استراتژی وحدت در اندیشه سیاسی اسلام نسخه متنی

استراتژى وحدت در انديشه سياسى اسلام

محمد خردمند

استراتژى وحدت در انديشه سياسى اسلام

سيد احمد موثقى, مقدمه استاد محمد تقى جعفرى,

چاپ اول, مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم, قم, 1370 ـ 1371 ش, دو جلد, 376 468 صفحه, وزيرى, 3000 نسخه.

آن گونه كه مولف در مقدمه جلد دوم (ص11) تصريح كرده اين كتاب جلد اول و دوم از دوره سه جلدى ((استراتژى وحدت در انديشه سياسى اسلام)) است كه البته تا كنون جلد سوم آن انتشار نيافته است.

جلد اول با مقدمه علامه محمد تقى جعفرى آغاز مى شود و در پى آن, مقدمه مولف آمده است. اين جلد در سه فصل سامان يافته است: فصل اول, وحدت اسلامى در منابع اصيل اسلامى ; فصل دوم, زمينه و سابقه تاريخى وحدت و تفرقه در جهان اسلام; فصل سوم, سيد جمال الدين الحسينى, بزرگ منادى وحدت مسلمين و يكپارچگى جهان اسلام. جلد دوم مشتمل بر دو فصل است: فصل اول, در مصر, سوريه و حجاز; فصل دوم, در عراق و لبنان.

مولف ـ آن طور كه خود بيان كرده ـ قصد دارد در جلد سوم زمينه و سابقه تاريخى وحدت و تفرقه در هند و پاكستان و ايران را بررسى كند و در خاتمه هم به نتيجه گيرى و جمع بندى و ارأه تز اصلى خود (اتحاد جماهير اسلامى) همراه با توصيه ها و پيشنهادها بپردازد.

علامه جعفرى در مقدمه اش, با ارأه تعريفى جامع از دين و بيان ريشه امت اسلامى و عوامل اساسى گرايش به دين اسلام و نيز اين نكته كه اسلام نخستين بار حقوق اساسى سه گانه (حق حيات, حق كرامت و حق آزادى معقول) را به صورت جدى مطرح كرد, بر آن است كه اثبات كند احكام و تكاليفى كه اسلام براى انسان ها مطرح كرد مبتنى بر ((حيات معقول)) است و اين احكام و تكاليف به مقتضاى ((اصل وحدت)) و برابرى انسان ها در نزد خداى تعالى و بر طبق اصل ((مشروط بودن تكليف به قدرت)), فرازمانى و فرامكانى هستند. مبنا و منشإ حقيقى وحدت امت اسلامى در نظر استاد جعفرى, همان دين اسلام است كه ريشه در فطرت الهى دارد و خداى متعال آن را در نهاد تمام انسان ها قرار داده است و اين, عامل هماهنگى همه اديان توحيدى ابراهيمى نيز است. قرآن كريم زمينه هاى مشترك همه پيروان اديان آسمانى را چنين ذكر كرده است:

قل يا إهل الكتاب تعالوا الى كلمه سوإ بيننا و بينكم إلا نعبد الا الله و لانشرك به شيئا و لايتخذ بعضنا بعضا إربابا من دون الله فان تولوا فقولوا اشهدوا بإنا مسلمون (آل عمران (3) آيه 64 و بقره (2) آيه 62 و 177).

استاد جعفرى اختلاف را به دو نوع تقسيم مى كند: معقول و نامعقول. اختلاف معقول عبارت است از: ((اختلافى كه ناشى از چگونگى اطلاعات مربوط به مسإله و استعدادها و مخصوصا نبوغ و عموم موضع گيرىهاى طبيعى و قانونى است كه اشخاص در ارتباط با حقايق دارند, مانند اختلاف نظر در دريافت واقعيات عالم هستى از ديدگاه علوم نظرى و فلسفه ها)). اختلاف معقول باعث رشد و گسترش و تعميق علوم مى گردد و روايت ((اختلاف إمتى رحمه)) اشاره به همين نوع از اختلاف دارد. اختلاف نامعقول عبارت است از: ((اختلافى كه ناشى از عوامل غيرقانونى و انحرافى مى باشد, مانند پيروى از هوا و هوس كه از مهم ترين نمودهاى آن خودنمايى و شهرت پرستى است)). به اين ترتيب بايد آشكارا اذعان كرد كه ((اختلاف در مسير رقابت هاى سازنده, مطلوب ترين عامل پيشرفت معرفت و عمل است و بدون آن, هيچ گونه حركت تكاملى در حوزه دو حقيقت مذكور (معرفت و عمل) امكان پذير نخواهد بود, در دين اسلام, هرگز چنين دستورى وجود ندارد كه همه مغزهاى مسلمين, فعاليت يكنواخت داشته باشند و همه به نتايج واحد برسند. از طرف ديگر, اصرار شديد اسلام بر اين است كه بحث و كاوش و اجتهاد بايد دايمى و مستمر باشد. بديهى است اين قضيه دوم, بدون بروز اختلاف امكان پذير نخواهد بود; بنابراين اختلاف نظرها به عنوان يك پديده طبيعى كه معلول پويايى معارف اسلامى است, پذيرفته شده, اما اين اختلاف بايد در مسير رقابت هاى سازنده قرار بگيرد, نه تضادهاى ويران كننده.

