها در پذيرش هر عقيده‏اي آزاد و مجازند، معنايش اين است كه اسلام همه عقايد - حتي عقايد مخالف با توحيد - را صحيح‏مي‏داند و اين، تناقضي‏آشكار است; درست مانند آن كه يك استاد رياضي‏با تلاش‏فراوان‏ثابت‏كند كه جواب صحيح فلان مساله فقط جواب «الف‏» است و آنگاه بگويد: شما آزاد هستيد هر جواب ديگري را هم به عنوان جواب صحيح انتخاب كنيد . تناقض در اين دو گفتار كاملا روشن است . بنابراين، اگر كسي هر جواب ديگري غير از «الف‏» را انتخاب كند، هيچ گاه مورد قبول و پذيرش قرار نخواهد گرفت .

بر همين اساس است كه قرآن مي‏فرمايد:

«ان الدين عند الله الاسلام‏» (5) يعني: همانا دين در نزد خداوند، اسلام است .

و مي‏فرمايد:

«و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه و هو في الآخرة من الخاسرين‏» (6)

يعني: هر كس غير از اسلام ديني را برگزيند، هرگز از او پذيرفته نخواهد شد و او در آخرت از زيانكاران خواهد بود .

و آيات فراون ديگري كه مؤيد اين مطلب است .

باور انسان، عملي اختياري براي انسان نيست تا منع و تجويز يا آزادي و عدم آزادي به خود آن تعلق بگيرد; مثلا نمي‏توان گفت: «فهم فلان مطلب ممنوع است و هيچ كس حق ندارد آن را بفهمد و باور كند» ; اما اگر آن مطلب واقعا اشتباه است، مي‏توان اشتباه بودن آن را با مقدمات علمي و منطقي ثابت كرد تا افراد، خود به بطلانش پي ببرند و از پذيرش آن دست‏بردارند .

«آنچه مورد منع يا جواز قرار مي‏گيرد، اعمالي است كه عقيده، انسان را ملزم مي‏كند به آنها پايبند باشد; مانند دعوت ديگران به آن عقيده و قانع كردن مردم براي پذيرش آن و يا نوشتن و منتشر كردن آن عقيده و يا تلاش براي از بين بردن عقايد و اعمالي كه مخالف با آن عقيده است . اينگونه امور است كه قابليت منع يا جواز را دارد .» (7)

با توجه به تفاوت تفكر و عقيده، مي‏توان به تفاوت آزادي در اين دو مورد پي برد . مرحوم شهيد مطهري در اين باره چنين نوشته است:

«فرق است ميان آزادي تفكر و آزادي عقيده . آزادي تفكر ناشي از همان استعداد انساني بشر است كه مي‏تواند در مسائل بينديشد . اين استعداد بشري حتما بايد آزاد باشد . پيشرفت و تكامل بشر در گروي آزادي است; اما آزادي عقيده خصوصيت ديگري دارد و مي‏دانيد كه هر عقيده‏اي ناشي از تفكر صحيح و درست نيست . منشا بسياري از عقايد يك سلسله عادتها و تقليدها و تعصبهاست . عقيده به اين معنا نه تنها راه‏گشا نيست كه به عكس، نوعي انعقاد انديشه به حساب مي‏آيد; يعني فكر انسان در چنين حالتي به عوض اين كه باز و فعال باشد، بسته و منعقد شده است و در اينجاست كه آن قوه مقدس تفكر به دليل اين انعقاد و وابستگي در درون انسان، اسير و زنداني مي‏شود . آزادي عقيده در معناي اخير، نه تنها مفيد نيست; بلكه زيانبارترين اثرات را براي فرد و جامعه به دنبال دارد . آيا در مورد انسان كه يك سنگ را مي‏پرستد، بايد بگوييم چون فكر كرده و به طور منطقي به اينجا رسيده و نيز به دليل اين كه عقيده محترم است، پس بايد به عقيده او احترام بگذاريم و ممانعتي براي او در پرستش بت ايجاد نكنيم، يا بايد كاري كنيم كه عقل و فكر او را از اسارت اين عقيده آزاد كنيم; يعني همان كاري را بكنيم كه ابراهيم خليل‏ا ... كرد ... در اينجا قرآن اصطلاح بسيار زيبايي به كار مي‏برد و مي‏گويد: «فرجعوا الي انفسهم‏» (8) اين مناظره سبب شد كه بت پرستان به خود بازگردند . حالا كار حضرت ابراهيم را چگونه تفسير كنيم، آيا كاري كه ابراهيم عليه السلام كرد بر خلاف آزادي عقيده به معناي رايج آن بود كه مي‏گويد: عقيده هر كس بايد آزاد باشد يا آن كه در خدمت آزادي عقيده به معناي واقعي آن بود . اگر حضرت ابراهيم مي‏گفت چون اين بتها مورد احترام ميليونها انسان هستند، پس من هم به آنها احترام مي‏گذارم; يعني درست همان چيزي را ابراز مي‏كرد كه اكنون عقيده‏اي بسيار رايج است، آيا كار درست و صحيحي انجام داده بود؟ از نظر اسلام اين اغراي به جهل است; نه خدمت‏به آزادي .» (9)

بنابراين اگر مقصود از آزادي عقيده اين است كه افراد در معارف اصلي و اساسي ديني آزاد باشند و خود را ملزم به عقيده و آرماني نكنند و اهل ديانت در قبال انحراف بي‏تفاوت باشند، در نادرستي آن ترديدي نيست; زيرا اسلام دعوت به توحيد مي‏كند و شرك و بت‏پرستي با توحيد ناسازگار است . اين نوع آزادي با توحيد كه اساس همه اديان الهي است در تضاد و تعارض مي‏باشد . اگر مقصود اين است كه چون عقيده پديد آمده يك ادراك تصديقي در ذهن انسان است و يك عمل اختياري نيست كه منع آن ممكن باشد، يا كسي را براي پذيرفتن آن اجبار كرد، سخن درستي است . از اين رو، اسلام در عين حال كه براي ايمان آوردن انسانها اهميت قائل است، براي پذيرفتن آن، كسي را الزام و اجبار نمي‏كند و اجبار را مفيد فايده نمي‏داند و اگر كسي عقيده‏اي را پذيرفت، او را مجبور نمي‏كند تا از عقيده خود دست‏بردارد . دين مبين اسلام كسي را به خاطر عقيده‏اش مورد تعقيب و آزار قرار نمي‏دهد .

از سوي ديگر، آزادي عقيده طبق اين تفسير به اين معنا نيست كه اسلام نسبت‏به هر عقيده‏اي بي تفاوت باشد . آنچه در اسلام مطرح است مجبور نكردن و در نهايت فراهم كردن فرصت و برقراري امنيت‏براي ابراز عقايد مخالف و موافق است و اين غير از تاييد كردن و بي‏تفاوت بودن است . ممكن است هم آزادي ابراز عقيده وجود داشته باشد، هم بتوان براي آگاهي و ارشاد مردم از تمام روشهاي تبليغي استفاده كرد .

آزادي عقيده در قرآن

يكي از شواهد آزادي عقيده اين واقعيت است كه قرآن مروج گفتگو و تبادل فكر، در ميان انديشمندان و صاحبان مذاهب است . به همين جهت، مي‏توان يكي از ويژگيهاي قرآن را ترويج گفتگو و تعاطي افكار و برخورد منطقي با عقايد مخالف دانست . قرآن، تا آنجا براي گفتگو اهميت قائل است كه مي‏گويد:

«ادع الي سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتي هي احسن‏» (10) ;

يعني: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به شيوه‏اي كه نيكوتر است مجادله نماي .

و يا براي گفتگو آدابي را ذكر مي‏كند . از آن جمله اين كه، براي جدل و غلبه بر طرف مقابل، خارج از نزاكت صحبت نشود:

«و لا تجادلوا اهل الكتاب الا بالتي هي احسن‏» (11)

يعني: و با اهل كتاب جز به شيوه‏اي كه نيكوتر است مجادله نكنيد .

