تفسير القرآن الكريم - تفسیر القرآن الکریم نسخه متنی

تفسير القرآن الكريم

سيد محمد على ايازى

پس از عصر نزول و جمع آورى و وحدت بخشيدن به نسخه هاى قرآن تلاشهاى علمى فراوانى درباره قرآن معمول گشت و اين كتاب مقدس سير و مراحلى را طى كرد.

در آغاز مسأله قرائت و فهم كلمات غريب قرآن نقطه گذارى اعراب و شماره گذارى آيات آن مطرح بود ولى به تدريج مباحثى چون تفسير قرآن و سبكهاى مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحثهاى اجتهادى و استنباطى قرآن مطرح گشت و روز به روز بر حجم اين موضوعات علوم قرآن افزوده گشت به گونه اى كه هر يك از مباحث علوم قرآنى و تفسيرى تبديل به رشته ها و سبكهاى گوناگونى شد.

يكى از سبكهاى مورد توجه در رشته هاى تفسيرى كه از آغاز مورد توجه قرار گرفت سبك كلامى و شيوه استفاده از آيات

براى دفاع از عقايد و يا دفع شبهات مخالفين بود. سبكى كه با استدلال از قرآن براى پوشيده كاريها و خرده گيريهاى مخالفان و يا توضيح نظرات اعتقادى به كار گرفته مى شد.

از طرف ديگر مفسر قرآن مجيد چون خود پيرو يكى از مذاهب اسلامى است و در زمينه اصول دينى و حتى فروع فقهى عقايدى دارد كه برايش از مسلّميات شمرده مى شود. از اين روى هر مفسرى به هنگام تفسير آنچنان تفسير مى كند و معنى و تأويلى را عرضه مى دارد كه با اصول و عقايد وى ناسازگار از كار در نيايد. در اين مورد تفاسير معتزله و اشاعره و سپس عرفاء و تأويلات ايشان از شواهد روشن اين سبك شمرده مى شوند.

از نگاه منطقى گرچه بحثهاى اعتقادى به دنبال برخورد مسلمانان با ملل يهود نصارا زردشتى مانوى و بودايى و عوامل سياسى و خارجى و حكومت عباسى و مسأله خلق قرآن شكل گرفت اما ويژگى خود قرآن در شكل بهره گيرى از استدلال و ارجاع دادن به اصول بديهى عقل و توجه دادن به حقايق و گاه ارجاع به دانشهاى طبيعى و حوادث تاريخى در شكل گرفتن اين سبك تفسير تأثير فراوان و سهم بسزايى داشته است.

از كسانى كه دانش كلام و سبك تفسير كلامى را فربه ساخت دانشمند فرزانه ومصلح بزرگ و پيشواى متكلمان محمد بن محمد بن نعمان معروف به شيخ مفيد است.

مرحوم شيخ مفيد(ره) گرچه تفسير مستقلى و با گرايش كلى تدوين نكرد اما مجموع كتابهاى اعتقادى تاريخى فقهى او گوياى روشنى از اين سبك تفسير است; زيرا مهمترين و بارزترين ويژگى شيخ مفيد(ره) عقلگرايى و تعقلى برخورد كردن وى با مسائل دينى است. عقلانيتى كه خواننده را به اعجاب مى آورد و انسان را نيازمند بهره گيرى از شيوه استدلال و دقتهاى وى مى كند. برخورد وى با نصوص و ظواهر متون دينى با چنين نگرشى است. متأسفانه كتابهاى مستقل علوم قرآنى اين شخصيت علمى تاكنون به دست نيامده است امّا عناوين آنها (كه در فهرستهاى كتابشناسى ثبت شده) گوياى اين گرايش و بهره جسته از اين سبك است. تنها عناوين كتابهاى: (النصرة فى فضائل القرآن) (البيان فى تأليف القرآن) (الكلام فى وجوه اعجاز القرآن) (جوابات ابى الحسن سبط المعالى بن زكريا فى اعجاز القرآن) بيانگر توجه شيخ مفيد(ره) به بهره گيرى از روش كلامى است.

ازاين كتابها كه بگذريم در جاى جاى ديگر كتابهاى موجود شيخ بحثهاى تفسيرى به شيوه

خويش است. روشى كه در هيچ يك از كتابهاى پيش از شيخ موجود نمى باشد و جاى آن در حوزه تفكر اسلامى خالى است.

در هر صورت ضرورت جمع آورى مباحث تفسيرى ايشان از مجموع كتابها و رساله ها امر روشنى است بويژه كه ما در آستانه هزارمين سال درگذشت آن دانشمند بزرگ و برگزارى كنگره اى به همين مناسبت هستيم و تدوين مباحث تفسيرى و نشان دادن سبك و روال شيخ مفيد در برداشت از قرآن تأثير چشمگيرى در مباحث قراآى و نشاط علمى حوزه هاى علميه و جهان اسلام خواهد داشت.