متن مشترك اديان توحيدى ابراهيمى در نظر استاد جعفرى بر مبناى ((اعتقاد به وجود خداوند يگانه, مبدإ و مقصد حركت انسان در وصول به كمال, قرار دهنده عقل و وجدان در ذات انسان ها و فرستنده پيامبران الهى براى ارشاد مردم)) ايجاد شده است و عناصر شخصيت واحد جوامع اسلامى و به بيان ديگر اجزاى هويت واحد امت اسلامى در همين اعتقادات نهفته است. سه نوع وحدت براى امت اسلامى مى توان تصور كرد: 1. وحدت مطلق; 2. وحدت مصلحتى عارضى; 3.وحدت معقول. وحدت مطلق عبارت است از ((اتفاق نظر در همه عقايد و معارف و احكام اسلامى با همه اصول و فروع آنها)). چنين وحدتى ناشدنى است. وحدت مصلحتى عارضى عبارت است از وحدتى كه ((از جبر عوامل خارج از حقيقت و متن دين)) ناشى مى شود; ((همان گونه كه توقع وحدت مطلق ميان متفكران و مردم جوامع اسلامى ـ با وجود آن همه عوامل اختلاف معقول ـ غير منطقى است, توقع اين كه وحدت مصلحتى عارضى بتواند فرقه ها و مذاهب اسلامى را از هماهنگى و اتحاد دايمى و معقول برخوردار سازد, انتظارى است نابجا)).

تنها وحدت مطلوب در بين امت اسلامى, ((وحدت معقول)) است و وحدت معقول يعنى ((قرار دادن متن كلى دين اسلام براى اعتقاد همه جوامع مسلمان و بركنار نمودن عقايد شخصى نظرى و فرهنگ محلى و خصوصيات آرا و نظريات مربوط به هر يك از اجزاى متن كلى دين كه مربوط به تعقل و اجتهاد گروهى يا شخصى است)). اين نوع وحدت, امرى شدنى و جايز و بلكه ضرورى است. ((انطباق حيات اجتماعى و دينى مردم همه جوامع اسلامى بر متن كلى و مشترك دين اسلام)) مطلوب جدى منابع اوليه اسلامى است و اين وحدت معقول و خردپذير است كه قرآن و سنت و عقل سليم و اجماع و شخصيت هاى پيشتاز اسلامى مثل آيه الله حاج آقا حسين بروجردى و علامه شيخ محمود شلتوت, جهان اسلام را به آن فراخوانده اند.

دكتر موثقى درمقدمه كوتاه خود, هدف از نگارش كتاب و نيز دورنمايى از طرح كلى خود را بيان مى كند و تز اصلى خود را چنين بر مى شمارد: ((مسلمين به گاه ضعف و احساس خطر و هنگامى كه خود را در معرض تهاجمات دشمن و قدرت هاى سلطه جوى بيگانه مى بينند به طرح و توصيه اين موضوع (وحدت) مى پردازند, ولى هنگامى كه در موضع قدرت و برترى در سطح جهانى قرار مى گيرند, كمتر پيگير آن مى شوند)). اساس تئوريك اين مسإله در نظر مولف, آن است كه ((رابطه معكوسى ميان ضعف و شكست و وحدت و يكپارچگى از يك طرف و ميان قدرت و برترى و تفرقه و جدايى از طرف ديگر وجود دارد)). او بر اين اعتقاد است كه اين رابطه معكوس يك واقعيت جامعه شناختى در جوامع اسلامى و در سطح روابط قدرت هاى حاكم مسلمان است.

