تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی در طول تاریخ نسخه متنی

در اين فاصله يعنى به سال 1269 هـ . بورتون(15) مدينه منوره را زيارت كرد. وى وضع مسجد شريف نبوى را كه تحت تعمير و بناى سلطان عبدالمجيد بود چنين وصف كرده است:

1 ـ مسجد شريف نبوى متوازى الأضلاع است. فضاى ميانى بدون سقف است و آن را صحن گويند كه صفوف متعددى از ستون ها و رواق ها، آن را احاطه كرده اند.

2 ـ مسجد سقف هاى گنبدى دارد.

3 ـ در جانب شرقى سه صف از ستون هاست و در جانب غربى چهار صف.

4 ـ بعضى از ستون ها رنگين است و مزين به رنگ هاى گياهى سياه و قرمز.

5 ـ هنوز تعمير جانب شمالى، به پايان نرسيده.

6 ـ مئذنه شمال غربى (كه از چوب است) خراب شده و بنايش تجديد گرديده.

7 ـ دو طرف باب السلام به رخام وقيشانى پوشيده شده و بر آن كتيبه هايى است به آب طلا.

8 ـ بر سر مناره باب السلام مخروطى است از طلا.

9 ـ مناره باب الرحمه دوتكه است كه بر سر آن نيز مخروط طلايى است.

10 ـ جلو درهاى مسجد چند پله هست.

ص163

تابلويى كم نظير از مسجد النبى، مربوط به سال 1853م.

11 ـ ديوارهاى قبله اى را پنجره هايى است با شيشه هاى رنگين.

12 ـ زيورهاى نباتى به ارتفاع 75/1 متر در ستون هاى روضه ديده مى شود.

13 ـ مئذنه ها پنج تاست و نوك دو مناره بيضوى شكل است.

14 ـ در آنجا پرچينى است از چوب مربع شكل كه آن را «حديقة السيدة فاطمة» گويند.

15 ـ در صحن درختان كهنسال خرماست كه حاصل آن ها را به بهاى گران مى فروشند.

بعد از مرگ بكيرپاشا، شيخ الحرم، يعنى دلاور پاشا، نظارت و اشراف بر تكميل باقيمانده كارها را بر عهده گرفت. تا آنگاه كه ادهم پاشا به مدينه منوره آمد در 25 صفر سال 1272 هـ . او بناى گنبدها و دكان هاى نزد باب النساء و باب جبرئيل را به پايان آورد و او همچنان در اشراف و نظارت بر ستونها و رواقها ببود تا آنگاه كه در اواخر سال 1273 هـ . اجلش در رسيد و درگذشت.

شيخ الحرم و بقيه اعضاى لجنه شورا، كارِ نظارت و اشراف را بر عهده مهندس صالح افندى نهادند. او نيز دو رواق در سمتِ قبله، پهلوى صحن افزود.

از سوى باب عالى مقرر شد كه عمارت قبله را به همان صفتى كه ديگر اجزاى مسجد بنا شده، تجديد بنا كنند. با ضرورت بر اين تقيّد كه ستون هاى جديد به جاى همان ستون هاى قديمى نصب شوند. ازآن ستون ها هشت ستون در زمان رسول خد(صلى الله عليه وآله) نصب شده بود و علاوه بر آنچه به زمان عمر و عثمان منسوب بود از اين ها گذشته، در تغيير جاى بقيه ستون ها اختيار دارند.

در اين اثنا از سوى آستانه (استانبول) راشد افندى را براى تكميل باقيمانده بناها مأمور كردند. او در سال 1274 هـ . همراه عده اى از مهندسين به مدينه منوره رسيد. آنچه را پيشينيان او آغاز كرده بودند به پايان برد. سپس كار بنا را از جلو مسجد به جانب غربى آن منتقل كرد و در كمتر از يك سال آن را تمام كرد. در ماه ذوالحجه سال 1275 هـ . به سبب اعتراض اهل مدينه به نظر وى در تغيير مكان بعضى از ستون ها، كارِ ساخت متوقف شد.