مهمترين نكته‏اي كه در سراسر آيات قرآن در تاكيد بر گفتگو به چشم مي‏خورد، استفاده از شيوه خردگرايانه و توجه به تفكر و تدبر و منطق و برهان است . در جايي مي‏فرمايد:

«قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين‏» (12)

يعني: بگو: اگر راستگوييد، حجت‏خود را بياوريد .

يا در واكنش به تندترين برخوردها و نسبتهاي دروغي كه براي شكستن شخصيت پيامبر صلي الله عليه و آله، به او نسبت داده شده، اين چنين پاسخ مي‏دهد:

«او لم يتفكروا ما بصاحبهم من جنة ان هو الا نذير مبين‏» (13)

يعني: آيا نينديشيدند كه در يارشان هيچ گونه ديوانگي نيست: او جز بيم‏دهنده‏اي آشكارا، نيست .

و يا در جايي ديگر مي‏فرمايد:

«ا فلم يسيروا في الارض فتكون لهم قلوب يعقلون بها» (14)

يعني: آيا در زمين گردش نكردند تا دلهايي داشته باشند كه با آن بينديشند .

بنابراين، خاستگاه فرهنگ قرآن، تحمل فكر و نظر، تبادل فكر، گفتگو، به كارگيري زبان منطق و خرد است . دعوت، به شنيدن سخنها و برگزيدن بهترينهاست .

«فبشر عباد ا الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه‏» (15)

يعني: پس مژده ده آنان را كه سخن را مي‏شنوند و بهترين آن را پيروي مي‏كنند .

بنابراين، گذشته از اين كه اصولا عقيده ذاتا و ماهيتا اكراه‏پذير نيست، آيين اسلام كه طرفدار منطق استدلال و گفتگوست نمي‏تواند طرفدار روش اكراه و اجبار در عقيده باشد . قرآن كريم درباره نفي اكراه در عقيده فرموده است:

«لا اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي فمن يكفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسك بالعروة الوثقي لا انفصام لها و الله سميع عليم‏» (16)

يعني: اجباري در دين نيست; (زيرا) راه هدايت از گمراهي آشكار شده است . پس هر كس كه به طاغوت كفر ورزد و به خداوند ايمان آورد، در واقع به رشته‏اي محكم چنگ زده است كه هرگز گسستي براي آن نخواهد بود و خداوند شنوا و داناست .

مفسران در شان نزول اين آيه كريمه دو روايت زير را نقل كرده‏اند:

عبد بن حميد و ابن جرير و ابن منذر از مجاهد نقل مي‏كنند كه گفت: (زناني از) نضير (قبيله‏اي از يهود) مرداني از اوس را شير داده بودند و پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله دستور داد بني نضير از آنجا بروند . فرزندان آنها از اوس، گفتند: با آنها خواهيم رفت . آنها را خواهيم پذيرفت; ولي خانواده‏شان مانع از آنها شدند و مجبورشان كردند تا اسلام آورند . آيه «لا اكراه في الدين‏» درباره آنها نازل شد .

ابن اسحاق و ابن جرير درباره آيه «لا اكراه في الدين‏» از ابن عباس آورده‏اند كه گفته است: اين آيه درباره مردي از انصار بني سالم بن عوف به نام «حصين‏» نازل شده است كه دو فرزند مسيحي داشت و حال آن كه خود او مسلمان بود . به پيامبر صلي الله عليه و آله عرض كرد: آيا مي‏توانم آن دو را مجبور به پذيرفتن اسلام كنم، چون حاضر نيستند غير از نصرانيت ديني ديگر را بپذيرند؟ بدين ترتيب اين آيه درباره آنها نازل شد . (17)

در اين آيه، اگر «لا اكراه في الدين‏» را يك قضيه خبري بدانيم كه بيان كننده يك واقعيت در جهان هستي (تكوين) است، در اين صورت، يك حكم ديني (تشريعي) مبني بر اين كه در دين و اعتقاد، نبايد هيچ كس را مجبور كرد، از آن به دست نمي‏آيد و اگر «لا اكراه في الدين‏» را يك حكم انشايي (18) و تشريعي بدانيم - همچنان كه دنباله آيه; يعني «قد تبين الرشد من الغي‏» بر آن دلالت دارد - در اين صورت، «لا اكراه في الدين‏» نهي مي‏كند از اين كه اعتقاد و ايمان با اجبار به كسي تحميل شود . (19)

در واقع خداوند متعال اين حكم تشريعي را با دنباله آيه: «قد تبين الرشد من الغي‏» ، توضيح مي‏دهد و اين قسمت آيه (قد تبين . .). در واقع علتي براي قسمت اول آيه (لا اكراه . .). است; بدين معنا كه يك دستور دهنده حكيم و يك مربي عاقل در صورتي در امري مهم به اجبار و اكراه رو مي‏آورد كه هيچ راهي براي بيان حقيقت وجود نداشته باشد; يا به خاطر اين‏كه سطح فهم و درك طرف مقابل پايين و نارساست و يا به خاطر علتهاي ديگري كه موجب مي‏شود آن فرد حكيم براي اجراي حكم خود متوسل به اجبار شود يا دستور به تقليد بدهد و يا راه‏هاي مناسب ديگري را برگزيند; اما در امر مهمي كه هر دو طرف خير و شر و صواب و ناصواب آن آشكار است و به علاوه، نوع پاداش و جزايي هم كه به انجام يا ترك آن امر مهم تعلق مي‏گيرد، بيان شده است، ديگر نيازي به اجبار و اكراه نيست; بلكه انسان اختيار دارد هر يك از دو طرف قضيه و عاقبت ثواب يا عقاب آن را براي خودش انتخاب كند . بنابراين، بشر در زندگي داراي حق انتخاب است و اين از بزرگترين حقوق انسان مي‏باشد . جمله «لا اكراه في الدين‏» نيز به همين مطلب اشاره دارد . يكي از تلاشهاي پيامبران نيز كوشش براي تحقق اين حق در جوامع انساني است . اصولا بر اساس حق انتخاب است كه تكليف و ثواب و عقاب معنا پيدا مي‏كند . اما نكته مهم اين است كه اين حق انتخاب الزاما به معناي صحت انتخاب نيست; بلكه انتخاب بشر ممكن است صحيح و ممكن است ناصحيح باشد .

جمله «قد تبين الرشد من الغي‏» نيز كه در ادامه «لا اكراه في الدين‏» آمده است، اشاره به مساله صحت انتخاب دارد; اما متاسفانه بسياري از افراد فقط به جمله اول توجه مي‏كنند و بر اساس آن، بشر را داراي حق انتخاب مي‏دانند; اما نسبت‏به اين مساله كه كدام انتخاب صحيح است و اساسا ملاك انتخاب صحيح در اسلام چيست، توجهي نمي‏كنند . اين افراد احيانا گمان مي‏كنند كه چون بشر داراي حق انتخاب است، پس مي‏تواند هر چه را كه مي‏خواهد انتخاب كند و هيچ مشكلي هم پيش نمي‏آيد و به عبارتي ديگر، حق انتخاب را با صحت انتخاب مساوي مي‏دانند; در حالي كه مي‏دانيم اگر حق انتخاب به معناي صحت انتخاب بود، ديگر هدايت و گمراهي معنا نداشت و پاداش كيفر بي معنا بود; چون گمراهي پيش نمي‏آيد تا نياز به كيفر باشد . همچنين، اگر حق انتخاب به معناي صحت انتخاب بود، اين همه دلهره و نگراني پيش از انتخاب به وجود نمي‏آمد و پس از انتخاب هم پشيماني معنايي نداشت و خلاصه، اگر حق انتخاب مستلزم صحت انتخاب بود، اشتباهي در زندگي اتفاق نمي‏افتاد .

از اين رو، با آن كه خداوند متعال به بشر حق انتخاب بخشيده است; در كنار آن پيامبران را فرستاد تا انتخاب صحيح را به بشر نشان دهند و او را از گمراهي و نتايج آن نجات بخشند .