تفسير شيخ مفيد ويژگيهاى

همانطورى كه اشاره شد شيخ(ره) كتاب مستقلى در تفسير همه ٌ قرآن ننوشته است اما گستردگى استفاده از آيات در مباحث اعتقادى تاريخى و فقهى و پرداختن به مباحث تفسيرى قرآن نشانگر احاطه اين دانشمند به مباحث تفسيرى است. امّادر هر صورت ويژگيهاى تفسير از چند جهت جالب توجه مى باشد:

1 . ويژگى مهم اين تفسير بُعد كلامى آن است. شايد بتوان بدون مبالغه ادعا كرد كه ما تفسيرى كلامى به اين گونه در شيعه نداشته و نداريم و در ميان تفاسير موجود شيعه تاكنون به اين گستردگى در موضوعات كلامى در ذيل آيات قرآن بحث نشده و از آيات مباحث كلامى استخراج نگرديده است. در اهل سنّت نيز چنين است. فقط تفسير كبير فخر رازى از اين جهت به تفسير شيخ مفيد شباهت دارد كه البته پس از دو قرن از حيات شيخ مفيد نگاشته شده است.

به عبارت ديگر چون مرحوم شيخ(ره) در محيط پرجنجال و بحث انگيز بغداد در آن تاريخ مى زيسته است و شيعه سخت مورد هجوم مخالفان قرار گرفته است و فرصت پاسخگويى بيشتر در حكومت ديالمه به وجود آمده است به هر مناسبتى به دفاع از عقايد شيعه بر مى آيد و با دفع شبهات مخالفان با مباحث قرآنى و نگرش عقلى اين اشكالات را جواب مى دهد.

اكنون با كنار هم گذاشتن مجموع مباحث تفسيرى به ترتيب قرآن چنين نتيجه اى به دست آمده است كه كليه آياتى كه زمينه برداشتهاى كلامى و تفسيرى دارند در اين تفسير مشخص شده است.

كتابهاى الأفصاح اوائل المقالات تصحيح الاعتقاد العيون والمحاسن مسائل صاغانيه رساله حاجبيه الارشاد والمسائل السرويه

مباحث كلامى را طرح مى كند و كتابهاى المقنعه رسالة فى المهر المسح على رجلين حرمة ذبائح اهل الكتاب و برخى از رساله هاى ديگر مباحث فقهى را به طور مستقل عنوان مى كنند. اماعنوان فقهى اين مباحث اين معنيً نيست كه اين كتابها هم جهتگيرى كلامى نداشته باشند يا آن كتابها بحث فقهى نداشته باشند.

2 . با نگرشى به مباحث تنظيم شده اين تفسير نوع جهتگيريهاى شيخ مفيد در قرن چهارم و اندكى از قرن پنجم و نزاعهاى شيعه و سنى و حتى در ميان شيعه (مباحث طرح شده از سوى محدثينى مثل صدوق و پاسخ ايشان در تصحيح الاعتقاد) و در سطحى گسترده جهان اسلام به دست مى آيد.

بيشترين مباحث شبهاتى بوده است كه از سوى اهل سنّت نسبت به عقايد شيعه درباره افضليت على(ع) نسبت به خلفاى راشدين عصمت غيبت امام مهدى رجعت متعه نفاق بعضى از صحابه و مسائل فقهى مورد اختلاف مانند. تحريم ذبائح اهل كتاب بوده است.

همين مباحثى چون : فعل شرور خلق افعال عباد حدود اختيار و اراده انسان ومباحثى ديگر از اين نسخ با معتزله داشته است.

اما موضوعاتى كه با اهل حديث از شيعه طرح كرده است مثل: اراده الهى هدايت الهى منشأ عمل انسان مفهوم بداء عالم ذر ارزش عقل آفرينش روح و مانند اين موضوعات بوده است.

بخشى از مباحث تفسيرى كلامى شيخ مفيد (ره) تعارض وى با غلات است. مثلاً در باب اين كه پيامبران و ائمه(ع) همانند ديگر انسانها بر خوردار از لذت و الم هستند و رشد جسمانى و كهولت دارند با نظريه رايج غلات در آن زمان مبارزه مى كند و مى گويد:

(پيامبران و ائمه معصومان همانند ديگر انسانها هستند و اين غلات هستند كه برخلاف اجماع اين عقيده را قائل شده اند.)1

و شيوه كار گزارش

1 . گرچه تمام آثار شيخ در دسترس نمى باشد ولى همان اندازه از آثار شيخ كه چاپ شده و يا نسخه هاى خطى آن به دست آمده و هم اكنون در دست چاپ است2 مورد مطالعه و كاوش قرار گرفته و آنچه از اين كتابها بحث هاى تفسيرى داشته اند گزينش شده اند.

كتابهاى گزينش شده به شرح زير مى باشند:

1 . الارشاد.

2 . الافصاح.

3 . الاعلام فيما اتفقت عليه

الاماميه.

4 . اوائل المقالات.

5 . ايمان ابى طالب.

6 . تحريم ذبائح اهل الكتاب.

7 . تصحيح الاعتقاد.

8 . الثقلان.

9 . خمس رسائل فى اثبات الحجة.

10 . رسالة فى تفضيل اميرالمؤمنين على(ع).

11 . رسالة فى معنى المولى.

