تدوين سيره نبوى در مدينه

يادآورى اين نكته مفيد است كه در طور تاريخ اسلام و در همان قرن اول هجرى، هر شهرى گرايشى سياسى و مذهبى خاصى داشت؛ اين گرايش متعلق به اكثريت مردم بود چه موافق مذاق حكومت ها باشد و چه نباشد. طبيعى بود كه عالمان وراويان شهر نيز نوعا متاءثر از اين گرايش هابودند.

براساس آنچه كه از تاريخ به دست مىآيد، شام تا مدت ها چهره اموى داشته است. كوفه به دلايل متعددى گرايش هاى شيعى را در خود پرورش داد و بصره به دليل رقابت با كوفه و با خاطر شركت در جمل، هواى عثمانى داشت؛ اما مكه و مدينه طرفدار شيخين بود و آنها را اساس بينش دينى وسياسى خود مىدانست. از آنجايى كه پس از رحلت پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم بخشى از صحابه به شهرها مهاجرت كردند، به تدريج مكتب حديثى خاصى در هر شهر پديد آمد. ويژگى هر مكتبى بستگى به عقيده صحابه يا صحابى متنفذى داشت كه درآن شهر سكونت كرده وشاگردانى را پرورش داده بود. عايشه، ابوهريره وعبدالله بن عمر اين نفوذ را در مدينه داشتند. رتبه بعدى از آن زيد بن ثابت، انس بن مالك وروات ديگر بود. اميرالمؤمنين عليه السلام وابن مسعود در كوفه شهرت يافتند و همين طور كسانى ديگر در ساير شهرها. در برخى از مناطق گرايش سياسى موجود از حضور صحابيان نيز قويتر بود ورنگ و بوى تعصبات مذهبى اين شهرها را شكل مىداد.

در مورد سيره نويسى، بايد مدينه را بنيادگذار دانست. (73) نگاهى به نام نخستين دسته از عالمان سيره، نشان مىدهد كه اكثريت قريب به اتفاق آنها اهل مدينه بوده اند، از ميان نام هايى كه پيش از اين آورديم، شعبى و ابواسحاق سبيعى در كوفه بودند؛ به جز يك نفر ديگر كه محل حياتش رانيافتيم، بقيه در مدينه پرورش يافته و تحت تاءثير جوّ فكرى اين شهر بودند.

در برابر، مردم شام به دلايلى از پرداختن به سيره پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم منع مىشدند. مهمترين دليل آن كه در بيان سيره ماهيت خاندان اموى شناخته مىشده و امويان نمى توانستند با تبليغات، خود را از نزديكان پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم بشناسانند. جالب آن كه عبدالملك بن مروان راضى به نقل سيره عمر هم نبود، چرا كه آن را براى امرا تعب زا و براى رعيت مفسده مىدانست. (74) البته به مرور ميان محدثان شامى كسانى يافت شدند كه رواياتى در مغازى نقل مىكردند. (75) اما اين افراد نبايد چندان و چنان باشد كه مشكلى براى امويان ايجاد كنند.

زهرى كه در اصل دانش خود را از مدينه فراگرفته بود، در دو دهه پايانى قرن اول تا پايان عمر در دهه سوم قرن دوم، بيش از چهل سال ميان شام و مدينه رفت و شد داشت. وى از كسانى است كه در دانش مغازى سهم بسيار عمده اى داشته و طبعا بايد يكى از انتقال دهندگان اين دانش به شام باشد. وى در اين مدت در خدمت دولت اموى بود. در ادامى از وى سخن خواهيم گفت.

سعيد به سعد بن عباده وسهل بن ابى حثمه هر دو مدنى و انصارى هستند و زهرى به گونه اى مرسل از سهل بن ابى حثمه رواياتى در سيره آورده است. سعيد بن مسيب از فقهاى مدينه بود وشهرت به راوى عمر داشت. زهرى وقتاده از دست پروردگان او هستند. عبيدالله بن كعب بن مالك انصارى است. او مورد ستايش ابن اسحاق قرار گرفته و ابن اسحاق رواياتى از اودر مغازى آورده است؛ چنانكه زهرى نيز از اورواياتى دارد.

ابان بن عثمان بن عفان، درسال 75 والى مدينه بودن، از عايشه فراوان نقل كرده واز قديميترين افراد عالم به سيره است. ابن اسحاق از او نقلهايى درسيره دارد. (76) عروة بن زبير از مهمترين محدثان مدنى است كه از صحابه و به خصوص عايشه نقل هاى فراوانى دارد و منبع مهم زهرى (77) وحتى موسى بن عقبه كه خود ازموالى خاندان زبير بود، در سيره است.فرزندش هشام بن عروه راوى اخبار اوست و اهل عراق اورا قبول نداشتند. (78) قاسم بن محمد بن ابى بكر از فقيهان مدينه و از مشايخ زهرى است. عاصم بن عمر بن قتاده، انصارى است. وى شهرت بن مغازى داشته وابن اسحاق از او رواياتى نقل كرده است. اوبعدها به شام رفت وعمر بن عبدالعزيز وى را امر به خواندن قصص مغازى ومناقب الصحابه در مسجد جامع اموى كرد. (79) يعقوب بن عتبه، مدنى و معاصر زهرى وفردى آگاه به مغازى بوده است. عبدالله بن ابى بكر بن حزم مزدنى از راويان اخبار مغازى براى ابن اسحاق و ديگران است. يزيد بن رومان از موالى آل زبير ومدنى است. وى نگاشته اى نيز در مغازى داشته كه متكى به روايات عروه و زهرى بوده است.

ابوالاسود محمد بن عبدالرحمن اسدى، فرزند همسر عروة بن زبير بوده و عروه از مشايخ اوست. موسى بن عقبه از متقدمان در مغازى و شاگردان زهرى بوده كه در مدينه زندگى مىكرده است. بيشترين تلاش علمى او در مغازى وسيره خلفا بوده و گو اين كه تاريخى نيز بر حسب سنوات نوشته است. سزگين تاءييد كرده كه مغازى او او متكى به زهرى است. (80) وى نيز از موالى آل زبير است (81) مالك بن انس يحى بن معين واحمد بن حنبل مردم را دعوت به خواندن مغازى او كرده اند. (82) نكته اى كه از قسمت اخير مطالب فوق بر مىآيد اين است كه آل زبير تاءثير مهمى در شكل گيرى سيره داشته اند. هورفتس نيز اشاره كرده كه ابن اسحاق افزون بر اخذ از زهرى از وابستگان به آل زبير فراوان نقل كرده است. وى از افرادى چون يزيد بن رومان كه از موالى عروه بوده، از هشام بن عروه و عمر بن عبدالله فرزند برادر عروة، و محمد بن جعفر كه وى نيز فرزند برادر عروه است وهمچنين از حيى بن عباد بنعبدلله بن زبير نقل كرده است. (83)