معارف اسلامی جلد 2

انسان مى توانست بهشت را براى خود بر روى زمين بسازد. (1) اما ديرى نپاييد كه نادرستى بسيارى از اين تصورات خام، برملا شد; زيرا:

يك. برخى از مهم ترين مبانى و پيش فرض هاى علوم تجربى، خود از سنخ معارف تجربى نيستند و به لحاظ معرفتى مقدم بر داده هاى تجربى اند. اين كه طبيعتِ مادى واقعيت دارد يعنى مستقل از فاعل درك كننده است و اين كه طبيعت قابل فهم و يكنواخت است و نظم ها و فرايندهايى كه در يك مقياس محدود كشف مى شوند بر كل جهان حاكم اند، همگى از مبانى و پيش فرض هاى غيرتجربى علوم تجربى اند. (2) به همين جهت برخى از دانشمندان به بررسى سهم دين در تحكيم پيش فرض هاى علم جديد پرداخته، برخلاف آنچه تصور مى شد دريافتند:

تلقّى يونانى از خداوند و موجوداتى كه بالضّروره از عقل خداوند صادر مى شوند، به علم سمت و سويى غيرتجربى مى بخشد. امّا جهانى كه مخلوق خداى يهودى ـ مسيحى و آكنده از موجوداتى است كه ماهيت معين و خاص خود را دارند، واجد نظمى طبيعى است كه به طور تجربى قابل پژوهش مى باشد. (3) علم با علم گرايى متفاوت است: علم گرايى همان نگريستن عالِم از دريچه تنگ علم و ستيز با ديگر معارف همگون است.

آرى! دين است كه انسان را از فروافتادن در تلقّى پوچ گرايانه از عالَم طبيعت بازمى دارد و وى را به نگريستنِ عالمانه در آسمان و زمين برمى انگيزد.

همانان كه خدا را [ در همه حال ] ايستاده و نشسته و به پهلو آرميده، ياد مى كنند، و در آفرينش آسمان ها و زمين مى انديشند [ كه ] پروردگارا، اينها را بيهوده نيافريده اى; منزّهى تو. (4) دو. فناورى، كه فراورده علم جديد است، برخلاف انتظار به جاى آن كه صلح و آرامش و اطمينان خاطر را به نوع بشر هديه دهد، خود مايه جنگ ها ويرانگرى هاى بسيار شد و اضطراب دائمى انسان را در پى داشت. دستاورهاى فيزيك جديد ـ كه به صورت بمب هاى اتمى و هيدروژنى در اختيار قدرتمندان قرار گرفته است ـ دلهره پايدارى در ميان انسان ها ايجاد كرده است كه رو به تزايد است. علم ژنتيك به انسان قدرت دگرگونى در خلقت موجودات زنده را داده است و نگرانى هايى را برانگيخته است. انسان هاى آگاه وقتى به پيامدهاى علم گرايى مى نگرند، درمى يابند كه تصورات آنها از بهشتِ موعودِ علم، سرابى بيش نبوده است. امروزه كمتر كسى را مى توان يافت كه مانند مردمان قرن هفدهم ميلادى در غرب، دلداده علم باشند و همه حقيقت را در داده هاى او بجويند. خداى علم ديگر جذابيّتى ندارد و معبد علم پرستى از رونق افتاده است. اينك بسيارى از دانشمندان دريافته اند كه علم بسى سودمند است اگر در حد و مرزهاى خود باقى بماند و به علم گرايى بدل نشود.

امام على(عليه السلام)، زيبا و مختصر اين هشدار را مى دهند كه حيات علم در گروايمان است (5) و اگر دين و ايمان از جامعه اى رخت بربندد، درخت دانش، برگ و بارى جز تلخى و ناهنجارى ندارد.

اينك به اختصار ديدگاه هاى مهم در باب نسبت علم و دين را برمى رسيم: (6)