12 . رسالة فى تحقيق الخبر المنسوب الى النبى(ص) نحن معاشر الانبياء.

13 . رسالة فى النص على اميرالمؤمنين.

14 . رسالة فى المهر.

15 . رسالة فى عدم سهو النبى.

16 . العويص.

17 . الفصول العشرة فى الغيبة.

18 . الفصول المختاره من العيون والمحاسن.

19 . فى المنام (شرح المنام).

20 . المسائل الصاغانية فى الرّد على ابى حنيفه.

21 . المسائل الجارودية.

22 . المسائل السروية.

23 . المسائل العكبرية (الحاجبية).

24 . المقنعة.

25 . النكت الاعتقاديه.

بنابر اين ازمجموع كتابهاى شيخ مفيد تنها اين كتابها و رساله ها گزينش شده اند و بقيه آثار موجود به گونه اى نبوده اند كه براى استخراج مباحث تفسيرى كاربرد داشته باشند.

2 . مباحث گزينش شده در ذيل آياتى استخراج شده است كه به گونه اى در تفسير و توضيح آيات قرآن تلقى شده اند و در مواردى كه ذكر آيه از باب انطباق وجرى بر موضوع و استشهاد بوده و به آن گونه اى نيست كه در تفسير و فهم قرآن دخيل باشد از گزينش آن خوددارى شده است. به همين دليل گاهى در يك رساله فقط يك فيش گزيده شده است.

3 . در قرن چهارم هجرى شهر بغداد مركز فرهنگى جهان اسلام بود و علما و دانشمندان مذاهب در اين شهر به سر مى برند و جلسات بحث و مناظره در باره عقايد گوناگون گرم و پررونق بود. شيخ مفيد (ره) از چنين موقعيتى سود مى جويد و براى دفاع از اسلام و مكتب تشيع كه مورد هجوم افكار مخالفان قرار گرفته است تلاش وصف ناپذير و سترگى را مى نمايد. مباحث تفسيرى گردآورى شده گوياى اين حركت وتلاش است و چون اين مجموعه مباحث به صورت موضوعى يا به شكل پرسش و پاسخ طرح شده است صبغه كلامى دارد. از اين روى طبيعى است كه به اختلافات مذهبى آن عصر و نزاعهاى آن دوران بپردازد و در اين كتاب شكل نمايانى به خود بگيرد. بويژه كه شيخ در تمام اين بحثهاى كلامى عنايت وافرى

نسبت به استفاده از قرآن داشته است.

از طرف ديگر نمى توان از اين مجموعه مباحث كه به ترتيب قرآن تنظيم شده است توقعى همچون ديگر كتابهاى تفسيرى داشت كه به مباحث ادبى و تاريخى و روايى بپردازد گرچه در مجموع اين برداشتها از شيوه بيانى ادبى روايى و تاريخى سود جسته است. همچنين اين مباحث شامل همه آيات قرآن و ناظر به همه قسمتهاى هر آيه نمى شود و تنها آن قسمت مورد نظر شيخ كه درباره آيه مى باشد گزينش شده است. و چون مباحث گزينش شده از كتابهاى مختلف و با سياقهاى گوناگونى است نبايد توقع يكدستى و انسجام در ورود و خروج مطالب در يك كتاب را داشت.

اما با همه اينها تأكيد مى گردد با اندك ملاحظه اى از مباحث كتاب برترى مباحث تفسيرى اين كتاب در مقايسه با ديگر تفاسير كلامى كاملاً مشهود است.

4 . شيخ مفيد(ره) گاه براى اثبات موضوع يا رد شبهه اى چند آيه را مورد بحث قرار مى دهد يا به چند آيه استشهاد مى كند كه تفكيك اين مباحث چندان مفيد نيست.

بدين جهت در ذيل نخستين آيه مورد بحث تمام آن مطالب آورده شده است و در ذيل آيات ديگر از روش ارجاع استفاده شده است تا از تكرار مباحث پرهيز شود.

5 . كليه توضيحات و ارجاعات و ذكر نام اشخاص كه دخيل در فهم كلام بود و از اضافات گردآورنده مى باشد در داخل كروشه قرار گرفته است تا با مطالب اصلى كتاب اشتباه نگردد.همچنين در مواردى از روش تقطيع استفاده شده است به اين گونه كه مباحث خارج از موضوع حذف شده است و كسانى كه بخواهند به مجموعه مباحث تفسيرى و غير تفسيرى شيخ مفيد(ره) مراجعه كنند مى توانند با مراجعه به منبع اصلى كه در هر آيه ذكر شده است مقصود خود را عملى سازند.

6 . فهرستى از تمام آيات به كار رفته اعم از آيات گزينش شده و يا آياتى كه در اين كتاب آورده نشده ولى شيخ مفيد(ره) به هر صورت آنها را ذكر كرده است در پايان كتاب جزء فهارس تفسير آمده است.

از فهارس كتاب فهرست موضوعى مطالب و فهرست نمايه هاى بحثهاى تفسير و فهرست آيات كتاب مى باشد.

1 . اوائل المقالات چاپ داورى / 84 .

2 . تا تاريخ نوشتن اين مقاله.