كتاب ماه دين ـ شماره 74و75، آذر و دي 1382

شيعه

شهرام تقي‌زاده انصاري

شيعه

هاينس هالم

موسسه كتب علوم انساني

آلمان، چاپ دوم، 1996

زندگي نامه هاينس هالم (Heinz Halm)

هاينس هالم در 1942 ميلادي در شهر آندرناخ (Andernach) كشور آلمان به دنيا آمد پس از گرفتن ديپلم در دانشگاه بن به تحصيل تاريخ و اسلام شناسي پرداخت. در سال 1969 دكتري فلسفه را اخذ كرد و پس از چند سال همكاري در دانشگاه در 1975 استاد رشته اسلام‌شناسي در دانشگاه توبينگن (Tubingen) شد و چند سال نيز در دانشگاه سوربن پاريس به تدريس اشتغال داشت. محور مطالعات و تحقيقات او تاريخ اسلام در شرق نزديك، به خصوص مصر و آفريقاي شمالي و فرقه‌هاي اسماعيليه و شيعه بوده است. آثار او نشان مي‌دهد كه وي پيش از جريانات سياسي كشورهاي اسلامي از مبادي تحقيقي و پژوهشي خارج نشد و كمتر به مباحث و مسائل سياسي پرداخت. ولي تحقيقات او در سال‌هاي بعد از 1982 جزء موضوعات «بنياد گرايي» امروز نويسندگان غربي به شمار مي‌آيد. تأليفات مهم او عبارت‌اند از: جهان‌شناسي نزد اسماعيليان، شناخت اسلام، شيعه افراطي و علويان، حكومت مهدي و صعود فاطميان، اسلام شيعي از دين به سوي انقلاب، تاريخ جهان عرب، تصوف اسلامي، طريقت‌هاي درويشان شيعه در ايران.

پروفسور هاينس هالم، اسلام‌شناس و شيعه‌شناس آلماني، به ضرورت نگارش كتابي درباره تاريخ شيعه پي برده است. او اين كتاب را در پنج فصل كه شامل 34 بخش است به رشته تحرير درآورده است.

او در مقدمه يادآوري مي‌كند كه از يك ميليارد مسلمان جهان فقط ده درصد پيرو مذهب شيعه‌اند. به همين دليل قبل از انقلاب اسلامي ايران به ندرت از مذهب شيعه در اروپا يا غرب صحبت مي‌شد و آشنايي با اين مذهب به متخصصان منحصر مي‌شد. حوادث سياسي در ايران و عراق و كشورهاي عربي شرقي و اهميت كشورهاي نفت‌خيز شرق نزديك باعث علاقه‌مندي بسياري از مردم به شناخت دين اسلام به خصوص مذهب شيعه شده است. قدرت مذهب شيعه به دليل طرفداري آن از مستضعفان و مبارزه با ظلم است. مذهب شيعه در صدد ارائه نمونه‌اي براي عدالت‌خواهي و رفع جور و ستم است تا روزي حضرت مهدي امام دوازدهم شيعيان جهان براي برپايي عدالت جهاني به پا خيزد. مسلمانان معتقدند كه نظام‌هاي سوسياليستي و كاپيتاليستي نتوانسته و نمي‌توانند مشكلات اجتماعي و سياسي و فرهنگي كشورهاي اسلامي را حل كنند و بايد نظامي بر اساس دستورات اسلام بر پا كنند.

زحمات محقق ارجمند براي پيدا كردن منابع اين كتاب، در حدود 300 جلد، قابل تقدير است. وي گوشزد كرده است كه خواننده نبايد بدون مطالعه تاريخ و اوضاع ايران اقدام به داوري كند. بايد توجه داشت كه چون محقق محترم فردي خارجي است، بسياري از حوادث تاريخي را نادرست يا ناقص نقل كرده است.

