توكل(1)

آفرين زارع

از آنجا كه لازمه توحيد، توكل است،خداوند در قرآن مى‏فرمايد:

«و على الله فتوكلوا ان كنتم مؤمنين‏» (1) بنابراين، گفتن ظاهرى «لا اله الا الله‏» كافى‏نيست و دلالت‏بر ايمان آوردن نمى‏كند; بلكه‏مؤمنين واقعى، بايد متوكلان واقعى نيزباشند. از هيچ كس و هيچ چيز نترسند جز ازخدا و به احدى اميد نداشته باشند جز به‏خداى متعال، اين است معناى حقيقى توكل:

« الذين قال لهم الناس ان الناس قد جمعوالكم فاخشوهم فزادهم ايمانا و قالوا حسبنا الله ونعم الوكيل » (2)

اما ممكن‏است‏سؤالى مطرح شود و آن‏اينكه: چرا بايد بر خدا توكل كرد؟ پاسخ اين‏سؤال را مى‏توان با توجه به توحيد افعالى‏داد. به عنوان مثال وقتى جرعه‏اى آب‏مى‏نوشيم، در پى اين هستيم كه چه كسى اين‏مايه حيات را آفريده است؟ همين طور وقتى‏لباسى مى‏پوشيم، از خود مى‏پرسيم: چه‏كسى پشم را ايجاد كرد تا بشر با استفاده ازآن، پوشاك تهيه نمايد؟ حتى وقتى در شرايطبسيار سخت و طاقت فرسايى زندگى‏مى‏كنيم، مثلا به بيمارى صعب‏العلاجى مبتلاشده‏ايم‏و ناگهان شفا مى‏يابيم‏در جستجوى‏شفادهنده هستيم.

كيست كه در تمام اين زمينه‏ها قدرت‏يارى بندگان را دارد؟ هيچ كس جز رب‏العالمين. حقا كه :«لا اله الا الله‏» و حقا كه: «ولاحول و لاقوة الا بالله العلى العظيم » و براستى‏كه: «الا الى الله تصير الامور» (3) و «ما بكم من‏نعمة فمن الله‏» (4) بنا براين، توكل عقلا واجب‏است. لذا در قرآن مى‏خوانيم: «فاتخذه‏وكيلا» (5) و پاداش اين توكل هم اين است كه:«من يتوكل‏على الله فهو حسبه و يرزقه من‏حيث لايحتسب‏» (6)

اين نوع توكل، منافاتى با تحصيل اسباب‏ندارد و درست نيست كه متوكل، بنشيند وبدون هيچ تلاش و كوششى از خدا،طلب روزى كند به اين بهانه كه به خداتوكل كرده است.

رسول الله‏«صلى الله عليه وآله‏» به يكى ازاصحابشان فرمود: ابتدا زانوى شتر راببند، سپس بر خدا توكل كن. : نبايد به‏اميد توكل بر خدا شترت را در بيابان‏رها كنى!

به همين دليل آيه‏اى در قرآن‏مى‏فرمايد: «وان ليس للانسان الاما سعى‏» (7)

توكل از ديدگاه عرفان

تعريف توكل :

قال الله تعالى: «فتوكلوا ان كنتم‏مؤمنين‏» (8)

توكل، مصدر باب تفعل است وداراى معانى مختلفى است. از جمله‏قبول وكالت كردن. توكل: قبل الوكالة:ضامن شد براى انجام كارى. توكل فى‏الامر: اظهر العجز و اعتمد على الغير. (9)

حقيقت توكل كردن به خدا،اطمينان نمودن به حق متعال و تسليم‏شدن به امر اوست. به عقيده بعضى،معناى توكل اين است كه شخص، ازآنچه نزد مردم است، نااميد و به آنچه‏نزد خداست، اميدوار باشد.

حضرت على‏«عليه السلام‏» در بيان توكل‏مى‏فرمايند:

لا يصدق ايمان عبد حتى يكون بما فى‏يدالله - سبحانه - اوثق منه بما فى يده;ايمان بنده تاييد نمى‏شود، مگر به اين‏معنى اطمينان حاصل كند كه آنچه دردست‏حق متعال است، براى او قابل‏اعتمادتر است تا آنچه نزد خوداوست.