امر اشراف و نظارت به اسعد افندى عريانى زاده محول شد. او در مكه مكرمه به حج آمده بود. چون كار بر عهده او قرار گرفت از مكه به مدينه آمد در اوايل جمادى سال 1276 هـ . و ساختمان سقف بلند قبله اى را در مدت كمى به پايان رسانيد. ناظر جديد به منازعاتى كه اسلاف او را از عمل بازمى داشت پايان داد. او كارهاى مهم را به عهده متخصصين نهاد و بعضى از مردم مدينه را در كار شركت داد و براى كندن و نهادن ستون ها، مجلس مشاوره اى ترتيب داد

تا جمعى از خبرگان هنگام كندن سنگ ها وستون ها و نصب سنگ ها و ستون هاى جديد نظارت داشته باشند. و همان گونه كه اسلاف هنگام توسعه مسجد شريف نبوى در عهد ابوبكر و عمر و عثمان و عمر بن عبدالعزيز براى تعيين جاى هر ستون شور كرده و نظرداده بودند، در حضور شيخ الحرم مجلس مشاوره تشكيل شد. ستون هارا درجاى نخستين آن هانهادند بدون هيچ تغييرى و با گذاشتن علاماتى، جاى مسجد شريف نبوى را در عهد رسول خد(صلى الله عليه وآله) معين كردند و آن علامات از اين قرار است:

1 ـ از جهت قبله: نرده هاى ساخته از مس در پايان روضه شريفه، آنجا كه خزائن آلمينيومى قرار دارد و قرآن ها را در آن مى نهند.

2 ـ از جهت شمالى: ابتداى صحن اول كه پهلوى مسجد مسقّف است و در آنجا ستونى است مشرف بر جهت شمالى و بر آن نوشته شده «حدّ مسجدالنبى صلّى الله عليه و سلّم» اين همان جهتى است كه بر بالاى آن، اين حديث شريف نوشته شده:

صلاةٌ في مسجدي هذا أفضلُ مِن ألفِ صلاة فيما سواه الاّ المسجدالحرام.

يك نماز در اين مسجدِ من، برتر از هزار نماز است در ديگر جاى ها، مگر مسجدالحرام.

3 ـ از جهت شرقى: ديوار حجره شريفه در سمت چپ كسى كه رو به قبله ايستاده، در حالى كه او در روضه ايستاده باشد. ديوارى كه در روضه است ديوار حجره نيست بلكه ديوار مقصوره است كه در عهد سلطان قايتباى بر گِرد مرقد شريف كشيده شده و به داخل آن ديوارى است كه عمر بن عبدالعزيز ساخته و ديوار حجره نبويه ملاصق با آن است. از اين رو بعضى از مورّخان گويند جزو بزرگى از روضه داخل در مقصوره شده است.

4 ـ از جهت غربى: ستون پنجم پيش از ديوار غربى، بر بالاى آن داخل طاق به آب طلا نوشته شده است: «حدّ مسجد النّبي صلّى الله عليه وسلّم» و در كنار آن به سوى غرب دو ستون هست مربوط به توسعه عمر، سپس ستون توسعه عثمان، سپس ستونى است و طاقى تا ديوار مسجد كه محل توسعه وليد است.

سپس به تكميل عمارت مسجد آغازكردند. اساس كار ستون هايى بود و بر بالاى آن ها گنبدهايى. بعضى ازستون ها يكپارچه هستند و بعضى مركب از دو قطعه. بر آن ها طاق هاى نيمدايره اى زده اند كه گنبدهايى با حجم هاى مختلف برآن هااستواراست. ولى در همه رواق هايكسانند. رواق هارا پنجره هايى است آراسته به زيورها از داخل. زيورها تصوير درختان و گل هاست. ديوار قبله اى، از مرمر چينىِ آراسته به نقش هاست.