مقدمه‌اي بر مذهب شيعه

شيعه و تعريف آن

كلمه شيعه يعني «حزب». شيعه علي يعني حزب علي و به پيروان علي (ع) گفته مي‌شود كه پس از كشته شدن عثمان خليفه مسلمانان علي (ع) را به رهبري پذيرفتند. مؤلف پس از اين تعريف از شيعه، ظهور اين مذهب را پيامد مبارزه سياسي مي‌داند كه همچنان خصوصيت سياسي اوليه خود را حفظ كرده است. به ويژه آنكه در اسلام دين و سياست رابطه متقابل دارند. شيعه هميشه به عنوان حزب سياسي مخالف مطرح بوده است. شيعه در طول تاريخ، تكامل يافته است. آنگاه مؤلف به اختلاف ميان شيعه و سني اشاره كوتاهي مي‌كند و اين اختلاف را آن قدر بزرگ نمي‌داند كه به شيعه ويژگي خاصي ببخشد. به نظر وي اختلافات شيعه و سني از نظر فلسفه الهي و مسائل دگماتيسم نيز در رده دوم اهميت قرار مي‌گيرد و ايجاد فرقه‌هاي ديگر مثل شيعه هفت امامي و چهار امامي را نيز به همين دليل مي‌داند.

منابع مهم شيعه

يوليوس ولهاوزن (Julius Wellhavsen) نخستين كسي است كه در سال 1901 كتابي درباره تاريخ شيعه نگاشته است. دين‌شناسي تطبيقي به تازگي شروع به شناخت مذهب شيعه كرده است. مؤلف سپس اشاره مي‌كند كه هنوز تصوير كلي و كاملي از مذهب شيعه در دست نداريم و بيشتر كارهاي تحقيقي نيز درباره شاخه‌هاي شيعه و تاريخ و عقايد آنهاست. در شيعه‌شناسي ابتدا شيعه دوازده امامي به چشم مي‌خورد و شيعيان ايران و لبنان شناخته‌تر شده‌اند. مؤلف سپس به كتابخانه‌هاي بزرگ شيعه در تهران، نجف و قم اشاره كرده و مي‌گويد كه آثار شيعه بسيار كم باقي مانده است و اكثر آنها در اين كتابخانه‌ها نگهداري مي‌شود. در معرفي اين آثار، مؤلف به الذريعة، 25 جلدي شيخ آقا بزرگ تهراني اشاره كرده و همچنين كتاب‌هاي تاريخ ادبيات عرب كارل بروكلمان (1943)، تاريخ نگارش‌هاي عربي (1967) هشت جلدي فواد سزگين (به تازگي از سوي وزارت ارشاد در دست چاپ كامل است)، تاريخ ادبيات ايران ادوارد براون در چهار جلد (1902)، ادبيات ايران چارلز استوري و ادبيات شيعه اماميه محمدي را معرفي مي‌كند. سپس به اختصار به آثار ديگر شيعه مثل شيعه دوازده امامي از نظر يك شيعه تأليف پروفسور فلاطوري، آثار دكتر سيد حسين نصر، عباس همداني و سامي و شيعه در اسلام علامه سيد محمد حسين طباطبائي و حسين جعفري مي‌پردازد.

جامعه اسلامي پس از فوت پيامبر اسلام

در اين بخش مؤلف اشاره‌اي به تضادهاي اجتماعي جامعه مسلمانان در عربستان مي‌كند. سپس به اختلاف مسلمانان پس از فوت پيامبر اسلام اشاره مي‌كند كه به دو دستگي ميان آنها انجاميد. عده‌اي بر اين تصور بودند كه با مرگ پيامبر اسلام كلام خداوند نيز پايان گرفته و چون پيامبر از خود پسر يا جانشيني انتخاب نكرده است بايد چاره‌اي جست. بدين ترتيب اطرافيان پيامبر ابوبكر را كه از مهاجرين بود به عنوان خليفه مسلمين انتخاب كردند و او دو سال حكومت كرد. مؤلف سپس به روي كار آمدن عمر و فتح ايران و روم توسط او، انتخاب خليفه سوم عثمان توسط شش تن از اصحاب پيامبر اسلام، قتل عثمان در سال 35 هجري، اعتقاد شيعيان به رهبري علي (ع) و نخستين جنگ مسلمانان با يكديگر مي‌پردازد.