خواجه عبدالله انصارى مى‏گويد:

توكل، عبارت است از اينكه‏شخص ، كاملا كارهاى خود را به حق‏متعال كه مالك واقعى است ، واگذار وبه او اعتماد كند....التوكل كلة الامر كله الى مالكه والتعويل على وكالية و هو من اصعب‏منازل العامة عليهم و اوهن السبل عندالخاصة لان الحق تعالى قد وكل الاموركلها الى نفسه و اياس العالم من ملك‏شى‏ء منها. (10) البته، توكل كارى است مشكل;زيرا متوكل بايد با توكل، اختيار را ازخود رها و امر را به حق واگذار نمايد.گفته‏اند:

دو سلطان، در يك اقليم نگنجند. تازمانى كه در باطن، نفس حاكم باشد،توكل بر خدا امرى است عارى ازحقيقت; زيرا صاحب نفس هرگزراضى نمى‏گردد اختيارش را سلب وآن را به ديگرى واگذار كند.

از اينروست كه طبق نظر خواجه‏عبدالله انصارى، توكل براى عامه،بسيار مشكل است و توكل عامه، توكل‏تجارتى است‏به اين منظور كه سودبيشترى، نصيبشان شود:

متوكلا على الله صدهزار ريال كالامى‏خرم كه لااقل آن را به صد و بيست‏هزار ريال بفروشم.

تفاوت توكل عامه با خاصه در اين‏است كه: عامه، در توكل، خواست‏خود را منظور دارند نه خواست‏حق‏را. اما خاصه، نه دارايى دارد، نه‏قدرت، نه خواسته و نه اختيار. لذا امرتوكل براى آنها بسيار آسان است. اين‏است متوكل حقيقى كه آيه شريفه :«ان‏الله يحب المتوكلين‏» (11) ، در وصف او نازل‏شده است.

در اين زمينه، امام صادق‏«عليه السلام‏»فرموده‏اند:

به هر كس كه سه چيز داده شد، ازسه چيز محروم نخواهد بود:

اگر حال دعا به او عطا شد، اجابت‏در پى آن است: «ادعونى استجب‏لكم‏» (12) اگر حال شكر بدست آورد،ازدياد نعمت‏براى او خواهد بود: «لئن‏شكرتم لازيدنكم‏» (13) و اگر حال توكل،براى او حاصل شد، يقينا كفايت‏حق،به همراهش است: «و من يتوكل على‏الله فهو حسبه‏» (14)

حال كه معناى توكل را دانستيم،شايسته است‏به ذكر و شرح درجات‏آن بپردازيم.

درجات توكل :

توكل، بر سه درجه است و هر سه‏درجه، اختصاص به عامه دارد. (15)

در درجه اول، توكل عامه، توام باطلب و توسل است و مقصود از اين‏توكل، بهره رساندن به خلق و ازوساوس نفس، در امان ماندن است:

«و هو على ثلاث درجات. كلها تسيرمسير العامة:

الدرجة الاولى، التوكل مع الطلب ومعاطاة السبب على نية شغل النفس و نفع‏الخلق و ترك الدعوى.»

پس در اين حال، متوكل به منظوروصول به مقصود، توكل مى‏كند و به‏سبب هم متوسل مى‏شود و مى‏گويد: «ابى الله ان يجرى الاشياء الا بالاسباب.»

نكات قابل توجه در اين درجه‏عبارت است از :

1- متوكل با توسل به توكلش‏مى‏خواهد به امر خلاف، مبادرت‏نكند و فراغت را براى خويش، چون‏سم مى‏پندارد; زيرا معتقد است كه درفراغت، نفس، او را به باطل مشغول‏خواهد ساخت.

2- متوكل با دورى از فراغت، به‏اسبابى چون برپايى نماز، پرداخت‏زكات، به جا آوردن صله رحم و ...،خود را از دعوى و ادعا، برحذرمى‏دارد.

طبق فرمايش امام صادق‏«عليه السلام‏»:

اوجب الله لعباده ان يطلبوا منه‏مقاصدهم بالاسباب التى سببها لذلك وامرها بذلك.