در فصل اول به متون اصلى اسلام يعنى قرآن و سنت و سپس تاريخ و سيره ارجاع و استناد شده است. عوامل تفرقه از ديدگاه قرآن بر اساس پژوهش دكتر موثقى عبارت است از: ((اعتقادات مبتنى بر شرك, كفر و نفاق و به دنبال آن عبوديت غيرخدا و عبادت و اطاعت "اله"ها از قبيل جنس, رنگ, طبقه, آبا و اجداد, قوم و قبيله و عشيره, شعب و مليت, نژاد, حزب و نفس اماره و امثال آن و نيز پذيرش ولايت شيطان, استكبار و طاغوت و تسليم شدن به آنها و دوستى و همكارى و همراهى با آنها)).

نويسنده با ذكر آيه كريمه ((و اطيعوا الله و رسوله و لاتنازعوا فتفشلوا و تذهب ريحكم و اصبروا ان الله مع الصابرين)) (انفال (8) آيه 47), ياد آور مى شود كه نتيجه و عاقبت تنازع و تفرقه, ((فشل)) وضعف و سستى و از دست رفتن قدرت و عظمت است. بنابر آنچه گذشت, روشن مى شود كه قرآن در جنبه ايجابى به ((وحدت)) دعوت كرده است و عوامل وحدت از ديدگاه قرآن كه همه مردم به آن دعوت شده اند, عبارتند از: توحيد, ولايت خدا و رسول و اولى الامر, قسط و عدل, امر به معروف و نهى از منكر, تولى و تبرى و اعتصام به حبل الله.

مولف به درستى معتقد است حضرت محمد9 در طول حياتش همواره در آموزه ها و عملكردهاى خود بر ((نفى تفرقه)) و ((تحكيم پايه هاى وحدت)) ميان مسلمانان و حتى تفاهم و همزيستى مسالمتآميز با غير مسلمانان تإكيد داشت و شعار اساسى توحيد كه اولين دعوت رسول اكرم بود, از طرفى نفى معبودهايى بود كه منشإ تفرقه اند و از طرفى ديگر اثبات الله بود كه منشإ وحدت و يگانگى است.

رسول الله در پيمان ها و قرار داده هايش نيز در صدد ايجاد و تقويت وحدت بود; از جمله اين پيمان هاى اسلامى ((حلف موازرت)), ((حلف مواخات)) و ((حلف انصار)) يا ((بيعت عقبه)) است. مولف به سيره امامان شيعه: نيز اشاره مى كند و روابط متقابل حضرت على7 و خلفاى سه گانه و سيره أمه در جهت حفظ بيضه اسلام و وحدت اسلامى را ياد آور مى شود. در نهج البلاغه نيز توجه خاصى به وحدت صورت گرفته و ره آورد مهم رسالت حضرت محمد9 شمرده شده است. در خطبه 96 آمده است:

قد صرفت نحوه إفئده الابرار و ثنيت اليه إزمه الابصار, دفن الله به الضغأن و إطفا به التوأر, إلف به اخوانا...; دل هاى نيكوكاران شيفته او (حضرت محمد9) گشت, عنان ديده ها به سوى او متوجه شد, به بركت وجودش خداوند كينه هاى ديرينه را دفن كرد, شعله هاى عداوت را فرونشاند و مردم را با يكديگر الفت داد و برادر ساخت.

نهج البلاغه ((وحدت)) را باعث تعالى و ((تفرقه)) را موجب سقوط امت ها مى داند و همگان را به چنگ زدن به حبل الله و پرهيز از اختلاف و شق عصاى مسلمانان فرامى خواند.

در فصل دوم, پيشينه تاريخى وحدت و تفرقه در جهان اسلام بيان شده است: 1. از دوران بنى اميه و بنى عباس تا زمان جنگ هاى صليبى; 2. دوران جنگ هاى صليبى و هجوم مغول; 3. دوران حاكميت سه قدرت عمده مسلمان: عثمانى, ايران و هند. پس از آن به تفصيل به بحث درباره ((آغاز تهاجم استعمارى غرب و واكنش اصلاحى و پان اسلامى عثمانيان)) و ((دوران عبدالحميد دوم و سياست پان اسلاميسم)) و ((پان اسلاميسم در دوران حكومت ترك هاى جوان)) و نيز بررسى جنبش پان اسلاميسم از ديدگاه نويسندگان غربى و ماركسيست پرداخته است.