ستوها از سنگ سرخ است كه به طبقه اى از مرمر منقش به رنگ هايى طلايى پوشيده شده.

درهاى چهارگانه مسجد همچنان بر جاى حفظ شدند ولى درى به نام باب المجيدى در ناحيه شمالى باز شد و مئذنه مجيديه به جاى مئذنه خشبيه قرارگرفت.

اما جزء شمالى، دو تالار بر آن افزودند كه بر هر يك، چهار حجره راه باز مى كند. ميان دو تالار نردبانى است كه با آن، در طبقه اول به وضوخانه مى روند و زير مسجد هم دو وضوخانه است. تالار غربى بدون سقف است در آنجا مخازن روغن و قنديل ها و حصيرهاست. تالار ديگرى است كه مكتب تعليم اطفال است، مركب از دو طبقه.

رواق هاى شرقىِ صحن مخصوص زنان است. بر گرد آن نرده اى چوبى كشيده اند. قاعده ستون ها از مسزرد است. آنجا كه به مجيديه معروف است بر ديگر جاى ها امتياز دارد; زيرا سطح داخلى گنبدها مزيّن به زيورهاست. محراب هاى سه گانه و منبر تذهيب شده،ستون هاى سنگى، كه طوقى از مس دارند و بر ديوار قبله اى آيات قرآنى و اسماء رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) را نوشته اند و نيزآيات و احاديث و قصايدى به خط ثلث زيبا و با آب طلا نقش كرده اند. اين خط ها به قلم خطاط مشهورِ ترك، عبدالله زهدى است. برزنجى گويد نوشتن كتيبه ها سه سال مدت گرفت.

بنابر روش معمول، كه هر بناى مهمى به پايان مى آيددر مكان هاى بارز آن عبارات تاريخى مى نويسند، از سلطان عبدالمجيد نيز خواستند كه عبارتى كه نشان مؤكّدبر اتمام عمارت باشد ياشعر يا تاريخ، معين كند تا در جايى مشخص نقش شود. پس از مشاوره با دار الفتوى، نقش عبارت: «قال رسول الله صلّى الله عليه و سلّم» را در موضعى كه براى نقش طغراء مجيدى معين شده بود، اختيار كرد و در پى آن، نقش اين حديث شريف را: «صلاةٌفي مسجدي هذا أفضل مِنْ ألفِ صلاة فيما سواه الالمَسجد الحرام».

پايان عمارت و ترميم در ماه ذوالحجّه سال 1277هـ . بود. هزينه آن صدوچهل هزار كيسه از طلا شد. در هر كيسه 5 سكه مجيدى بود كه هر سكه با صد و سى قرش رايج در آن زمان برابرى مى كرد. شمار كارگران، از بنّا و نجّار ورنگ كار و آهنگر و ريخته گر بيش از سيصدوپنجاه تن بود، غير از مهندسان و هنرمندان و مشرفان و ناظران. مقدارى را كه سلطان عبدالمجيد بر مسجد نبوى افزوده، 1293 متر مربع است.(16)

مسجد شريف نبوى پس از توسعه سلطان عبدالمجيد داراى پنج مئذنه شد:

1 ـ مناره شمال غربى: نامبردار به «التشكيليه و الخشبيه» و معروف به «المجيديه» منسوب به سلطان عبدالمجيد كه در توسعه و عمارت خود آن را تجديد كرد و به سبك مناره هاى آستانه (استانبول) با سه شُرفه بنا نمود. در اولين تعميرات، سعودى ها آن را خراب كردند و مناره اى ديگر كه زيباتر و با سبكى جديدتر بود برآوردند.

2 ـ مناره شمال شرقى: موسوم به مناره «السنجاريه» و معروف به «السليمانيه». اين مناره را سلطان سليمان قانونىبه جاى مناره سنجاريه قرار داد. آن را «العزيزيه» هممى گويند; زيرا عبدالعزيز خان بن محمود آن را تعمير كرد. عبدالعزيز اين مناره را به سبك مناره مجيديه ساخت و براى آن سه شُرفه قرار داد.

