بناى مسجد نبوى در مرحله دوّم

مسجد پس از آنكه توسعه پيدا كرد در ميان خانه هاى اطراف محاط شد. و چند در و دريچه بر آن گشوده شد; از جمله در اين توسعه به خانه هاى زنان پيامبر(صلى الله عليه وآله) پيوست. شمار ستون ها در اين مرحله 27 ستون بود، 9 ستون در طول و 3 ستون در عرض. انصار تصميم گرفتند سقف مسجد را بالا برند و آن را بيارايند.

بدين منظور مالى گرد كردند و نزد رسول خد(صلى الله عليه وآله)آوردند و گفتند: يا رسول الله با اين مال مسجدى بسازو آن را زينت كن. تا كى در زير اين برگ هاى نخل نماز بخوانيم؟! فرمود: نمى خواهم كارى كنم خلافآنچه برادرم موسى كرد; سايبانى است چون سايبانموسى.

سايبان موسى بلندى اش به گونه اى بود كه چون دست فرا مى كرد، دستش به سقف مى رسيد.

حجره هاى همسران پيامبر(صلى الله عليه وآله):

چون رسول خد(صلى الله عليه وآله) مسجد خود بنا كرد، دو خانه براى زنانش عايشه و سوده ساخت. اين خانه ها نيز همانندمسجد شريف نبوى از خشت و چوب و برگ نخل بنا شده بود.

هر خانه مربعى بود كه طول هر ضلعش 8 تا 9 ذراع; يعنى 4 در 5/4 متر بود. سقفش نيز كوتاه بود و از درون دست به آن مى رسيد. ديوارها از كيسه هاى مو بود، استـوار شده بر چـوب عرعر (سرو) آنگـاه رسول خـد(صلى الله عليه وآله)خانه ديگر ساخت كه آخرين آن ها در كنار درى بود پهلوى باب عثمان (باب جبرئيل) يعنى تا بـاب النساء همه خانه ها در جانب شرقى و خارج از مسجد بودند ولى به مسجد در داشتند. چهار خانه از اين خانه ها از خشت بودند با سقفهايى از تنه نخل و پنج خانه ديگر از برگ خرما و اندود شده به گِل بودند.

عرض درهايش يك ذراع بود و بلندى اش سه ذراع و در پارچه هايى از موى سياه پوشيده.

چهارم

روشنايى مسجد و فرش و بخور سوزى در آن

مسجد شريف نبوى در زمان رسول خدا (صلى الله عليه وآله) و در آغاز كار او، چون شب در مى رسيد، با شاخه ها و برگ هاى نخل روشن مى شد. اين امر تا بعد از توسعه دوم; يعنى سال هفتم ادامه داشت. در سال نهم هجرى تَميم الدّارى به مدينه منوره آمد و ديد كه مسجد با شاخه و برگ نخل روشن مى شود. تَميم الدّارى قنديل هايى همراه خود آورده بود و به آن قنديل ها، كه روغن در آن ها مى سوخت، مسجد را روشن نمود.

فرش مسجد:

مسجد شريف نبوى در عهد رسول خد(صلى الله عليه وآله) به حصير يا قالى مفروش نبود. زمين را ريگ ريخته بودند تا نمى را كه در اثر چكه كردن سقف، به هنگام باريدن باران حاصل مى شد از بين ببرد. ابو الوليد گويد: از ابن عمر در باب ريگ هاى مسجد سؤال كردم، گفت يك شب باران باريد و زمين مسجد تر شد. مردى در دامن جامه اش ريگ آورد و زير پاى خود ريخت. چون رسول خدا نماز را به پايان برد، گفت: چه كار خوبى است اين، از آن روز زمين مسجد به ريگ مفروش شد.

امروزه مسجد شريف نبوى به قالى هاى فاخر فرش گرديده وكارگاههايى براى بافتن آنها در مساحت هاى مختلف تأسيس شده است.

همچنين از زمان رسول خد(صلى الله عليه وآله) كسانى مأمور بخور سوزى در مسجد بودند و اين كار تا به امروز ادامه دارد.

پنجم

محراب هاى مسجد شريف نبوى

«محراب» در لغت به معناى صدر خانه است يا بهترين مواضع آن و نيز جاى ايستـادن امام جمـاعت در مسجـد. كلمه محـراب چهـار بار در قـرآن آمـده است:

پيامبر (صلى الله عليه وآله) نزديك به شانزده ماه يا هفده ماه به سوى بيت المقدس نماز مى گزارد. و اين بعد از هجرت آن حضرت به مدينه بود. قبله او به سوى بيت المقدس آن ايام در آخر مسجد و در سمت شمال بود، مقابل باب عثمان، نزد ستون پنجم در شمالِ ستونِ عايشه و در غرب جايى كه امروز آن را «دكّةُ الاغوات» ]مخفّف «دكّة الآغاوات»[ مى گويند.