خلافت علي

مؤلف تصريح مي‌كند كه بر اساس عقايد و روايات شيعيان علي به دستور پيامبر اسلام به عنوان جانشين انتخاب شده بود. چون اولا پيامبر اسلام با او آشنايي كامل داشت و به علاوه علي دومين كسي بود كه دين اسلام را قبول كرد. علي در هجرت پيامبر به مدينه با او بود و در جنگ بين مسلمانان وكفار مكه نقش مهمي بازي كرد. مؤلف سپس به واقعه غدير خم مي‌پردازد كه شيعيان بنابراين روايت تاريخي علي را رهبر خود مي‌دانند، ولي اهل سنت تفسير ديگري از اين واقعه دارند. نويسنده مي‌افزايد كه علي به دليل عقايد الهي و سياسي‌اش خليفه نشد بلكه با رأي مردم كه خواستار جامعه‌اي آرام و متعادل بودند خليفه شد. وي سپس به فتوحات علي و شهرهايي كه در سلطه داشت اشاره مي‌كند. مؤلف مي‌گويد شيعيان معتقدند كه پنج سال حكومت علي تنها حكومت عادلانه اسلامي پس از فوت پيامبر اسلام تا به حال بوده است.

در پايان نويسنده به شرح مختصر جنگ‌هاي علي (ع) مي‌پردازد و مي‌گويد چون طلحه و زبير منافع مادي خود را در خطر مي‌ديدند و نمي‌خواستند مانند افراد عادي زندگي كنند و در برابر تقاضاهاي خود از علي (ع) پاسخ منفي مي‌شنيدند، براي شورش و مبارزه به مكه رفتند. چنانچه علي (ع) نيز به آنها گفت كه شما براي ايجاد فتنه به آنجا مي‌رويد و نه براي زيارت خانه خدا. همچنين عايشه نيز در مخالفت با علي (ع) به شهر مكه رفت و مخالفان ديگر علي نيز در آنجا گرد آمدند. اين وقايع به جنگ جمل انجاميد كه با وجود خسارت‌هاي مادي و معنوي علي پيروز شد. سپس نويسنده به اختصار جنگ صفين را شرح مي‌دهد.

مي‌گويد كه پس از امتناع معاويه از بيعت باعلي و متهم ساختن علي به شركت در قتل عثمان اين جنگ درگرفت و شمار زيادي از بزرگان دو طرف در آن كشته شدند. نويسنده سپس به شرح ماجراي حكميت، ظهور خوارج و جنگ نهروان مي‌پردازد.

صلح امام حسن

امام حسن در زمان مرگ پدر 37 سال داشت و بر اساس روايات شيعيان، امام شيعيان محسوب مي‌شد. بسياري از پيروان امام حسن از او خواستند تا از عراق در برابر افراد معاويه دفاع كند. اين جنگ در نگرفت چون امام حسن جنگ را بي‌فايده مي‌ديد. امام حسن پس از مذاكرده با معاويه در مسجد كوفه حاضر شد و به نفع معاويه از خلافت كناره گرفت. او از عراق خارج شد و تا هنگام مرگ در مدينه زندگي مي‌كرد و مردم را ارشاد و رهبري مي‌كرد.

شهادت امام حسين در كربلا

موضوع شهادت امام حسين، مطلب بعدي كتاب است. نويسنده در اين‌باره از بيعت نكردن امام حسين با يزيد، حركت وي به سمت عراق با هفتاد تن از پيروانش در سال 60 هجري قمري، واقعه عاشورا، شهادت امام حسين و عزاداري شيعيان در اين روز مي‌نويسد. سپس به قيام زيدبن علي در 121 ق و تشكيل گروه زيديه، فعاليت‌هاي پنهان عباسيان، ظهور ابومسلم در مرو، تبليغات وي در شرق ايران كه به روي كار آمدن عباسيان كمك كرد اشاره مي‌كند. وي مي‌نويسد دشمن بعدي و واقعي شيعيان با كمك خود آنان به خلافت رسيد كه براي شيعيان دردناك بود. وي سپس قيام ابومسلم در برابر بني‌اميه را شرح مي‌دهد كه ابومسلم به دستور ابراهيم به خراسان رفت و خراسان را از دست عمال دولت ضعيف بني‌اميه خارج كرد. سپس به تصرف كوفه به دست عباسيان اشاره مي‌‌كند.

نويسنده سپس از زندگي و مبارزات دوازده امام شيعه و شهادت آنان مي‌نويسد و به ممنوع كردن زيارت قبور آنان از سوي عباسيان اشاره مي‌كند. آنگاه از غيبت امام دوازدهم و انتظار ظهور او سخن مي‌گويد.

بر اساس عقايد شيعه امام دوازدهم با عده‌اي قليل از مسلمانان در زمان غيبت در تماس است و موقع ظهور در مكه نيز 313 همراه در اختيار دارد تا عدل الهي واقعي را به ياري پيامبران ديگر و پيروانش در روي زمين پياده كند. سپس به شرح خصوصيت‌هاي ظاهري او در هنگام ظهور اشاره مي‌كند.