نكته ديگر درباره حق انتخاب عقيده اين است كه انسان بايد از نتايج انتخاب خود آگاه باشد و آنها را بپذيرد . بشر، بر اساس حق انتخاب مي‏تواند راهي را كه انبيا نشان داده‏اند، بپذيرد يا نپذيرد; اما بايد به نتيجه پذيرش يا عدم پذيرش خود توجه كند . بدين جهت، در آيه پس از «لا اكراه في الدين‏» آمده است:

«الله ولي الذين آمنوا يخرجهم من الظلمات الي النور و الذين كفروا اولياؤهم الطاغوت يخرجونهم من النور الي الظلمات اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون‏»

اين آيه به نتايج انتخاب صحيح و غير صحيح انسان اشاره دارد .

بنابراين، يك انسان عاقل و حقيقت‏خواه، هيچ گاه به دنبال انتخاب نادرست نخواهد رفت .

انسان، وقتي به كمال مي‏رسد كه بر اساس حسن اختيار خود، حق را بپذيرد . اكراه و اجبار، اختيار را از انسان مي‏گيرد . به همين دليل، خداي سبحان درباره انديشه و عقيده، آزادي را محور قرار داده و اكراه در دين را جايز نمي‏داند و وظيفه انبيا عليهم السلام را عرضه و ابلاغ دين مي‏داند: «ما علينا الا البلاغ المبين‏» (20) و به پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله مي‏فرمايد:

«لعلك باخع نفسك الا يكونوا مؤمنين ا ان نشا ننزل عليهم من السماء آية فظلت اعناقهم لها خاضعين‏» (21)

يعني: گويا تو قالب تهي مي‏كني بر اين اندوه كه چرا ايمان نمي‏آورند; اگر ما بخواهيم، چيزي را از آسمان نازل مي‏كنيم تا ايشان براي آن خاضع و فروتن شوند .

پس خداي متعال، ايمان اجباري را سعادت نمي‏داند و براي آن، اثري در كمال انسان قائل نيست .

اگر عقايد اجباري مطلوب بود، خداوند خود، آن را بر بندگان تحميل كرده بود; اما خداوند ايمان اجباري را در راستاي تعاليم پيامبران قرار نداد و فرمود:

«و لو شاء ربك لآمن من في الارض كلهم جميعا ا فانت تكره الناس حتي يكونوا مؤمنين‏» (22)

يعني: اگر خداوند، با اراده حتمي مي‏خواست، تمامي اهل زمين ايمان مي‏آوردند [ولي اين خواسته خداوند نيست كه مردم با اراده حتمي ايمان بياورند] . پس آيا تو مردم را به اكراه وا مي‏داري كه مؤمن شوند؟

اراده خداوند در آفرينش انسان، به عنوان خليفه، بر اين بوده است كه هيچ عقيده‏اي - حتي از طريق انبيا - بر او تحميل نشود; چون اساسي‏ترين حقوق آدمي، آزادي در انتخاب عقيده و اتخاذ راي است . تلاش اديان الهي براي «آزادي از» بوده است; آزادي از اصنام و اوثان، آزادي از شهوات نفساني، آزادي از قدرتهاي خداگونگي بشري، آزادي فقيران از فقر، آزادي مال اندوزان از اتراف و رفاه و ... و «آزادي به‏» را در اختيار خود انسان گذاشته است:

«انا هديناه السبيل اما شاكرا و اما كفورا» (23)

يعني: ما به راه آورديم او را; چه سپاسگزار باشد و چه ناسپاس .

و نيز مي‏فرمايد:

«و هديناه النجدين‏» (24) يعني: آيا انسان را بر سر دو راه خير و شر نياورديم؟!

«لا اكراه في الدين قد تبين الرشد من الغي‏» (25)

اجبار در عقيده و اكراه در دين، فقط در اسلام نكوهيده نيست; بلكه در اديان آسماني پيشين نيز هيچ پيامبري دعوت خود را بر قومي تحميل نمي‏كرد . نخستين پيامبر آورنده شريعت، حضرت نوح را بنگريد; هنگامي كه دعوت خويش را ابلاغ مي‏كند، قوم مخاطب در مقام استنكاف برآمده به‏اومي‏گويند:

تو بشري بيش نيستي و افرادي سبك مغز پيرامون تو را احاطه كرده‏اند .

پاسخ نوح عليه السلام بر اين اعتراض چنين است:

«قال يا قوم ا رايتم ان كنت علي بينة من ربي و آتاني رحمة من عنده فعميت عليكم انلزمكموها و انتم لها كارهون‏» (26)

يعني: گفت: اي قوم من! بينديشيد كه اگر من از سوي پروردگارم حجت آشكاري داشته باشم و از سوي خويش رحمتي بر من بخشيده باشد و از ديد شما پنهان مانده باشد; پس آيا ما مي‏توانيم در حالي كه شما ناخوش داريد، شما را به آن ملزم كنيم؟

آزادي عقيده در سيره پيامبر صلي الله عليه و آله

اكنون مواردي از سيره پيامبر را كه دال بر آزادي عقيده است‏بيان مي‏كنيم . در حقيقت‏سيره پيامبري شاهد بر اين مدعاست كه دين با آزادي تنافي ندارد و انبيا اساس دعوتشان بر آزادي است . در اين باره به چند شاهد اشاره مي‏كنيم:

الف) اجبار نكردن افراد براي ايمان آوردن

مهمترين شاهدي كه در اين زمينه كاملا روشن است، غزوات پيامبر مي‏باشد، كه طبق نقل مورخان 26 يا 27 غزوه بوده است . (27) در تمام اين غزوات كه مهمترين آنها جنگ بدر، احد، خندق، حديبيه، خيبر، فتح مكه، حنين، طائف و تبوك بود، هيچ يك جنبه تهاجمي نداشته است و همگي آنها پاسخي بود به توطئه‏ها، اذيت و آزارها، ايجاد ناامنيها، پيمان شكني‏هايي كه از ناحيه مشركان و كفار و اهل كتاب براي مسلمانان و يا شخص پيامبر صورت مي‏گرفت و چنين نبود كه پيامبر قصد كشورگشايي، تسخير شهرها و مناطق را براي قدرت‏طلبي و حاكميت داشته باشد . آن بزرگوار هيچ گاه افراد را مجبور به اسلام آوردن نمي‏كرد . البته كسي كه در هنگام جنگ اسير مي‏شد، اسلام آوردن براي او يك امتياز بود و براي تشويق او براي اسلام آوردن از جرم او مي‏گذشتند . از اين رو، جنگ پيامبر در تمام غزوه‏ها و سريه‏ها براي دفاع از مردم، ايجاد امنيت جاده‏ها و شهرها، پيشگيري از تجاوز به مسلمانان و هم‏پيمانان مسلمانان بوده است تا آنها بتوانند در كمال آسايش به عبادت خود بپردازند و كسي افراد را به خاطر عقيده اذيت و آزار ندهد; به عنوان نمونه، در فتح مكه پيامبر هيچ يك از مشركان را الزام به مسلمان شدن نكرد . فقط به آنها گفت هر كس به خانه ابو سفيان درآيد يا در خانه‏اش بماند و در را ببندد، در امان است . يا بنا بر روايتي پرچمي به ابو رويحه داد و به او فرمود: «فرياد كند هر كس در زير پرچم ما در آيد، در امان است .» (28) حضرت در فتح مكه به فرماندهان اسلامي فرمود كه حتي الامكان از جنگ و خونريزي پرهيز كنند . حتي سعد بن عباده كه يكي از فرماندهان لشگر اسلام بود و سخني مشعر بر جنگ و خونريزي و انتقامجويي مي‏گفت، حضرت بلافاصله او را عزل و علي عليه السلام را فرمود: «خود را به او برسان و پرچم لشگر را از وي بگير و خود، آن را به مكه درآر .» (29)

اين حركات را ما در تمام جنگهاي پيامبر مشاهده مي‏كنيم و اگر كسي تاريخچه غزوه‏ها را تامل كند و عوامل بروز جنگها را مورد بررسي قرار دهد، كاملا به اين نتيجه مي‏رسد كه جنگهاي پيامبر صلي الله عليه و آله، جنگ مذهبي و براي مجبور كردن افراد براي ايمان آوردن نبود .