پس از تحوّل قبله به بيت الحرام، پيامبر(صلى الله عليه وآله) قبله را از شمال مسجد به جنوب آن تغيير داد. و دو ماه يا چهار ماه نزد ستون عايشه نمازگزارد. سپس به سوى ستون مخلّقه پيش آمد و چند روز هم در نزد آن به نماز ايستاد. آنجا محل نماز او شد و در آنجا محراب شريف را بنا كردند. هنگامى كه عمر بر مساحت مسجد افزود، محراب را در پايان مساحتِ زياد شده قرار داد، در سمت جنوب. و هنگامى كه عثمان بر مساحت مسجد افزود، خود در محراب عثمانى، همان جا كه امروز امام مى ايستد به نماز ايستاد.

مسجد شريف نبوى محرابِ در ديوار فرو رفته نداشت، نه در زمان آن حضرت و نه در زمان خلفاى بعد از او.

چنانكه از عبارات مؤكّد منابع تاريخى بر مى آيد، اينگونه محراب ها در مسجد شريف نبوى، در عمارت وليد بن عبدالملك اُموى به دست عاملش بر مدينه، عمربن عبدالعزيز در سال 88 ـ 91 ساخته شد. چنان بر مى آيد كه محراب مسجد شريف نبوى پيش از عمارت وليد جايى مسطّح بود، بدون فرو رفتگى در ديوار يا بدون علامت مشخصه اى بر ديوارِ جانب قبله، به سخن عمربن عبدالعزيز استناد مى كنند كه گفت: بياييد در بناى قبله تان حاضر باشيد و نگوييد كه عمر قبله ما را تغيير داد. او هر سنگى را كه بر مى داشت سنگ ديگر به جاى آن مى نهاد.

مسلمانان بعدها درساختن محراب ها هنرنمايى هاكردند وآنها رابا نقوش اسلامى و آيات قرآنى زينت دادند و آن را در صدر مساجد قرار دادند; زيرا آنجا مكانِ مناسبِ معنىِ محراب است ـ چنانكه گفتيم ـ محراب علامت مميزه اى بود براى سمت قبله.

شمار محراب ها در مسجد نبوى متعدد شد تا به شش محراب رسيد از اين قرار:

1 ـ محراب نبوى شريف، در روضه شريف، در سمت چپ منبر.

2 ـ محراب عثمانى، در ديوار سمت قبله و آن همان محراب است كه امروز امام مسجد در آن نماز مى خواند.

3 ـ محراب سليمانى، كه آن را محراب حَنَفى هم مى گويند، در مغرب منبر.

4 ـ محراب فاطمه، در سمت جنوبى محراب تهجُّد، داخل مقصوره شريفه.

5 ـ محراب شيخ الحرم، اين محراب در عمارت مجيديّه احداث شد.

ششم

حجره شريف نبوى

اين نام بر خانه رسول خد(صلى الله عليه وآله) اطلاق مى شود; مرقد رسول خدا و ابوبكر و عمر در اين خانه است. اين خانه در مشرق مسجد شريف نبوى واقع شده و دَرِ آن به روضه شريفه باز مى شود.

رسول خد(صلى الله عليه وآله) در حجره عايشه به رفيقِ اعلى پيوست. و او را در همان حجره دفن كردند و قبر شريف در سمت جنوبى حجره بود.

عايشه در قسمت شمالى خانه زندگى مى كرد و ميان او و قبر، پرده اى نبود و چون ابوبكر از دنيا رفت اجازه داد كه او را نيز در كنار پيامبر(صلى الله عليه وآله) دفن كنند، با يك ذراع فاصله، و سر او مقابل كتف هاى پيامبر(صلى الله عليه وآله) بود. چون عمر از دنيا رفت اجازه داد كه او را نيز در همان حجره دفن كنند، با يك ذراع فاصله، و سر او مقابل كتف هاى ابوبكر بود.

در آثار و احاديث آمده است كه ملائكه برگرد قبر شريف، شب و روز طواف مى كنند و بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) صلوات مى فرستند.

در حجره شريفه چند بار اصلاحات وترميمات صورت گرفته است كه ما به طور اختصار آن ها را ذكر مى كنيم:

1 ـ عمر هنگامى كه در سال 17 هـ مسجد شريف را توسعه داد، جاهايى را كه از چوب و برگ نخل بود به ديوار بدل كرد.

2 ـ وليد بن عبدالملك در سال 88 ـ 91 هـ مسجد را توسعه داد و عمر بن عبدالعزيز عامل او در مدينه حجره شريفه را تجديد بنا كرد، به همان مساحتى كه سراى رسول خدا بنا شده بود. سپس در اطراف حجره ديوارى پنج ضلعى كشيد; به گونه اى كه قسمت آخر آن مثلث بود تابه خانه كعبه شباهت نيابد.

3 ـ در سال 557 هـ ملك عادل نورالدين شهيد، خندقى در اطراف حجره شريف حفر كرد و در آن سرب ريخت تا كسى نتواند به جسد شريف رسول خدا دست يابد.