در درجه دوم، توكل، باچشم‏پوشى از سبب همراه است وبراى اينكه بطور صحيح انجام شود،متوكل بسيار سعى مى‏كند تا نفس، درامور دخالت نكند: (16)

«الدرجه الثانية، التوكل مع اسقاط‏الطلب و غض العين عن السبب اجتهادافى تصحيح التوكل و قمع تشرف النفس وتفرغا الى حفظ الواجبات.»

درجه سوم توكل، باشناسايى علت‏توكل، همراه است; طورى كه‏شناسايى، متوكل را به خلاصى ازعلت توكل برساند واين درجه، حاصل‏نمى‏شود مگر زمانى كه متوكلان يقين‏بدانند حضرتشان با عزت و قدرت، براشياء تسلط دارد و شريكى ندارد تا درامور از او استمداد كند:

«و الدرجة الثالثة، التوكل مع معرفة‏علل التوكل النازعة الى الخلاص من علة‏التوكل و هو ا ن تعلم ان ملكة الحق تعالى‏للاشياء، ملكة عزة لا يشاركه فيهامشارك فى كل شركته اليه. فان من‏ضرورة العبودية، ان يعلم العبد ان الحق‏هو مالك الاشياء كلها وحده.»

اينجا مقامى است كه از عبدواصل، همه چيز سلب شده است.عبد واصل، در دل طلبى ندارد تا آن‏طلب او را به مقام توكل بكشاند. اين‏عده افرادى هستند كه به علت توكل،آشنا شده و در مقام طرد آن برآمده‏اند.در اين مقام، حافظ مى‏گويد:

پس ذات اقدس الهى، مالك‏الملك است. عزت، قدرت و عظمت،از آن اوست. امور، همه بسته به مشيت‏و اراده اوست: بيدها ناصيتنا وماشاءالله كان و مالم يشا لم يكن و لاحول و لا قوة الا بالله و ...با اين حال، عبد را چه دخالت دركار مولى و منعم؟!

خصوصيات متوكل (17)

متوكل حقيقى، كسى است كه باطى كردن درجات سه‏گانه توكل، به‏مقامى رسيده كه:

از غير خدا نمى‏ترسد:

«الذين قال لهم الناس قد جمعوا لكم‏فاخشوهم فزادهم ايمانا و قالوا حسبنا الله‏و نعم الوكيل‏» (18)

از غير خدا، نا اميد مى‏شود; (19) زيراخداوند در حديث قدسى فرموده‏است:

و عزتى و جلالى لا قطعن امل كل‏مؤمل غيرى ; به عزت و جلال خودم‏سوگند كه مى‏برم اميد كسى را كه به‏غير من اميد انداخت.»

حريص نيست; زيرا مى‏داند كه‏هيچ كس تا روزيش تمام نشودنمى‏ميرد.پس حرص‏زدن،بى‏معناست.

امر وكيل را اطاعت مى‏كند; (20) چون‏مى‏داند كه در قبال مخالفت‏با او،خودش ضرر خواهد نمود.

از بود و نبود اسباب، متاثرنمى‏شود. (21) حافظ مى‏گويد:

تفاوت توكل با تفويض (22)

خداوند متعال مى‏فرمايند: «افوض‏امرى الى الله ان الله بصير بالعباد.»

تفويض، عطاى اختيار و واگذارنمودن حكم است‏به ديگرى، جهت‏انجام امرى.

فوض اليه الامر تفويضا: كار را به اوواگذار نمود و اختيار آن را به او داد به‏نحوى كه از واگذار كننده، سلب اختيارو نظر شود.

تفويض، در مقايسه با توكل ، ازلحاظ معنى، وسيعتر و از لحاظ اشاره،لطيفتر است.

مفوض مى‏گويد:

ولى متوكل، نمى‏تواند چنين‏ادعايى بكند.

تفويض، در مطلق امور است، اماتوكل، در مصالح است.

تفويض، قبل از وقوع سبب است.

در دعايى (23) ، از رسول اكرم‏«صلى الله عليه وآله‏»آمده است: «اللهم انى اسلمت نفسى‏اليك و الجات ظهرى اليك و فوضت‏امرى اليك.» (24) ولى توكل، پس از وقوع سبب‏است; مانند توكل پيغمبراكرم‏«صلى الله عليه وآله‏» واصحابش در حفظ از شر مشركان،وقتى به آنها گفته شد:

«ان الناس قد جمعوا لكم فاخشوهم‏فزادهم ايمانا و قالوا حسبنا الله و نعم‏الوكيل » (25)

تفاوت توكل با ثقه (26)

بارى تعالى در قرآن كريم‏مى‏فرمايد: «فاذا خفت عليه فالقيه فى‏اليم‏» (27)

ثقه، يعنى اعتماد و اطمينان.

