كلامي از بزرگان - شیوه های تحصیل و تدریس در حوزه های علمیه نسخه متنی

اين شيوه كه مخصوص طلاب با سابقه درس خارج است، براي تقويت قوه استنباط و حفظ آن مفيد است. ما قبلاً در روش‏هاي، تدريس اين شيوه را توضيح داديم. چرا كه اين روش اگر با حضور استاد صورت پذيرد، يكي از شيوه‏هاي تدريس محسوب مي‏شود.

در اين شيوه، محققان مراحل زير را مي‏گذرانند:

1 ـ پيش مطالعه براساس يك متن معين؛

2 ـ انتخاب نظريه؛

3 ـ طرح نظريه هر محقق در جمع دوستان هم بحث كه همراه با نقد و بررسي و دفاع از آن است؛

4 ـ جمع‏بندي و نتيجه‏گيري پاياني به دست يكي از اعضاي جلسه كه به عنوان مدير داخلي مطرح است.

5 ـ نوشتن خلاصه بحث.

بررسي: هر كدام از اين روش‏ها نقاط ضعف و قوت خاص خود را دارد، ولي ما به اختصار به پاره‏اي از امتيازها و اشكال‏هايي كه براي اين روش‏ها ذكر كرده‏اند، اشاره مي‏كنيم:

1 ـ روش اوّل (شاگرد محوري) موجب رشد سريع قوه استنباط و اعتماد به نفس طلاب مي‏شود. در اين شيوه، مسايل با تفكر بررسي مي‏شود و شاگرد فعال است و نحوه گردآوري و سامان دادن به مطالب و ارايه آن‏ها را مي‏آموزد و محقق بار مي‏آيد. او با نظريات ديگران با احترام برخورد مي‏كند و نحوه منطقي فكر كردن را مي‏آموزد و از مرحله بررسي مطالب ديگران مي‏گذرد و درصدد طرح مطالب تازه برمي‏آيد.

2 ـ روش پنج مرحله‏اي (استاد محوري): اين شيوه، موجب تأخير در رشد قوه استنباط مي‏شود. شاگرد آمادگي اشكال و سؤال در جلسه درس را ندارد و در حقيقت استاد فعال است و شاگرد به صورت انفعالي عمل مي‏كند و گاهي تا پايان درس به دنبال موضوع مي‏گردد و لذا شاگردان را در فهم مطالب با مشكل روبرو مي‏كند.

3 ـ روش چهار مرحله‏اي و سه مرحله‏اي و دو و يك مرحله‏اي: همان اشكال‏هاي روش پنج مرحله‏اي را دارد بعلاوه، اشكال‏هاي واضح ديگري نيز دارد؛ مثل عدم مراجعه به منابع، انتخاب نظريه نكردن، مباحثه نكردن، ننوشتن درس و تنظيم نكردن آن و... .

4 ـ امتيازات روش تحقيق جمعي قبلاً گذشت.

كلامي از بزرگان

آية‏الله فاضل لنكراني (دامت بركاته) كه از مراجع عظام و اساتيد معظم درس خارج حوزه علميه قم است، مي‏فرمايد:

آنچه براي يك طلبه مهم است، آن است كه علاوه بر اينكه تمامي گفته‏هاي استاد را در حافظه‏اش ضبط مي‏نمايد، بايد آن‏ها را با معيارهاي فكري مورد قبول خود سنجيده و صحت و سقم آن را از نقطه نظر خود تشخيص دهد... يعني در همان جلسه درس مسأله را تمام كند و شب براي آنكه اين مطالب را فراموش نكند آن‏ها را يادداشت كند. 23

يكي ديگر از اساتيد درس خارج مي‏فرمايد:

امام خميني رحمه‏الله در درس خود در مسجد سلماسي قم، به طلاب مي‏فرمودند: اگر بيست سال هم بر سر درس ما حاضر شويد، هيچ نتيجه‏اي نمي‏گيريد، مگر آنكه قبل از درس مطالعه كرده و با انتخاب نظريه بر سر درس حاضر شويد. 24

شيوه‏هاي نوشتن درس

نوشتن درس اساتيد (تقرير) از امتيازهاي حوزه‏هاي علميه است كه از زمان‏هاي دور شروع شده و هنوز هم ادامه دارد.

اولين كسي كه اقدام به اين كار كرد، مؤلف مفتاح الكرامه بود كه درس استادش مرحوم بحرالعلوم را تقرير كرد. 25 و بعدها با كوشش مرحوم آية‏الله بروجردي رحمه‏الله در قم به صورت عادت عمومي طلاب درآمد. 26

اين كار به چند صورت انجام مي‏گيرد:

1 ـ نوشتن در جلسه درس به صورت كامل؛ اين شيوه، معمولي‏ترين روشن است كه معمولاً به همان صورت بايگاني مي‏شود و گاهي حواشي مختصري برآن اضافه مي‏شود.

در اين نوشته‏ها، معمولاً ساختار جملات گفتاري ـ نه نوشتاري ـ است و به خاطر تند نوشتن مرتب نيست و لذا ارزش علمي چنداني ندارد بلكه در حكم يك نوار ضبط صوت است. لذا، برخي مراجع اين روش را مفيد نمي‏دانند. 27

2 ـ نوشتن رؤوس و كليات مطالب استاد در جلسه درس، كه براي حفظ مطالب استاد مفيد است.

3 ـ نوشتن مشروح درس استاد بعد از اتمام كلاس.

در اين شيوه، شاگرد با توجه به پيش مطالعه و مباحثه، در سر درس گوش مي‏دهد و يا به سؤال و اشكال مي‏پردازد و در نهايت نظريه‏اي را انتخاب مي‏كند و پس از درس، آن مطالب را به صورت منظم و مستدل مي‏نويسد و حواشي و نظريات خود را اضافه مي‏كند.

اين شيوه، مورد تأكيد بسياري از بزرگان و موجب گسترش فقه و اصول و پيشرفت علمي بزرگان بوده است. 28 و حتي رهبر انقلاب (دامت بركاته) مي‏فرمايد:

يكي از عواملي كه مرحوم آية‏الله العظمي خويي را در كار گسترش فقه و اصول موفق كرد اين بود كه درس‏هاي ايشان به شكل منظم و مرتب نوشته مي‏شد. 29

4 ـ نوشتن خلاصه درس بعد از كلاس؛ اين شيوه، وقت كمتري را مي‏گيرد و مي‏تواند با روش سوم جمع گردد تا در موقع مراجعه مجدد، مطالب آماده و سريعا قابل دسترسي باشد.

شيوه‏هاي مباحثه درس

مباحثه يكي از امتيازهاي بزرگ حوزه‏هاي علميه است كه بسياري از مراكز علمي دنيا از آن بي‏بهره‏اند و موجب تثبيت مطالب در ذهن و رفع ابهام‏هاي درس و جوشش فكري افراد مي‏گردد.

در اين مورد، طلاب از روش‏هاي مختلفي استفاده مي‏كنند.