تاريخ نگارى بر اساس نسب شناسى

پس از اسلام، ساختار قبيله اى برجاى ماند و دانش انساب نيز كه برخاسته از چنين ساختارى بود، همراه با رشد ساير رشته هاى علمى، و بيشتر در كنار تاريخ در فرهنگ مسلمانان جاى خود را باز كرد. زمان خليفه دوم دفتر ديوان بر اساس انساب قبائل تنظيم شد و تقسيم بيت المال نيز. اين امر به رشد تعصبات قبيله از يك سو و دانش انساب از سوى ديگر كمك كرد. در دروان امويان نيز، تعصب هاى قبيله اى به حدافراط رسيد و همه اينها در بارورى دانش انساب مؤثر افتاد. (26)

دانش انساب به صورت نسب شناسى صرف باقى نماند و به سرعت بر بار تاريخى آن افزوده شد و به صورت برادر ناتنى تاريخ درآمد. براى شناخت تاريخ تحولات مختلف جامعه اسلامى، كه در ضمن جامعه اى قبيله اى نيز بود، دانش تبارشناسى يك ضرورت بوده و هست؛ زيار اهميت نسب در جامعه اسلامى سبب پيوند مساءله انساب و قبايل با جريان هاى تاريخى شد. اين خود مىتواند پيوند اين دورا بيشتر نشان دهد.

بيشتر اخبارهاى نامى كه بر راويان اخبار تاريخى و ادبى آن زمان اطلاق مىشد علم نسب را نيز مىآموختند و در تاءليفات خود فراوان از انساب قبايل ياد مىكردند.آنها در برخى از نوشته هاى خويش انساب واخبار را آميخته با يكديگر مىآوردند. ابن نديم ابولعباس عبدالله بن اسحاق مكارى كتابى با عنوان كتاب الاخبار و الانساب والسير واز ابولحسن نسابه كتابهايى با عناوينى همچون كتاب اخبار الفرس و انسابها و كتب انساب والاخبار ياد كرده است. اينها نشانگر پيوند اين دو با يكديگر است.

البته هدف اصلى برخى از اين قبيل كتاب ها، تنها نسب شناسى است. كتاب هايى چون النسب الكبير از هشام كلبى (م 204). الجمهرة فى نسب قريش از مصعب زبيرى (م 236) نسب قريش از زبير بن بكار (م 235) از اين نوع مىباشد. اما برخى ديگر در قالب نسب كار اصلى خود را بيان تاريخ قرار داده اند. انساب الاشراف از بلاذرى، تاريخ مفصل خاندان هاى حاكم بر جامعه اسلامى و نيز قبايل قدرتمندعرب است.

از نخستين آثار نسبى تاريخى كه متاءسفانه از ميان رفته، آثار ابواليقظان عامر بن حفص عجيفى (م 190) است كه بخش هايى از كتاب بزرگ النسب الكبير و آثار ديگر وى مانند كتاب اخبار تميم، كتاب حلف تميم بعضها بعضها و كتاب النوادر در كتابهاى ابن قتيبه، ابوالفرج، خليفة بن خايط و جاحظ باقى مانده است. (27) ابوفيد سدوسى (م 195) از ديگر نسب شناسان عصر نخست تدوين اين علم است كه كتاب حذف من نسب قريش وى برجاى مانده است و به چاپ رسيده است. (28)

از قرن پنجم كتاب جمهرة انساب العرب ابن حزم اندلسى (456 384) نيز برجاى مانده و يكى از مصادر اين دانش است. اين كتاب را عبدالسلام هارون در سلسله انتشارات دار المعارف قاهره چاپ كرده است.

علم انساب همچنان ميان اعراب باقى ماند. اما علويان بيش از همه بر اين تاءكيد كردند. اين امر دلايل خاص حقوقى و اجتماعى و حتى سياسى خود را داشت.

كتاب هاى فراوانى كه حاوى انساب و اخبار علويان است نگاشته شده، برخى از آنها عبارتند از: الاصيلى، از صفى الدين محمد طقطقى (م 709) غاية الاختصار (كه ترتيب يافته اصيلى است) المجدى از نجم الدين على العمرى نسابه (از قرن پنجم) لباب الانساب از بيهقى (قرن ششم، عمدة المطالب از ابن عنبه (قرن نهم) والفخرى از اسماعيل بن حسين ازروقانى (از قرن هفتم) تحف ء الازهار از ابن شدقم مدنى (قرن يازدهم) سراج الانساب از سيد احمد بن محمد گيلانى (از قرن دهم)، تهذيب الانساب و نهاية العقاب ازابوالحسن محمد عبيدلى نسابه (م 435)، الشجرة المباركه (منسوب به فخر رازى). (29)

آثارى كه در نسب نگاشته شده، لزوما به صورت تدوين نسب نامه نيست بلكه بسيارى از آنها مانند، آثار مدائنى، اخبار ويژه درباره مسائل خاصى از قبيله است. مدائنى آثار زيادى درباره زنان قريش نوشته است. همينطور در بالا ديديم ك ابوليقظان درباره حلفهاى موجود ميان بطون بنى تميم كتابى نوشته است. با اين حال كتاب هاى نسب، به طور اصولى، بر اساس سير تاريخى پيدايش قبايل و توليد بطون تاءليف مىشده اند.