ب) آزادي كفار و مشركان

يكي ديگر از نكات دال بر آزادي عقيده در عهد پيامبر، آزادي كفار و مشركان و اهل كتاب در شهر مدينه بود . (30) آزادي آنها مشروط بود به اين كه بر عليه مسلمانان توطئه‏اي نكنند و با دشمن بيروني همكاري ننمايند . به همين دليل، پيامبر صلي الله عليه و آله مردم مكه (بويژه جمعيت قريش) را پس از فتح مكه به حال خودشان واگذاشت . البته، حضرت دستور داد بتهاي كعبه را پايين بياورند و در خانه خدا بتي را بر جاي نگذارند; اما حضرت مهمترين خطبه‏اي كه بر در كعبه خواند، پس از حمد و ثناي الهي يادآوري نكات اخلاقي و تاكيد بر حفظ امنيت‏خانه خدا و عفو كساني بود كه با ايشان يا مسلمانان بدرفتاري كرده بودند و فرمود: «بدانيد كه هر خوني و مالي و افتخار موروثي در جاهليت‏بوده است، زير اين دو پاي من نهاده شده است .» (31)

در تمام اين حوادث، هرگز كفار و مشركان را تفتيش عقايد نكرد . با آن كه او از ابوسفيان و حارث‏بن هشام و عتاب بن اسيد، سخناني شنيد كه دال بر كفر آنان و ملامت پيامبر صلي الله عليه و آله و مسلمانان بود; ولي آنها را مورد تعرض قرار نداد; چنان كه خانه‏هاي آنان را مورد تفتيش قرار نداد . (32)

در شهر مدينه نيز همين روش حاكم بود . جالبتر از همه اين كه پيامبر با قبايل اطراف مدينه و مكه كه از كفار و مشركان بودند، پيمان عدم تعرض و قرارداد همكاري و دفاع مشترك مي‏بست; حتي بنابر آنچه در تاريخ آمده است، فتح مكه به اين جهت آغاز گرديد كه قبيله خزاعه، هم‏پيمان مسلمانان، مورد تعرض مشركان مكه واقع شد و آنان به پيامبر شكايت‏بردند و از حضرت درخواست دفاع كردند و حضرت نيز چنين كرد . (33) آنچه مورد اهتمام پيامبر بود، اين بود كه كسي در محيط جزيرة‏العرب به خاطر اسلام مورد تعرض قرار نگيرد و اگر كسي با تبليغ مسلمانان مي‏خواست مسلمان شود، مورد تهديد يا آزار و اذيت قرار نگيرد; مسلمانان بتوانند با آزادي عقيده توحيد را به مردم عرضه كنند . اتفاقا اين مشركان، كفار و يهوديان بودند كه همواره مانع گسترش اسلام و مسلمان شدن مردم مي‏شدند و به اين منظور، به انواع روشهاي غير منطقي روي مي‏آوردند .

از نكات جالب در سيره پيامبر، شيوه برخورد ايشان با منافقان شهر مدينه است . بنابر گزارش صريح قرآن، منافقان بارها و بارها ابراز كفر مي‏كردند و قرآن در سوره‏هاي توبه، منافقين، نساء و آل‏عمران كافر شدن آنها را پس از ايمان يادآور مي‏شود (34) ; تا جايي كه مسلمانان از پيامبر مي‏خواستند كه با آنها برخورد شود; اما پيامبر تا وقتي كه آنها توطئه نمي‏كردند و با دشمن رسما همكاري نمي‏كردند، اجازه برخورد نمي‏داد و قرآن فقط به عذاب اخروي و ذلت و خواري آنان اشاره مي‏كند و بس .

بنابراين، پيامبر نسبت‏به يهوديان و مسيحيان شهر مدينه و اطراف با آزادي كامل برخورد مي‏كرد تا آنها بتوانند با امنيت‏خاطر به احكام و شريعت‏خود عمل كنند . يا به قبايل اطراف تضمين مي‏داد كه آنها بتوانند با آزادي و آسايش نسبت‏به اعمال مذهبي خود بپردازند . همچنين، پيامبر به اسقفها و از آن جمله اسقف ابوالحارث نجراني و پيروان و راهبان ايشان نوشت و تاكيد كرد كه خدا و رسول خدا اسقفي از اسقفها و راهبي از راهبان و كاهني از كاهنان ايشان را تغيير نخواهد داد و حقي از حقوق آنان و حاكميت ايشان را ضايع نخواهد كرد و چيزي را از آنچه كه بر آن بوده‏اند، دگرگون نخواهد ساخت و مادامي كه از ستم ستم پيشگان روي گردانند، هميشه از حفاظت و حمايت‏خدا و رسول خدا برخوردار خواهند بود . از اين رو، قرآن در آيات بسياري به جاي مساله قبول اعتقاد و اجبار بر اعتقاد; پذيرش صلح، دست‏برداشتن از جنگ و مانند اين تعبيرات را پيگيري مي‏كند; به عنوان نمونه به چند آيه در همين باب اشاره مي‏كنيم:

1 - «و ان جنحوا للسلم فاجنح لها و توكل علي الله‏» (35)

2 - «فان اعتزلوكم فلم يقاتلوكم و القوا اليكم السلم فما جعل الله لكم عليهم سبيلا» . (36)

قرآن در آيه اول مي‏فرمايد: اگر به صلح و آشتي گراييدند و تمايل به آن نشان دادند، تو نيز به صلح بگراي و بر خدا توكل كن‏» . و در آيه دوم مي‏فرمايد: «با آنان كه ميان شما و ايشان پيمان هست - گرچه مسلمان نيستند - يا با شما در حال جنگ نمي‏باشند و نمي‏خواهند با شما بجنگند و به مسلمانان پيشنهاد صلح و آشتي مي‏دهند، ديگر خداوند شما را بر آنان راهي براي پيكار قرار نداده است .»

مساله، ايمان آوردن و الزام كردن كفار و جبر به اعتقاد نيست; بلكه مساله، نجنگيدن و آشتي كردن است; چنان كه آيه بعدي همين سوره از كساني ياد مي‏كند كه مي‏خواهند فتنه‏جويي كنند و حاضر به كناره‏گيري از جنگ نيستند . از اين رو، به مسلمانان دستور جنگيدن مي‏دهد . اين معنا را ما در آيه‏اي كه نخستين بار براي اذن جهاد نازل شد نيز مشاهده مي‏كنيم و فلسفه جهاد را در قرآن مي‏يابيم:

«اذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا و ان الله علي نصرهم لقدير» (37)

به كساني كه با آنان كارزار كرده‏اند، از آن رو كه ستم ديده‏اند، اجازه جنگ داده شد .

محدوده آزادي عقيده

آزادي عقيده، از آزاديهايي است كه جولانگاه مناظرات و اختلاف آراي انديشمندان و متفكران شده است . آيا عقيده، مطلق است‏يا محدود؟ ملاك انتخاب عقيده چيست؟ براي پاسخ به اين پرسشها بايد به نكات زير توجه نمود:

1 - عقيده مطلق، آزاد نيست; بلكه حد و مرز دادن به آزادي عقيده امري لازم و ضروري است; زيرا اولا، عقيده‏اي كه انسان انتخاب مي‏كند، هميشه بر مبناي تفكر و انديشه نيست; بلكه اغلب عقايد بر اساس تقليد و پيروي كوركورانه از اكابر و بزرگان و پدر و مادر و يا از محيط است و نيز گاهي بر اساس دل و احساسات، عقيده‏اي ايجاد مي‏شود و از آن جهت كه دلبستگيها موجب تعصب، جمود، خمود و سكون است، بشر نمي‏تواند در عقيده مطلقا آزاد باشد .

