نام و عنوان علم

از لحاظ لغوى، فرق، جمع فرقه به معناى گروهى از مردم است. مذاهب، جمع مذهب به معناى راءى و عقيده مىباشد. ملل، جمع ملة به معناى دين و شريعت است و بالاخره نحل، جمع نحلة و به معناى ادعا به كار مىرود.(1)

هر چند تعبير «فرق و مذاهب» و نيز «ملل و نحل» در اصطلاح گاه به جاى يكديگر به كار مىرود اما چنين مىنمايد كه اكثرا از عنوان دوم در معنايى عامتر و شاملتر استفاده مىشود. «ملل و نحل» معمولا به معناى گرايشهاى مختلف فكرى و اعتقادى در اديان و نيز پيروان آنها به كار مىرود، در نتيجه شامل فرق و مذاهب اسلامى و غير اسلامى مىشود. اما از «فرق و مذاهب» خصوص فرق و مذاهب اسلامى قصد مىشود. به هر حال در اين كتاب اين تعابير به يك معنا يعنى فرق و مذاهب اعتقادى دين اسلام به كار مىرود.

در هر دين و آيين معمولا پس از رحلت پيامبر يا بنيان گذار دين، در ميان پيروانش اختلافاتى رخ مىدهد و اين اختلافها گاه به قدرى عميق است كه باعث پيدايش مذاهب و مكاتب مختلف مىگردد و پيروان دين را. گروههاى متعدد تقسيم مىكند. اين اختلافها مىتواند در موضوعات مختلفى چون موضوعات سياسى، فقهى، اخلاقى، و اعتقادى باشد. معمولا مهمترين و شديدترين اختلافها، اختلافهاى اعتقادى و كلامى است؛ از اين رو، در اين كتاب تنها به فرق و مذاهبى پرداخته مىشود كه منشاء پيدايش آنها آراى خاص اعتقادى و كلامى بوده است.

اما درباره پسوند «اسلامى» در عنوان «فرق و مذاهب اسلامى» بايد گفت كه وقتى يك مذهب را با اين عنوان توصيف مىكنيم منظور اين نيست كه تمام مطالب آن مذهب منطبق بر اسلام يا مستقيما برگرفته از متون اسلامى است، بلكه منظور اين است كه آن مكتب در حوزه تفكر اسلامى رشد و پرورش يافته است و آراى آن غالبا با استناد به منابع اسلامى طرح شده است، هر چند ممكن است در نحوه استناد و استنباط از متون دينى اشتباهاتى رخ داده باشد يا حتى اساسا انحرافى از مبانى دينى به شمار آيد.