نگارش منابع شيعه در تاريخ

شيعه با افكار و عقايد خود توانست جاي خود را در تاريخ محكم نگهدارد. تاريخ حوادث مهمي مثل جنگ‌هاي پيامبر اسلام و امام علي و امام حسين فرد به فرد در تاريخ منتقل شد و توسط دانشمندان و مورخين ضبط شد و قرآن نيز بر روي كاغذ آمد. آثار بسيار مهمي مثل تاريخ طبري، اصول كافي، وسائل الشيعه، وافي، تهذيب، لايحضرالفقيه، استبصار و بحارالانوار در علوم حديث توسط محدثان گردآوري و نوشته شد. قرون سوم و چهارم كه دوران شكوفايي واقعي اسلام بود، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها و مراكز تحقيقاتي بسياري تأسيس و علوم اسلامي و علوم جديد ترجمه شده از يونان، ترويج و منتشر شد. در اين تلاش‌ها، مسلمانان ايراني كوشاتر از همه بودند. به طوري كه بيشتر كتب مهم شيعه درفقه، تاريخ، فلسفه و علوم ديگر توسط ايرانيان نوشته شده است. حتي در ادبيات عرب نيز ايرانيان كتب مهمي برجاي گذاشتند.

اكثر دانشگاهها و حوزه‌هاي علميه شيعه در شهرهاي مشهد، قم، ري، اصفهان، نيشابور، نجف و غيره قرار دارد و كتابخانه‌هاي آنها نيز بزرگترين گنجينه‌هاي علمي و ادبي و فلسفي علوم اسلامي است. نويسنده در پايان درباره محتوا و ارزش علمي اين كتب و دانشمندان و فقها و فلاسفه صحبت مي‌كند و خواننده را به منابع مهم ارجاع مي‌دهد.

مدرسه بغداد

محدث بزرگ كليني در قم و ابن بابويه با تأثيرگذاري مدرسه بغداد توانستند عالي‌ترين آثار مجموعه فقهي را بنويسند. ابن بابويه در مدرسه بغداد شاگرداني از خود به يادگار گذاشته است.

مدرسه بغداد با پرداختن به اصول فقه، عقل و علم كلام توانست جهت تكاملي فرهنگ شيعه را تعيين كرده و باعث افتخار شيعيان شود. نويسنده سپس به زندگي و ابعاد فكري شيخ مفيد در كلام و فلسفه و فقه پرداخته و شخصيت علمي او را نشان مي‌دهد. سپس به زندگي و آثار شريف رضي و شريف مرتضي مي‌پردازد و درباره تك تك آثار آنها به بحث مي‌پردازد و نقش عقل را در عقايد و كلام آن زمان روشن و مفاهيم مهمي مثل تقليد و اجتهاد را بررسي مي‌كند، همچنين به زندگي علمي و شخصيت شيخ طوسي، از نوابغ و دانشمندان شيعه، مي‌پردازد. نويسنده سپس به اين مسئله اشاره مي‌كند كه بزرگان شيعه هميشه در اقليت بودند و به صورت پنهاني فعاليت داشتند. سپس به زندگي و آثار علمي علامه حلي پرداخته ونقش او را در فقه شيعه نشان مي‌دهد. در آخر درباره منابع تأليفي مهم مثل فهرست ابن نديم و فهرست كتاب شيعه شيخ طوسي صحبت مي‌كند كه زندگي‌نامه حدود هزار نفر را در بردارد.

مكتب علامه حلي و اساس فقه شيعه

نويسنده ضمن شرح زندگي محمدبن ادريس حلي و مكتب او، مكتب وي را راهي اصولي در برابر سنت‌گرايان براي فقه اسلامي مطرح كرده است. علامه حلي عقل را يكي از اصولي دانست كه با كمك آن مي‌توان به مسائل فقهي و حقوقي پرداخت.

ابوكاظم جعفر ابن حسن حلي (متوفي 602 ق)، صاحب مفصل‌ترين كتاب قوانين فقهي درباره حلال و حرام است كه اصول عقايد فقه شيعه را كامل كرده است، نويسنده بعد از شرح مختصري درباره آثار علمي علامه حلي او را نخستين فقيهي مي‌داند كه لغت آيت الله را معنا كرده و به كار برده و بر اين اساس، اجتهاد و نقش روحانيان در سياست را شرح داده است.