2 - آزادي در اعتقاداتي مجاز است كه مبناي آن تفكر و انديشه باشد; در واقع آزادي چنين عقيده‏اي به آزادي فكري مستند است . (38)

آدمي حق ندارد كه هر عقيده‏اي را برگزيند; با آن زندگي كند; آن را آشكار سازد و ديگران را نيز بدان بخواند . اسلام براي عقايدي كه مبتني بر تفكر منطقي، عقلاني و برهاني است، احترام قائل بوده و بر اين باور است كه گزينش و بيان چنين عقايدي در چهارچوب خاص اجتماعي آزاد است . تنها صاحبان چنين عقايدي حق دارند عقايد خود را آزادانه ابراز كنند و ديگران را بدان دعوت نمايند; اما آزادي در عقايدي كه بر آيند شيوه‏هاي غير منطقي همچون تقليد، تعصب، منافع فردي و گروهي، دلبستگيها و احساسات باشد، به هيچ وجه جايز نيست; زيرا اين نوع عقيده‏ها نوعي جمود و خمود است كه در اين صورت، قوه تفكر و انديشه در درون انسان اسير مي‏شود; چنين آزادي عقيده‏اي زيانبار و سم مهلكي براي جامعه است .

آيا مي‏توان گفت كسي كه بت مي‏پرستد، در اين عقيده آزاد است و بايد به عقيده او احترام گذاشت؟ ما بايد انديشه و فكر او را آزاد كنيم و از اسارت درآوريم . قرآن كريم بعد از بيان شكستن بتها و قرار دادن تبر بر گردن بت‏بزرگ به دست‏حضرت ابراهيم عليه السلام، مي‏فرمايد: «فرجعوا الي انفسهم‏» (39) ; يعني: آنها به خود بازگشتند; به عقل و انديشه و منطق صحيح برگشتند . حضرت رسول صلي الله عليه و آله نيز در فتح مكه تمام بتها را شكست; زيرا آنها را عامل اسارت مردم مي‏دانست و بدين طريق آنان را آزاد ساخت .

بت و بت‏پرستي و احترام به اين عقيده خرافي، هيچ‏گونه توجيه خردمندانه‏اي ندارد و تنها عقيده و باوري است كه از پيشينيان به ارث رسيده و تقليد كوركورانه است .

بنابراين، عقيده‏اي اگر بر خلاف عقل و منطق و شرافت انساني انسان باشد، احترام ندارد . آن عقيده‏اي محترم است كه بر مبناي انديشه و خردورزي باشد . انسان در مسير انسانيت‏خويش آزاد است; نه در هر چه بخواهد و اراده كند، گرچه بر ضد انسانيت او باشد . آزادي انسان، آزادي خواست انسان نيست‏بدين معني كه هر چه انسان بخواهد در آن آزاد باشد .

اين كه گفته‏اند: انسان در انتخاب عقيده آزاد است، سخن درستي نيست; بسا انسان عقيده‏اي را بر مي‏گزيند و بر آن پايبند مي‏شود كه ضد انسان و ضد خرد اوست . (40)

نتيجه اين كه، انسان به لحاظ فلسفي و تكويني در پذيرش عقيده آزاد و مختار است; نه مكره و مجبور; اما به لحاظ تشريعي عقيده‏اي غير از اسلام از او پذيرفته نمي‏شود . اسلام خود را برترين عقايد و اديان مي‏داند و بر اين باور است كه اگر فردي سالم و منصف به تحقيق و تفحص بپردازد، با كمال ميل اسلام را برخواهد گزيد و سعادت كامل اخروي و ثواب تمام بهره او مي‏گردد . واضح است كه اسلام عنوان عام تمامي اديان وحياني در ظرف اعتبار خود است و پس از بعثت‏حضرت محمد صلي الله عليه و آله اسلام عنوان خاص دين محمدي است . از اين رو، در آخرت هر عقيده‏اي مستوجب وصول به سعادت كامل و ثواب تمام نخواهد بود .

اما بحث آزادي عقيده بحثي در حوزه دنياست . از ديدگاه اسلامي در دنيا:

الف) اسلام، اكراه و اجبار در گزينش عقيده از جمله دين اسلام را مردود شمرده است .

ب) در پذيرش اسلام و اعتقادات اسلامي، تحقيق و يقين شرط لازم است و تقليد پذيرفته نيست .

ج) در دعوت به اسلام روشهاي حكمت (برهان و استدلال)، موعظه حسنه و جدال احسن توصيه شده است; نه زور و اجبار و اكراه . سيره اولياي دين همواره تكيه بر مباحثه و گفتگوهاي آزاد علمي با ارباب اديان و عقايد ديگر بوده است; نه سركوب و تحميل و تفتيش عقيده .

د) اسلام جهاد ابتدايي را با شرايط بسيار دقيقي به عنوان رفع موانع آزادي عقل و عقيده تجويز كرده است; محيط بازي كه انسانها بتوانند آزادانه به نداي فطرت خداجوي خود پاسخ دهند . مراد از جهاد، تحميل دين و مسلمان كردن به زور شمشير نيست . هر بار كه توسط مسلمانان صدر اسلام «اصر» و اغلال سرزمينهاي تحت كفر و استبداد برداشته شد، مردم تحت‏ستم آزادانه و مشتاقانه فوج فوج به دين خدا گرويدند .

ه) اگر كسي اسلام را نپذيرفت، اجبار در تغيير عقيده او به اسلام شرعا مجاز نيست . او آزاد است‏بر عقيده خود بماند (بحث عدم مقبوليت اخروي به جاي خود محفوظ است) و تا اين عقيده (غير اسلامي) ابراز نشود، از هيچ حقوقي نيز محروم نمي‏شود .

و) تفتيش عقيده مجاز نيست

ناگفته نماند كه اسلام به گزينش آزاد توجه دارد و اگر كسي عقيده ديگري را پذيرفت، صرف داشتن عقيده (بدون ابراز، ترويج و تبليغ) را مستوجب مجازات دنيوي نمي‏داند . به بيان ديگر، اسلام آزادي عقيده را به رسميت‏شناخته است; بدون اين كه حقانيت ديگر عقايد را بپذيرد .

عقيده گرچه ممكن است‏حاصل تفكر باشد; اما عين تفكر نيست; بلكه معمولا شكل‏دهنده و راهبر عمل است . اسلام، غير مسلمان را دعوت مي‏كند كه در حقانيت اسلام تفكر كند و اگر آن را دريافت، آن را بپذيرد و اگر نپذيرفت، او را ملزم به قبول اسلام نمي‏كند; اما در احكام فقه اسلامي خروج مسلمان از دين مبين مجاز نيست . آزادي عقيده در اسلام تا جايي است كه ضروريات دين مورد تعرض و انكار قرار نگيرد .

آزادي عقيده و حكم جهاد

ممكن است در اينجا اين پرسش مطرح شود كه با توجه به آياتي كه آزادي عقيده را ترويج مي‏كند و از پيامبران مي‏خواهد دين خدا را بر كسي تحميل نكنند و اگر كسي سرباز زد، اندوهناك نشوند و تهديد و تكفير را بر كسي روا ندارند، آيات جهاد و قتال در قرآن چه معني پيدا مي‏كند و «يا ايها النبي جاهد الكفار و المنافقين‏» يعني چه؟ آيا اين پيام، تحميل و تهديد نيست؟

ضمن اين كه اين بحث را بايد در مجال ديگر دنبال كرد، بايد گفت اولا جهاد در قرآن به معني تلاش و حركت در راه سازندگي است و ثانيا اگر جهاد به معني قتال و كارزار است، تنها براي دفاع تشريع شده است .

بررسي تاريخ صدر اسلام نشان مي‏دهد كه اسلام با برهان و استدلال پيشرفت كرده است; زيرا رسول اكرم صلي الله عليه و آله و همراهانشان در مدت سيزده سال كه در مكه بودند فشارهاي بسياري را تحمل كردند و در اين مدت، عده‏اي از مكه و اطراف آن مسلمان شدند; عده‏اي نيز كه از مدينه در مراسم حج‏به حضور ايشان مي‏رسيدند، بر اساس دعوت و تبليغ صحيح، اسلام را مي‏پذيرفتند . زماني هم كه آن حضرت وارد مدينه شدند، پيش از آن كه قدرتي داشته باشند، از همه طرف، مورد تهاجم قرار گرفتند و جنگهاي «بدر صغري‏» ، «بدر كبري‏» ، و ... صورت گرفت و پس از آن كه حكومت اسلامي شكل يافت، خداي متعال، با اذن «اذن للذين يقاتلون بانهم ظلموا» (41) ، اجازه دفاع را به مسلمانان مظلوم داد تا بتوانند براي حفظ حكومت اسلام و مسلمين و براي نجات محرومان و مظلومان ديگر از شر كافران بي‏منطق و فتنه‏گر به جهاد در راه خدا نايل شوند .