فصل سوم, اختصاص به سيد جمال و انديشه هاى سياسى او درباره وحدت مسلمانان دارد. دكتر موثقى عوامل تفرقه مسلمانان از ديدگاه سيد را نه عامل دانسته است: 1. ترك فضايل اخلاقى و رسوخ اوصاف رذيله; 2. فاصله گرفتن از اسلام اصيل و اوليه و نفوذ خرافات و بدعت ها در عقايد مسلمانان; 3. قوميت گرايى و تعصبات قومى و نژادى; 4. عقيده بدون عمل و مسإله نفاق, قطع رابطه و عدم همكارى ميان علما و زمامداران مسلمانان بلاد; 5. جدايى دين از سياست و تبديل خلافت به سلطنت; 6. فرقه سازى و فرقه گرايى; 7. استبداد داخلى; 8. استعمار خارجى; 9. جهل و بى خبرى و عقب ماندگى در علوم و فنون.

مولف با ذكر شيوه هاى رفع موانع و زمينه سازى براى نيل به وحدت بين مسلمانان در نظر سيد جمال, به شرح پيشنهادهاى او براى رسيدن به وحدت مى پردازد و از وى چنين نقل مى كند:

هرگاه امتى را ديدى كه افرادش به وحدت و يگانگى تمايل دارند, به آن امت مژده بده كه خداوند در جهان آفرينش براى آن امت, آقايى و والايى و برترى بر ساير ملت ها مقدر كرده است. (سيد جمال الدين اسدآبادى, عروه الوثقى, ص190).

در ادامه درباره فعاليت هاى سيد در راه تحقق اتحاد اسلامى به تفصيل شرح داده شده است.

در جلد دوم با فعاليت هاى ديگر عالمان و انديشمندان اسلامى در زمينه وحدت آشنا مى شويم. در فصل اول, درباره عملكرد شخصيت هاى مصرى, سورى, حجازى, مانند شيخ محمد عبده, سيد محمد رشيد رضا, عبدالرحمان كواكبى, على عبدالرازق, حسن البنا, شيخ مراغى, آيه الله شيخ عبدالكريم زنجانى, آيه الله محمد تقى قمى, شيخ شلتوت, شيخ مصطفى عبدالرازق, شيخ عبدالحميد سليم, آيه الله محمد حسين كاشف الغطا و شيخ محمد ابوزهره بحث هاى سودمندى عرضه شده است.

فصل دوم اختصاص به شخصيت هاى اسلامى عراق و لبنان دارد و در آن با آرا و عملكرد عالمانى چون شرف الدين, سيد محسن امين, ميرزا محمد حسن شيرازى, شيخ الشريعه اصفهانى, كاشف الغطا, شيخ عبدالكريم زنجانى, آيه الله محمد تقى حكيم و آيه الله سيد محمد باقر صدر درباره وحدت اسلامى آشنا مى شويم. مولف از قول آيه الله كاشف الغطا مى نويسد:

اين مردان مصلح فرياد زدند وهمه مسلمانان صداى آنها را شنيدند, گفتند: بيمارى خطرناك مسلمانان امروز پراكندگى و نفاق آنهاست و تنها داروى حيات بخش براى آنها و همين طور براى گذشتگان, اتحاد و اتفاق و همكارى با يكديگر و به دور افكندن تمام عوامل عداوت و كينه و دشمنى بوده و خواهد بود و كوشش در اين راه, جزء برنامه زندگى اين مردان بزرگ بوده و آنها هميشه مردم را به اين اتحاد مقدس, اتحاد پيروان توحيد و اجتماع همه مسلمين در سايه پرچم پرافتخار لااله الاالله محمد رسول الله از هر نژاد و هر مذهب دعوت نموده اند.

در پايان گفتنى است كه هر چند استراتژى وحدت در انديشه سياسى اسلام ناتمام مانده و تاكنون جلد سوم آن منتشر نشده و براى دو جلد منتشر شده نيز فهرست منابع و فهارس فنى (نمايه اعلام و...) تنظيم نشده است, اما با اين همه, اثرى سودمند و روشمند و وزين است. توفيق نويسنده محترم را براى تكميل و تتميم اثر حاضر و عرضه آثار بهتر در حوزه انديشه سياسى اسلام از خداوند كريم خواستاريم.