اين مناره هم در تعمير و عمارت سعودى خراب گرديد و به جاى آن مناره اى به شكلى بديع ساخته شد.

3 ـ مناره جنوب شرقى: موسوم به «الرئيسيه» كه هنوز هم به اين نام شناخته مى شود و آن مناره مجاور قبة الخضراء است و در ركن جنوب شرقى مسجد واقع شده است; جانبى كه سابقاً آن را «جهة الملائكه» مى خواندند. در زمان ما مردم آنجا را «مهبط الوحى» مى نامند. سلطان اشرف قايتباى سه بار آن را عمارت كرد; در سال هاى 886، 888 و 892 هـ . و پى آن را تا آنجا كه به آب مى رسد حفر كرد و سنگ هاى سياه در آن به كار برد و به بلندى آن 120 ذراع (60 متر) افزود. اين مناره به همان حال سابق خود بر پا است. سعوديان آن را هر چند گاه تعمير مى كنند كه در همان منظرِ بديع و زيباى خود باقى بماند.

4 ـ مناره جنوب غربى: به مناره «باب السلام» مشهور است آن را الناصر محمد بن قلاوون به سال 706 بنا كرد، مطرى از آن ياد كرده است. اين مناره هنوز هم بر پاى است و مورد حفظ و حراست دولت سعودى.

5 ـ مناره غربى: آن را مناره «باب الرحمه» گويند.اشرف قايتباى در سال 888 هـ . بنا كرد. اين مناره در

ص171

نقشه توسعه مجيدى در مسجد النبى(صلى الله عليه وآله) كه در سال 1331هـ . ق. تهيّه شده است.

خارج ديوار مسجد شريف نبوى است، چسبيده به مدرسه محموديه كه در آنجا بود. اين مدرسه در عمارت اول سعودى ها خراب شد.

اصلاحات و ترميمات مسجد شريف نبوى بعد از سلطان عبدالمجيد

بعد از سلطان عبدالمجيد برخى اصلاحات و ترميمات در مسجد شريف نبوى صورت پذيرفت كه آن ها را به اختصار ذكر خواهيم كرد.

15 ـ در عهد سلطان عبدالعزيز (1277 ـ 1293 هـ .)

مدخلى جلو باب السلام اضافه شد (برحسب عبارتى كه بر آن نوشته شده) و آن عبارت از تالارى است كه درگاه آن طاقى قوسى است دو طرف جنوبى و شمالى آن به سنگ هاى بورسلان (قيشانى) پوشيده شده، و بر آن نقش هايى است به رنگ هاى نباتى آبى. مدخل را گنبدى گران بهاست و بالاى در نيز به نقش هاى رنگين به هيئت منحنيهايى، زيور يافته است.

16 ـ درعهد سلطان عبدالحميدثانى (1293ـ1327هـ .)

پوشش ديوارهاى داخلى باب السلام به پايان رسيد و اين بر طبق عبارتى است كه بر مئذنه رئيسيه نوشته شده. و تاريخ 1307 هـ . را دارد.

بر سنگ هاى پايين، نقش گل هاى سرخ است و گل هاى آبى و ساقه هاى گل ها به رنگ سبز بر صفحه اى سفيد.

مسجد شريف به همان صورتى كه ابراهيم رفعت در سال 1319 هـ . وصف كرده تا آنگاه كه «روتر» در سال 1343هـ . به زيارت مدينه منوره آمده و مسجد نبوى را وصف كرده است، باقى است. از منابع موجود بر نمى آيد كه بعد از توسعه سلطان عبدالحميد ثانى در سال 1307 هـ . در آنجا كارى صورت گرفته باشد. جز آنكه محراب نبوى و سليمانى درسال 1336 هـ . به دست فخرى پاشا آخرين حاكم ترك بر مدينه، در فاصله سالهاى 1335 تا 1337 هـ . تجديد گرديد.