4 ـ در سال 668 هـ ملك ظاهر بيْبرس مقصوره اى از چوب ساخت كه سه در داشت.

5 ـ در سال 694 هـ . ملك عادل زين الدين كتبغا بر ديوارهاى مقصوره افزود تا آن را به سقف رسانيد.

6 ـ در سال 678 هـ . سلطان محمدبن قلاوون صالحى گنبدى بالاى حجره شريفه برآورد كه از پايين مربع بود و از بالا هشت ضلعى و آن را به الواح سرب پوشيد.

7 ـ در سال 881 هـ . ناصر حسن بن محمدبن قلاوون گنبد راتجديدكرد.

8 ـ در سال 886 هـ . گنبد به سبب آتشى كه در مسجد افتاد، آسيب ديد.

9 ـ در سال 887 هـ . در عهد سلطان قايتباى گنبد تجديد بنا شد و براى آن پايه هاى محكمى در زمين مسجد نصب شد و آن را با آجر برآوردند و براى مقصوره شريفه هم از جهت قبله پنجره هايى از مس ساختند. در بالاى آن هم پنجره اى مشبك ترتيب دادند اما در جانب شمالى و شرقى و غربى پنجره ها از آهن بود و در بالاى آن تزييناتى از مس و در آن 76 طاق.

10 ـ در سال 892 هـ . بناى گنبد با گچ سفيد تجديد شد و اين هنگامى بود كه بالاى گنبد شكاف برداشت و اين نيز در عهد سلطان قايتباى بود.

11 ـ در سال 1233 هـ . در عهد سلطان محمود بن عبدالحميد (عثمانى) بناى گنبد براى آخرين بار تجديد شد; زيرا در زمان او گنبد شكاف برداشت. او دستور به خراب كردن قسمت بالاى آن و تجديد بناى آن صادر كرد و اين گنبد است كه هنوز برپاست.

12 ـ در سال 1253 هـ . سلطان عبدالحميد عثمانى فرمان داد گنبد را به رنگ سبز رنگ كنند. و از آن پس آن را «القبة الخضراء» ناميدند و حال آنكه پيش از آن، آن را «القبة الزرقاء» مى گفتند، يا «القبة البيضاء» يا «القبة الضيحاء».

از زمان ملك عبد العزيز سعودى، همان بناى عثمانى بر جاى است ولى در استوارى و ترميم آن كوشش بسيار مى شود و چنين است توجه و اهتمام به حجره شريفه.

درهاى حجره شريفه

حجره شريفه كه آن را «المقصورة الشريفه» نيز مى گويند، شش در دارد:

1 ـ درِ جنوبى به نام «باب التوبه»، بر آن در صفحه اى است از نقره كه بر آن تاريخ ساختنش ـ سال 1026 هـ . ـ نوشته شده است.

2 ـ درِ شمالى كه آن را «باب التهجّد» ناميده اند.

3 ـ درِ شرقى كه به «باب فاطمه» موسوم است.

4 ـ در غربى يا «باب النّبى» (معروف است به باب الوُفود).

5 ـ درى در طرف راست مثلث، داخل مقصوره.

6 ـ درى در طرف چپ مثلث، داخل مقصوره.

نخستين كسى كه بر مرقد رسول خد(صلى الله عليه وآله) جامه پوشيد، خيزران مادر هارون الرشيد بود. سپس ابن ابى الهيجاء وزير مصرى، سپس المستضىء جامه اى از ديباى بنفش فرستاد، پس از دو سال. سپس خليفه الناصر جامه اى از ديباى سياه. سپس هر شش سال جامه اى از مصر فرستادند.

ص72

گنبد سبز

طول ضلع ديوار مسى در خارج مقصوره 16 متر، در دو ضلع شمالى و جنوبى. و 15 متر در دو ضلع شرقى و غربى. و طول اضلاع از داخل بين 4 ـ 5 ـ 6 متر، ارتفاع حجره تقريباً 8 متر و ارتفاع پنج ضلعى اطراف آن از زمين مسجد حدود 7 متر است.

هفتم

روضه شريفه

رسول خد(صلى الله عليه وآله) فرمود: «بين خانه و منبر من روضه اى است از روضه هاى بهشت.» مورخان معتقدند كه روضه مطهر مكانى است ميان خانه رسول خد(صلى الله عليه وآله) و خانه عايشه و منبر شريف. اقوالى هم در معين كردن حدود آن آمده است كه روضه در جانب شرقى خانه عايشه است و در جانب غربى منبر شريف. سمتِ جنوبى آن قبله است. و سمت شمالى خطى است موازى با پايان خانه عايشه. مساحت روضه 330 متر مربع است; زيرا طول آن 22 متر است و عرضش 15 متر.

روضه اى كه امروزه درآن نماز مى خوانند، همه روضه اى كه رسول خد(صلى الله عليه وآله)از آن خبر داده، نيست; زيرا قسمتى نه چندان كم از آن در بنايى كه اطراف حجره شريفه به امر وليد بن عبدالملك برآورده شد،داخل گرديده است;