تصوف در شيعه (قرن هشتم هجري)

نويسنده پس از شرح كوتاهي از تاريخ تصوف در شيعه به تعريف تصوف و فرق آن با مذهب مي‌پردازد و مي‌گويد مذهب يعني انجام تمام وظايف مؤمن از نظر فقهي و فرهنگي در همه ابعاد. ولي تصوف يعني شناخت خود و وصل شدن به خداوند. بعد نويسنده به زندگي و راه حلاج و عطار و اختلاف آن با راه فقها و پيروان مذهبي شيعه مي‌پردازد.

نويسنده سپس درباره طريقت عرفا كه چگونه به مرحله فنا مي‌رسند سخن مي‌گويد و ارادت آنها را به علي (ع) امام اول شيعيان نشان مي‌دهد. نويسنده سپس در هماهنگي عرفاي شيعه و سني صحبت مي‌كند و نجم‌الدين كبري و يحيي بن بخاري را نام مي‌برد كه با آن كه سني بودند، احترام خاصي به علي (ع) امام شيعيان داشتند. از حيدر آملي نيز به عنوان يكي از بزرگترين عرفاي شيعه ياد مي‌كند كه با مطالعه آثار ابن عربي عارف سني پي به ريشه‌هاي آن در شيعه مي‌برد.

سلسله صفويه

در اين بخش ضمن تاريخي اجمالي از ظهور صفويه درباره وحدت و نجات ايران تحت لواي شيعه كه توسعه بيشتر دولت عثماني را بازداري كرد به بحث مي‌پردازد.

مي‌گويد: مذهب شيعه دو اثر مهم داشت. اولا: ايرانيان را متحد ساخت و از طرف ديگر آنها را از همسايگان سني خود دور ساخت. سپس نويسنده به موسوي بودن خاندان صفوي مي‌پردازد و مي‌گويد آنها خود را از نسل امام كاظم مي‌دانستند. سپس مولف به جنگ چالدران و شكست شاه اسماعيل اشاره مي‌كند. سپس به شرح آثار اندك فرهنگي شيعه در اوائل قرن دهم مي‌پردازد كه فقط كتاب قواعد اسلام علامه حلي در زمان شاه اسماعيل به زبان عربي وجود داشت و اكثر كتب سني در دست روحانيون و مردم بود. اين كتاب به دستور شاه طهماسب به فارسي ترجمه و منتشر شد. سپس درباره زندگي و قدرت شيخ صفي‌الدين اردبيلي در آن زمان صحبت مي‌كند. صفويه بعد از خلفاي بغداد براي اولين بار يك قدرت روحاني جهاني به وجود آورد و شاه را قدرتمندترين فرد در زمان غيبت تعيين كرد. سپس به بنيادهاي مذهبي و رؤساي آنها، شرح قدرت تبليغ جلال‌الدين سيرجاني استرآبادي و شرح مبارزات معزالدين محمد اصفهاني عليه‌ محرمات شيعه مي‌پردازد. در ادامه، مؤلف درباره پس گرفتن خراسان و آباداني جديد شهرهاي مشهد و اصفهان صحبت به ميان مي‌آورد و شرح وقفيات و اداره موقوفات چهارده معصوم را بعد از گرفتن شهرهاي گرگان، شيروان، تفليس، باكو و سمرقند بيان مي‌كند.

مكتب اصفهان

در زمان شاه عباس دراويش تحت تعقيب بودند. علماي حله مثل كركي نماينده فقهي و حقوقي مذهب شيعه بودند. سپس درباره وضع زندگي و عقايد دانشمندان اسلامي مثل شيخ بهائي صحبت مي‌شود كه در رياضيات، نجوم، منطق، فلسفه، مهندسي، شيمي صاحب نظر بود و نقشه تمام ساختمان‌هاي ميدان شاه اصفهان را كشيده بود. مؤلف پس از تشريح مدارس جديد علميه درباره زندگي و آثار علمي و فلسفي ميرداماد و ملاصدرا به شرح گستردگي و عمق و وحدت فلسفي، متافيزيكي و عرفاني آنها مي‌پردازد. در پايان از پروفسور كربن، دكتر سيد نصر و سيد جلال‌الدين آشتياني ياد مي‌كند كه از مبلغين آثار ملاصدرا و مكتب اصفهان هستند.