در اسلام، جهاد بر دو نوع است; جهاد دفاعي و جهاد ابتدايي . جهاد دفاعي آن است كه مسلمانان براي دفاع از خود، در برابر هجوم و حمله دشمن، دست‏به شمشير و سلاح مي‏برند . يقينا اين جهاد، امري معقول و منطقي است و به هيچ وجه با اصول آزادي عقيده و ايمان منافات ندارد; بلكه اين جهاد امري فطري است و هر انساني وظيفه خود مي‏داند كه مقابله كند و از حريم خود دفاع كند . سستي در اين موارد باعث هتك دين، شخصيت، ناموس و اموالش مي‏شود تجري دشمن و به خطر افتادن امنيت اجتماعي را به دنبال دارد . در فقه اسلامي نيز، جهاد دفاعي امري واجب است . قرآن كريم نيز با لحني زيبا مشروعيت جهاد دفاعي را در سوره ج‏بيان فرموده و به انسانها اجازه داده است تا با كساني كه به جنگ آنان آمده‏اند مقاتله كنند . (42)

جهاد ابتدايي، جهادي است كه به دستور ولي امر به سوي كافران مي‏روند و آنها را به پذيرش اسلام دعوت مي‏كنند و براي اين دعوت، موانع غير منطقي را به وسيله جنگ از ميان بر مي‏دارند .

علامه طباطبايي رحمه الله در اين باره تحليلي دارند كه نتيجه‏اش بازگشت جنگ ابتدايي به جنگ دفاعي است . (43) توضيح مطلب اين كه اولين و اساسي‏ترين حق انسانها، حق حيات سالم است كه از آزادي فطرت پاك انساني سرچشمه مي‏گيرد; فطرتي خدايي كه تبديل‏ناپذير است: «فطرت الله التي فطر الناس عليها لا تبديل لخلق الله‏» . (44) سران ستم و سردمداران كافر كشورهاي غير مسلمان، اين حق را از مردم سلب و با شيوه‏هاي گوناگون و تبليغات نادرست‏خود بر ضد حق، اجازه و فرصت تفكر و انديشه صحيح را به آنان نمي‏دهند و با فتنه و آشوب در برابر ارشاد و تبليغات اسلام، ممانعت مي‏كنند كه چراغ هدايت دين كه خواسته فطرت همه انسانهاست، به محدوده كشور شرك و كفر برسد و اين، كاري است كه همه دشمنان بي منطق انبيا عليهم السلام در طول تاريخ بشر انجام داده‏اند . در همين حال فرمان «قاتلوهم حتي لا تكون فتنة‏» (45) ، براي از ميان برداشتن فتنه و آشوب، صادر مي‏شود تا به دنبال آن و پس از رفع موانع سردمداران كفر، فطرت اسير شده مردم آن ديار، آزاد شود و سخن منطقي دين به صورت «بلاغ مبين‏» به آن عرضه گردد: «و ما علينا الا البلاغ المبين‏» (46) و خود مردم بتوانند چهره واقعي دين را بيابند و آزادانه آن را اختيار كنند: «فمن شاء فليؤمن و من شاء فليكفر» (47) و از آنجا كه دين حق، در كمال روشني و بدون هر ابهامي، هماهنگ با فطرت انسانهاست: «فاقم وجهك للدين حنيفا فطرت الله التي فطر الناس عليها» (48)

مردم، با ميل و رغبت قلبي آن را مي‏پذيرند و دين الهي فراگير مي‏شود: «و يكون الدين كله لله‏» (49)

بنابراين، هدف جنگ و جهاد ابتدايي، تحميل دين بر مردم نيست; بلكه ستيزي برضد سران بي‏منطق كشورهاي بي‏دين و فتنه‏گري و تبليغات فريبنده و بي اساس آنهاست و نه تنها براي تحميل عقيده نيست; بلكه موافق آزادي عقيده و براي مهياسازي آن است . پيامبران الهي، همگي باران دلهاي مردم و شكوفاسازان فطرت آنان هستند: «و يثيروا لهم دفائن العقول‏» (50) . فكر و دل مردم، امانتهاي الهي اند كه پيامبران از آنها محافظت مي‏كنند و از همين روست كه موسي كليم عليه السلام خطاب به فرعونيان چنين گفت: «ان ادوا الي عباد الله اني لكم رسول امين‏» ; يعني: بندگان خدا را به من بسپاريد كه من براي شما رسول امين پروردگارم . (51)

آزادي عقيده و مساله ارتداد

از جمله محدوديتهايي كه اسلام براي مسلمانان در نظر گرفته است، ممنوعيت ارتداد است .

اما اين كه ارتداد چيست؟ موجبات آن كدام است؟ چند نوع است؟ كيفر هر كدام چيست؟ و ده‏ها مساله ديگر كه درباره موضوع ارتداد مطرح است، از مباحث مهمي است كه بايد به صورت جداگانه بدان پرداخته شود . مسلم اين است كه اسلام هرگونه تحميل را در پذيرش دين محكوم مي‏شمارد و بر ايمان آگاهانه انسانها اصرار مي‏ورزد; اما پس از پذيرش و قبول اسلام، اجازه بازگشت از دين را نمي‏دهد .

معناي لغوي ارتداد

ارتداد در لغت‏به معناي بازگشت و رجوع به عقب است . (52) راغب مي‏نويسد:

«الارتداد و الردة الرجوع في الطريق الذي جاء منه لكن الردة تختص بالكفر و الارتداد استعمل فيه و في غيره .» (53)

ارتداد و رده، هر دو به معناي بازگشت در راهي است كه از آن آمده است . لكن رده فقط در مورد كفر استعمال مي‏شود و ارتداد، هم در مورد كفر و هم در مورد غير آن، به كار مي‏رود .

در لسان العرب آمده است:

«قد ارتد عنه: تحول و منه الرده عن الاسلام اي الرجوع عنه و ارتد فلان عن دينه اذا كفر بعد اسلامه .»

رده از اسلام (به كسر راء)، به معني رجوع و برگشت از اسلام است و اين كه گفته مي‏شود فلاني از دينش مرتد گرديد يعني: پس از اسلام، به كفر بازگشت . (54)

ديگر لغت‏شناسان عرب نيز همين مطلب را در ريشه‏شناسي ارتداد و معناي لغوي آن گفته‏اند . (55)

در قرآن كريم نيز معناي لغوي ارتداد به كار رفته است; چنان كه، درباره بازگشت‏بينايي به حضرت يعقوب عليه السلام پس از آوردن پيراهن يوسف و افكندن آن بر چهره يعقوب، از واژه ارتد استفاده شده است: «فلما ان جاء البشير القاه علي وجهه فارتد بصيرا . ..» (56)

و در جاي ديگر كساني را كه عقب‏نشيني مي‏كنند زيان‏كار خوانده است:

«لا ترتدوا علي ادباركم فتنقلبوا خاسرين‏» (57)

ارتداد و مرتد در فقه اسلامي

در فقه اسلامي به كسي كه از آيين اسلام باز گردد و آيين كفر را برگزيند مرتد گفته مي‏شود .

محقق حلي در تعريف مرتد نگاشته است: مرتد كسي است كه پس از مسلمان شدن، كافر شود . (58)

امام خميني رحمه الله مي‏فرمايد:

«المرتد هو من خرج عن الاسلام و اختار الكفر .» يعني: مرتد عبارت از كسي است كه مسلمان بوده و سپس از اسلام خارج گشته و كفر اختيار كرده است . (59)

و بنا به تعريف ابن قدامه از فقهاي اهل سنت:

«المرتد هو الراجع عن دين الاسلام الي الكفر .» (60) ; يعني: مرتد كسي است كه از دين اسلام به كفر باز گردد .