اگر توكل را به چشم تشبيه كنيم،سياهى چشم - كه ديد با آن است - ثقه‏است. اگر تفويض را به دايره تشبيه‏كنيم، مركز دايره - نقطه‏اصلى - ثقه‏است.

در حقيقت، پايه و اساس توكل وتفويض را ثقه تشكيل مى‏دهد; يعنى‏اعتماد و اطمينان بنده نسبت‏به‏پروردگار و هر آنچه كه او براى بنده،مصلحت ديده وانجام مى‏دهد.

تفاوت توكل با رضا (28)

خداوند متعال مى‏فرمايد: «ارجعى‏الى ربك راضية مرضية‏» (29)

رضا،بالاترين‏مقام‏يك سالك‏است.

طى اين مقام، هرچه براى سالك‏پيش آيد، او را خوش آيد; يعنى در اين‏مقام، تلخى احكام قضا و قدر الهى، براو چون عسل شيرين است و بدان‏راضى است.

نزد سالك راضى، رنج و راحت،موت و حيات و فقر وغنا يكسان است.

به همين دليل بابا طاهر چنين‏مى‏سرايد:

آرى! به هر كس كه در اين مقام،قدمگاهى كرامت فرموده شد، به‏بهشت‏خواهد رسيد; زيرا روح و فرح‏كه از لوازم اهل بهشت است، دررضاويقين، تعبيه شده است. شايداشاره حافظ به بهشت نقد، همين‏مقام رضا باشد:

من كه امروزم بهشت نقد حاصل مى‏شود وعده فرداى زاهد را كجا باور كنم؟

در مقام رضاست كه عبد، تقاضايى‏ندارد، در فكر كم و زياد نيست،بهشت نمى‏طلبد، دنيا را اختيارنمى‏كند و رضاى خود را بر رضاى‏حق، ترجيح نمى‏دهد.

حافظ مى‏گويد:

(ادامه دارد)

1) مائده ، آيه 23

2) آل عمران، آيه 173

3) شورى ، آيه 53

4) نحل ، آيه 53

5) مزمل ، آيه 9

6) طلاق، آيه 3

7) نجم، آيه 39

8) مائده ، آيه 23

9) ر.ك به: انصارى - خواجه عبدالله: منازل‏السائرين، ج 2، ص 12

10) ر.ك به: همان منبع ، ص 13

11) آل عمران، آيه 159

12) مؤمن، آيه 60

13) ابراهيم، آيه 7

14) طلاق ، آيه 3

15) ر.ك.به : انصارى - خواجه عبدالله : همان‏منبع، ص 15-16

16) همان منبع، ص 18

17) ر.ك.به: دستغيب شيرازى آيت‏الله سيدعبدالحسين: استعاذه ، ص 175

18) آل عمران / 173

19) همان منبع ، ص 157

20) همان منبع ، ص 16

21) همان منبع، ص 16

22) انصارى - خواجه عبدالله: همان منبع، ج‏2، ص 19-20 ;امام خمينى‏«رحمه الله‏»: چهل‏حديث، ص 190

23) خداوندا! خودم را تسليم تو كردم و به توپناه آوردم و كارم را به تو واگذار نمودم.

24) قبل از اين قسمت دعا، آمده است: «اللهم‏اسلمت وجهى اليك.»

25) آل عمران، آيه 173

26) انصارى - خواجه عبدالله: همان منبع،ج‏2، ص 23; امام خمينى‏«رحمه الله‏»: همان منبع ،ص 190-191

27) چون مادر حضرت موسى «عليه السلام‏»، به‏وعده الهى اطمينان داشت، اين آيه نازل شد.(قصص، آيه 7)

28) امام خمينى‏«رحمه الله‏»: همان منبع، ص‏189

29) به سوى پروردگارت در حالى‏كه راضى وخشنود هستى بازگرد.( فجر، آيه 28)

مشكوه النور-شماره4

بازگشت