نقش اجتهاد و اختلافات علما

مؤلف درباره فعاليت‌هاي صفويه در تبليغ شيعه صحبت مي‌كند و سپس به زندگي و فعاليت‌هاي ملا احمد اردبيلي عليه‌ بعضي از محرمات مذهبي مي‌پردازد و اشاراتي به اختلافات عقايد اصلي روحانيت و حكام وقت مي‌كند و مي‌گويد حكام وقت عقايد خود را منصوب به علي مي‌دانند با آن كه درباره موضوعات مربوطه هيچ تخصص و صلاحيتي ندارند. سپس نويسنده عقايد شاردن را درباره تناقض بسيار بزرگ حكام كه چطور اين حكام که خود غرق در خوش‌گذراني و لهو و لعب بودند و حتي بعضي از آنها بسيار بي‌سواد بودند خود را نماينده شيعه مي‌دانستند، اينكه منطقاً انسان بايد خداشناس، متخصص و با تقوي باشد. سپس مؤلف به تشريح خصوصيات مجتهد متعهد و متخصص در مسائل اسلامي و اجتماعي مي‌پردازد كه وظيفه دارد كارها و فعاليت‌ها و دستورات حكام را كنترل كند.

ويژگي‌هاي حقوقي و مذهبي شيعه دوازده امامي

شيعه دوازده امامي جعفري در اعمال مذهبي مثل نماز، روزه و حج اختلاف اساسي با سني‌ها ندارند بلكه اختلافات آنها فرعي هستند مثل گفتن اذان، طرز گرفتن وضو، ايستادن هنگام نماز. شيعيان علاوه بر دستورات قرآن و گفته‌هاي پيامبر اسلام به دستورات دوازده امام نيز عمل مي‌كنند و گفته‌هاي آنها را حق مي‌دانند. شيعيان باب اجتهاد كردن در مسائل مختلف را باز گذاشته‌اند برخلاف سني‌ها كه فقط به دستور چهار مجتهد خود يعني حنبلي، شافعي، حنفي، و مالكي عمل مي‌كنند.

مؤلف همچنين اشاره‌اي به مسئله شهيد شدن امامان شيعه و عزاداري براي آنها اشاره مي‌كند و سپس نظريه علماي شيعه را درباره شفاعت و معصوم بودن امامان بيان كرده و اهميت تزئين و زيارت قبور متبركه امامان شيعه را يادآور مي‌شود.به خصوص اهميت عزاداري براي امام حسين در روز عاشورا را شرح مي‌دهد. در پايان به تشريح داستان تعزيه خواني مي‌پردازد و مي‌گويد: سفير ايتاليا در دهه 1950 حدود هزار قطعه تعزيه مكتوب را به ايتاليا منتقل كرده است.

اصول گرايي در دوره قاجار

بعد از آنكه ايران به دست نسل تركمن قاجار يكپارچه شد، آقامحمدخان قاجار در سال 1779 تهران را به پايتختي برگزيد و در سال 1794 در شيراز و كرمان باعث سقوط سلسله زنديه شد و آذربايجان، گرگان و خراسان را تسخير كرد و در تهران خود را شاهنشاه ايران خواند.مؤلف سپس درباره ارادت قاجاريه به مذهب شيعه سخن مي‌گويد. هر چند كه موفقيت آنها به اندازه صفويه نبوده است. در آن دوران هنوز مجتهدين وقت اقتدار خود را حفظ كرده بودند و بنا به امر يا خواهش حاكمان به تهران نمي‌آمدند، چون عقيده داشتند كه فتحعليشاه اجازه ورود قدرت‌هاي جهاني را به ايران داده است، مؤلف اضافه مي‌كند كه در اين زمان نيابت عامه شكل گرفت و نقش مطلقه مجتهد معمول شد و مبنايي براي مدارس علمي اصول‌گرايان قرار گرفت و به اين دليل تعداد آنها در قرن نوزدهم زياد شد. به طوري كه در زمان ناصرالدين شاه 175 مجتهد معروف وجود داشت كه مردم از آنها تقليد مي‌كردند. بالاخره مؤلف درباره اعلميت شيخ طوسي و شيخ انصاري و شيخ مرتضي شوشتري و انصاري و ميرزاي شيرازي به گفتگو مي‌پردازد و نقش آنها را در جامعه نشان مي‌دهد و بحث‌هاي مربوط به ماليات شرعي، قطع كردن دست دزد و مسائل ديگر را مطرح مي‌كند.