فقهاي اماميه مرتد را به لحاظ حكم آن به دو قسم فطري و ملي تقسيم نموده‏اند .

مرتد فطري كسي است كه پدر و مادرش در حال انعقاد نطفه او مسلمان بوده‏اند و خودش نيز بعد از بالغ شدن اظهار اسلام كرده است و سپس از اسلام خارج شده باشد . (61) مرتد ملي كسي است كه پدر و مادر او در حال انعقاد نطفه او كافر بوده‏اند و خود او نيز بعد از رسيدن به بلوغ، اظهار كفر كرده كه در نتيجه كافر اصلي شده است; آن گاه مسلمان شده و سپس به كفر برگشته است . (62)

فقهاي اماميه در مورد حكم مرتد، بين مرد و زن مرتد تفاوت قائلند . زن مرتد فطري يا ملي در صورت توبه كردن، توبه او پذيرفته است و در صورت توبه نكردن، زنداني و تعزير مي‏شود; اما حكم مرد مرتد فطري يا ملي متفاوت است . راي مشهور فقها بر آن است كه توبه مرتد فطري پذيرفته نيست و حكم او اعدام است; اما مرتد ملي مي‏تواند توبه كند و از ارتداد دست‏بردارد و در غير اين صورت، حكم او اعدام خواهد بود .

اما فقهاي اهل سنت، به استثناي عطا، براي مرتد تقسيمي قرار نداده‏اند . به اعتقاد آنان هر مرتدي نخست توبه داده مي‏شود و در صورت عدم توبه، محكوم به قتل خواهد شد .

فقه حنفي، مرتد را كافر شدن مسلماني مي‏داند كه اسلام او به شهادتين از روي اختيار بوده و پس از آگاهي بر دعائم و اركان اسلام و التزام به احكام آن را پذيرفته باشد . (63) مالك نيز چنين مي‏گويد: آنچه در حكم مرتد اراده شده است‏خروج از اسلام به آيين ديگر است‏به شرط اظهار آن . (64)

حكم مرتد و مساله آزادي

درباره اين كه آيا حكم ارتداد در فقه اسلامي با آزادي عقيده منافات دارد يا نه، بايد به اين مطلب توجه داشت كه ريشه قرآني و تاريخي اين مساله برخوردي است كه گروهي از يهوديان براي تضعيف وحدت و يكپارچگي جامعه اسلامي به كار مي‏بردند و به عنوان يك تخريب فرهنگي مي‏گفتند كه اول روز بگوييد كه ما مسلمان شديم و حرف پيامبر شما را قبول كرديم و آخر شب بگوييد پشيمان شديم و آن را انكار كنيد: «و قالت طائفة من اهل الكتاب آمنوا بالذي انزل علي الذين آمنوا وجه النهار و اكفروا آخره لعلهم يرجعون‏» (65)

به اين ترتيب، اين يك مبارزه روحي و رواني با اعتقادات جامعه اسلامي و ايمان مؤمنان بود . به‏علاوه، هميشه بهترين حربه دشمنان جوامع ايدئولوژيك، نفوذ از درون و سست كردن مباني آن با تظاهر به هم‏شكلي و هم‏فكري با آنهاست و اين سنت ديرپاي مخالفان و منافقان تا به امروز نيز در جامعه اسلامي ادامه دارد . اسلام كه به عنوان يك نظام اجتماعي بر صيانت از مرزهاي بيروني و دروني جامعه و فرد مسلمان بيشترين حساسيت و عنايت را دارد، از سر غيرت فرهنگي با تشريع حكم ارتداد، اين شيوه موذيانه و مخرب را به بهترين وجه، خنثي و بر ملا ساخته است; اما شيوه‏اي كه براي خنثي سازي اين توطئه به كار مي‏برد به گونه‏اي است كه مانع هر گونه سوء استفاده احتمالي نسبت‏به حريم افكار و انديشه‏هاي آزاد انسانها شده است; به ترتيب زير:

الف) حكم ارتداد، تنها در صورت ابراز عقيده ارتداد و تبليغ عليه دين و برهم زدن نظم عمومي در غير مقام علمي و استدلال است; در غير اين صورت، هيچ كس و به هيچ وجه در جامعه اسلامي حق تفتيش عقايد و آن چيزي كه در قرون وسطاي مسيحي تحت عنوان «انگيزاسيون‏» انجام مي‏شد، ندارد و در هيچ يك از متون اسلامي نيز دعوت و حكم به تفتيش عقايد مردم نيامده است .

ب) اين مساله، حتي پس از بيان، به هيچ وجه توسط افراد راسا قابل پي‏گيري و عقوبت نيست; يعني بايد توسط حاكم شرع، و بعد از شنيدن مطالب متهم و پس از بيان مفاسد سخن او و تذكر به وي و توصيه به بازگشت از عقيده مفسده انگيز باشد و نهايتا اين مساله به دست‏حاكم شرع است; يعني حاكم شرع مجموع مصالح جامعه اسلامي را در نظر مي‏گيرد . اين يك حكم تكليفي براي او نيست كه الزاما بايد به قتل مرتد حكم كند; بلكه در محدوده اختيارات اوست . اگر در جايي مفسده اجراي اين حكم بيش از مصلحت آن باشد، حكم اجرا نخواهد شد .

بنابراين، مساله ارتداد در اسلام به آن سادگي و بي‏تدبيري نيست كه بعضيها گمان برده‏اند .

به عبارت روشنتر، اين طور نيست كه هر كس اگر يكي از ضروريات دين را منكر شود، بلافاصله اعدام شود; بلكه مراحلي دارد:

مرحله اول: ارتداد (همانند ايمان آوردن) يك امر قلبي و دروني است .

مرحله دوم: اظهار و افشاي زباني است .

مرحله اول ارتداد، از آن رو كه مربوط به شخص مرتد و خدا و قيامت است، در اسلام هيچ مجازات دنيايي براي او مقرر نشده است و تمام مجازاتهاي مقرر شده درباره مرتد، مربوط به مرحله دوم مي‏شود .

با توجه به تقسيم‏بندي فوق و با يك ژرف‏نگري دقيق به مجازاتهاي تعيين شده براي مرتد، به كشف اين حقيقت نايل مي‏گرديم كه آن مجازاتها به خاطر شخص مرتد نيست; بلكه به جهت مصالح جامعه و تحكيم اصول و تثبيت قوانين اجتماعي مي‏باشد .

اما اعدام مرتد عين حفظ آزادي ديگران است; چون او مي‏تواند ارتداد خود را مخفي نمايد و ظاهر نكند و عليه اسلام و مسلمين قيام ننمايد تا جانش در امان باشد; لكن او با اظهار ارتداد و تبليغ و ترويج عليه اسلام و مسلمين جان خود را به خطر انداخته است و اسباب قتل خويش را فراهم مي‏آورد .

همانگونه كه قبلا اشاره رفت، اگر كسي در باطن خود، منكر اسلام يا يكي از ضروريات آن شد، به‏گونه‏اي كه هيچ كس جز خداي عز وجل از قصد و غرض او آگاه نشد، چنين شخصي تا زماني‏كه‏عقيده خود را در بين مردم منتشر نكند، همچنان آزاد و در امان كامل است و هيچ كس متعرض او نمي‏شود .

حاصل بحث

حاصل آن كه، در فقه اسلامي در باب ارتداد به لحاظ مصداق و حكم، شرايط بسياري مطرح شده است و چنين نيست كه هر گونه انكاري نسبت‏به عقايد و احكام اسلامي، ارتداد به شمار آيد و هر مرتدي در هر شرايطي محكوم به قتل باشد . از نظر مصداق، ارتداد در صورتهاي زير تحقق مي‏يابد:

1 - انكار صريح و بي‏پرده اصول دين;

2 - انكار ضروري دين با شرايط زير:

1 - 2 - ضروري بودن آن مسلم باشد .

2 - 2 - انكار ضروري دين، مستلزم انكار اصول دين باشد .