تحريم تنباكو و نقش روحانيون در مقابل قدرت‌هاي خارجي

نويسنده سعي مي‌كند نشان دهد كه چگونه علما توانستند قدرت شاه زمان را وابسته به قدرت خارجي بدانند. فتحعليشاه قاجار مي‌خواست تعادلي ميان علاقه‌مندان به شاه و روحانيون ايجاد كند و بعضي عقيده داشتند كه در عصر غيبت امام، علما مي‌توانند با كمك شاه نمايندگي روحاني و دنيايي را مشتركاً در دست داشته باشند. اين اشتراك تا زماني ادامه داشت كه شاه شيعه‌اي مؤمن بود. وي سپس به اصطكاك ميان شاه و علما، علت اصلي ضعيف شدن روابط بين شاه قاجار و علما در نيمه دوم قرن نوزدهم يعني الگوهاي اداري فرنگ و نقش زمين‌داران اشاره مي‌كند. سپس مؤلف نشان مي‌دهد كه با وارد شدن ارتش مدرن به ايران و فرهنگ جديد غرب اختلاف بين شاه و علما بالا گرفت و ايران پس از شكست در جنگ با روسيه به امضاي عهدنامه تركمان‌چاي مجبور شد. در عهد ناصرالدين شاه نزاع بين شاه و روحانيون بالا گرفت و شكافي بين اميركبير مصلح و روحانيون ايجاد شد. روحانيون سعي مي‌كردند با نفوذخارجي و زورگويي شاه مبارزه كنند. در پايان مؤلف، به نقش فتواي ميرزاي شيرازي در تحريم تنباكو كه طبق قرارداد پنجاه ساله به ضرر دولت و ملت ايران بود اشاره مي‌كند.

انقلاب اسلامي و جمهوري اسلامي ايران

مؤلف در اين بخش اذعان مي‌دارد كه وظيفه من در اين كتاب تجزيه و تحليل انقلاب اسلامي از نظر اجتماعي، اقتصادي و تاريخي نيست و براي اين كار بايد به منابع معتبرتر و تخصصي‌تر مراجعه شود. نويسنده عقيده دارد كه هسته اصلي مبارزات عليه شاه مسلمانان شيعه به رهبري آيت‌الله خميني بوده است كه با سياست خود همه نيروهاي ديگر چه سوسياليست‌هاي مذهبي و چه مليون‌ها و ليبرال‌ها و چه كمونيست‌ها را در برابر شاه متحد كرد. سپس اضافه مي‌كند كه براي فهم بهتر انقلاب اسلامي بايد تاريخ شيعه را مطالعه كرد چون چارچوب اين انقلاب اسلامي، گرايش‌هاي انقلابي شيعيان است. نويسنده سپس به شرح زندگي و تحصيلات امام خميني (ره) در ايران و نجف پرداخته و از استادان او ياد مي‌كند و درباره عقايد سياسي او، نقاط عطف زندگي و مبارزات وي و تشريح حوادث سياسي پس از كودتاي 28مرداد بحث مي‌كند. مؤلف آنگاه به تبيين مفهوم «ولايت فقيه» و قانون اساسي مي‌پردازد و به حوادثي مانند گروگان‌گيري در سفارت آمريكا و اختلافات بين نيروهاي مذهبي و ملي، پيدايش نهادهاي انقلابي و تفسير و هماهنگي دين و قانون اساسي و مردم را شرح مي‌دهد.

نويسنده آنگاه به وضع شيعيان در كشوهاي اسلامي ديگر از قبيل لبنان، عراق، كشورهاي عربي، تركيه، هندوستان، و پاكستان مي‌پردازد.

بررسي سلسله پهلوي و روحانيت شيعه و جمهوري اسلامي ايران بخش ديگر اين اثر است. در اين بخش نويسنده نقش روحانيان در سرنگوني رژيم پهلوي را بررسي مي‌كند.

بخش‌هاي ديگر اين اثر به بررسي فرقه‌‌هاي ديگر شيعه و شيعيان افراطي، فرقه اهل حق، زيديه، فرقه اسماعيليه هفت امامي و نفوذ آنان در مناطق مختلف جهان اختصاص دارد.