3 - 2 - شخص منكر، متوجه و آگاه به اين ملازمه باشد;

بنابراين، اگر يكي از شرايط مذكور وجود نداشته باشد، مطابق قاعده «ادراوا الحدود بالشبهات‏» (66) چنين منكري، مرتد، شناخته نمي‏شود و حكم ارتداد در مورد او اجرا نخواهد شد . (67)

از نظر حكم قتل شرايط زير در خور تامل و توجه است:

1 - ارتداد خود را اظهار كند .

2 - از شرايط جسماني و روحي مناسبي برخوردار باشد .

در اين كه آيا شرايط خانوادگي و زيستي او نيز مي‏تواند مورد توجه قرار گيرد يا خير، نياز به كنكاش و بررسي دارد .

اين حكم با صلاحديد و تشخيص حاكم اسلامي اجرا مي‏گردد و فلسفه آن جلوگيري از هرج و مرج اعتقادي در جامعه و دفاع از آيين اسلام است كه حق فطري بشري است . در حقيقت‏حكم ارتداد در اسلام براي پاسداري از يك حق طبيعي است كه حرمت و كرامت انساني در گرو رعايت آن است . البته، اين حكم با شرايط و مزايايي همراه است تا اصل آزادي عقيدتي و فكري انسان نيز مخدوش نگردد . همچنين درباره مرتد از نظر حكم و مصداق در فقه اسلامي بحثهاي گسترده‏اي مطرح شده است كه بررسي آنها به رساله‏اي جداگانه نياز دارد و در رسالت و گنجايش بحث ما نيست . (68)

1) محقق و نويسنده .

2) لسان العرب، ج 5، ص 65: «العقد الجمع بين اطراف الشي‏ء و يستعمل ذلك في الاجسام الصلبه كعقد الحبل، عقد النباء ثم يستعار ذلك للمعاني نحو عقد البيع و العهد و غيرهما فيقال عاقدته و عقدته و تعاقدنا و عقدت يمينه; قال (عاقدت ايمانكم) و قري‏ء (عقدت ايمانكم) و قال (بما عقدتم الايمان) و منه قيل لفلان عقيدة‏» ; راغب اصفهاني، المفردات في غريب‏القرآن، ص 341: (عقد: بستن، گره زدن (عقد الحيل عقدا: شده) آمده و نيز عقد: جمع كردن اطراف شي‏ء است و در اجسام صلبه به كار مي‏رود مثل بستن ريسمان) ; اقرب الموارد، ص 807: «صدقه و عقد عليه قلبه و ضميره و تدين به‏» . نيز ر . ك .: فرهنگ معين و لغتنامه دهخدا، حرف عين .

3) سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، ج 4، ص 117: «العقيدة بمعني ادراك تصديقي ينعقد في ذهن الانسان .»

4) ر . ك .: مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي ايران، ص 98 .

5) آل‏عمران/19 .

6) آل‏عمران/85 .

7) سيد محمدحسين طباطبايي، بررسيهاي اسلامي، ج 3 . به نقل از: دينداري و آزادي، ص 429 .

8) انبياء/64 .

9) مرتضي مطهري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص 7 .

10) نحل/125 .

11) عنكبوت/46 .

12) نمل/64 .

13) اعراف/184 .

14) حج/64 .

15) زمر/18 .

16) بقره/256 .

17) سيد محمدحسين طباطبايي، الميزان، ج 2، ص 347 .

18) خبر» مربوط به «بودن‏» ، و «انشا» مربوط به «شدن‏» است; بدين جهت اوامر و نواهي انشا هستند; زيرا فرد آمر، با امر خود مي‏خواهد كاري را محقق سازد; يعني آن كار انجام بشود; اما قضاياي خبري آنچه را كه هست، بيان مي‏كنند (البته انشا ممكن است گاهي ظاهري خبري داشته باشد; همچنان كه در اين آيه ديده مي‏شود).

19) ر . ك .: سيد محمدحسين طباطبايي، پيشين، ص 342 .

20) يس/17 .

21) شعراء/4 - 3 .

22) يونس/99 .

23) الدهر/3 .

24) بلد/10 .

25) بقره/256 .

26) هود/28 .

27) ابراهيم آيتي، تاريخ پيامبر اسلام، انتشارات دانشگاه تهران، ص 238 .

28) البته، حضرت كساني را از اين احكام مستثنا فرمود كه آنها به دليل قتلها و خيانتهايي، از پيش مستحق مجازات بودند; اما اين حركت ارتباطي به عقيده آنها نداشت .

29) ابراهيم آيتي، پيشين، صص 564 - 560 .

30) ممدوح العربي، محمد، دولة الرسول في المدينه، ص 24 .

31) ابراهيم آيتي، پيشين، ص 569 .

32) همان، ص 570 .

33) همان، صص 550 - 548 .

34) در اين باره به سوره‏هاي آل عمران، آيات 89 و 90; نساء/137; توبه/74 مراجعه كنيد . جالب اينجاست كه قرآن در آغاز سوره منافقين مي‏فرمايد: «اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انك لرسول الله و الله يعلم انك لرسوله و الله يشهد ان المنافقين لكاذبون‏» ; آنها دروغ مي‏گفتند . پيامبر مطلع بود; اما كاري به آنها نداشت .

35) انفال/61 .

36) نساء/90 .

37) حج/39 .

38) مرتضي مطهري، پيرامون جمهوري اسلامي، ص 103 .

39) انبياء/64 .

40) مرتضي مطهري، پيشين، ص 234 .

41) حج/39 .

42) حج/41 - 38; بقره/251 .

43) سيد محمدحسين طباطبايي، پيشين، صص 89 و 99; همچنين ر . ك .: مرتضي مطهري، جهاد، صص 10 - 6 .

44) روم/30 .

45) انفال/39 .

46) يس/17 .

47) كهف/29 .

48) روم/30 .

49) انفال/39 .

50) نهج‏البلاغه، خطبه 1، بند 37 .

51) دخان/18 .

52) لويس معلوف، المنجد في اللغه، ص 154 .

53) الراغب الاصفهاني، المفردات في غريب القرآن، ص 193 .

54) ابن منظور، پيشين، ج 3، ص 173 .

55) حسيني الواسطي الزبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، ج 2، ص 351; محقق حلي، شرايع الاسلام، ترجمه ابوالقاسم ابن احمد يزدي، ص 1893; امام خميني رحمه الله، تحرير الوسيله، ج 2، ص 366 .

56) يوسف/96 .

57) مائده/21 .

58) محقق حلي، پيشين .

59) امام خميني، پيشين .

60) ابن قدامه، المغني، ج 10، ص 74 .

61) امام خميني رحمه الله، پيشين، ج 4، ص 185 .

62) همان، ج 4، ص 243; نيز ر . ك .: محمدحسن نجفي، جواهر الكلام في شرح شرايع الاسلام، ج 41، صص 61 - 60; محمد بن مكي العاملي، اللمعة الدمشقيه، كتاب الحدود; شيخ مفيد، المقنعه، صص 801 - 800 .

63) عبدالرحمن الجزيري، الفقه علي المذاهب الاربعه، ج 5، ص 422 .

64) مالك، الموطا، ص 736 .

65) آل‏عمران/72 .

66) شيخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، ج 4، ص 53، حديث 90 .

67) ر . ك .: علامه حلي، قواعد الاحكام، ج 2، ص 274; ابو الصلاح حلبي، الكافي في الفقه، ص 311; محمدحسن نجفي، جواهر الكلام، ج 41، ص 600; امام خميني، پيشين، ج 1، ص 118 .

68) ر . ك .: قرآن مجيد، محمد/31 - 25; آل‏عمران/90 - 86; نحل/107 - 106; نساء/137; منافقون/3 و نيز: الكافي، ج 7، ص 257; وسائل الشيعة، ج 18، ص 547 و ج 1، ص 544; مستدرك الوسائل، ج 18، ص 164 و ج 3، ص 163; كنز العمال، ج 1، ص 90; شيخ طوسي، المبسوط، ج 7، صص 283 - 281; علامه حلي، پيشين، ج 2، ص 274; ابوالصلاح حلبي، پيشين، ص 311; محمدحسن نجفي، پيشين، ج 41، ص 600; امام خميني، پيشين .