سيره نويسى پس از قرن پنجم

مدينى (م 214) در برخى از مسايل سيره، نوشته هاى جالبى تدوين كرد كه امروز اثرى ازآنها برجاى نمانده، اما نام آن رساله ها نشانگر محتواى آنهاست؛ رساله هاى چون: كتاب تسمية الذين يؤذون النبى صلّى الله عليه وآله وسلّم، كتاب فتوح النبى صلّى الله عليه وآله وسلّم و كتاب هاى ديگر. (180)

بلاذرى يك جلد از انساب الاشراف را به سيره نبوى اختصاص داد. ابن حبان بستى مجلد نخست كتاب رجالى خود الثقات را به سيره پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم اختصاص داد كه كمتر مورد توجه مورخان قرار گرفته، گرچه مطالب چندان تازه اى ندارد. ابن عبدالبرّ الدرر را در سيره نگاشته كه گفته شده تلخيصى از مغازى موسى بن عقبه (م 141) است. قاضى عياض (474 544) كتاب الشفاء بتعريف حقوق المصطفى صلّى الله عليه وآله وسلّم را نگاشت كه بيشتر درباره شخصيت رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم در قرآن و حقوق مصطفى صلّى الله عليه وآله وسلّم رانگاشت كه بيشتر درباره شخص پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم است تا سير عملى يا سياسى آن حضرت. كتاب مزبور سخت مورد احترام بود (181) و كتابى با عنوان نسيم الرياض فى شرح الشفاء لقاضى عياض توسط احمد شهاب الدين الخفاجى ده ها سال پيش توسط دارالفكر در قاهره چاپ شده است ملاعلى قارى (م 1014) شرحى بر شفاء قاضى عياض دارد كه معروفترين شرح شناخته مىشود. (182)

ابوبكر محمد بهاروچى درسال 910 اين كتاب را به فارسى درآورده است. (183) ابن عساكر (م 571) جلد نخست تاريخ دمشق را به سيره رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم اختصاص داده است. ابن حزم هم جوامع السيره النبوية را كه سيره مختصرى است نگاشته است وى در اين كتاب از تاريخ ابوحسان زيادى، سيره ابن اسحاق مغازى موسى بن عقبه، مغازى واقدى، كتاب السير سعيد بن يحيى اموى، اعلام النبوة ابو داود سجستانى، اعلام النبوة ابوجعفر احمد بن قتيبه، والدرر ابن عبدالبر استفاده كرده است. (184)

ابن قيم (691 751) از سنيان پر تاءليف و پيرو ابن تميميه كتاب زاد المعاد فى هدى خير العباد را در پنج مجلد (با يك جلد فهرست كه مجموعا شش مجلد مىشود.) نوشته است. (185) پيش از اين اشاره كرديم كه سبك اين قبيل كتاب ها، با سيره هاى نخست متفاوت است. در اين قبيل آثار، افزون بر پرداختن به شخص پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم روايات فقهى هم وارد بحث مىشود و مجموعا كتابى كه سيره فقهى، نظامى، قضائى و... را بتواند عرضه كند، ساخته مىشود. مباحث جلد اول اين كتاب عبارت است از بحث درباره نسب پيامبر صلّى الله عليه وآله وسلّم، بحث از اولاد، ازواج، موالى، كتّاب، مؤذنان، نگهبانان، غزوات، لباس، ازدواج، نوع جلوس، نوع اصلاح صورت، كيفيت، عبادات، نماز، و... كه عمده آن همين مبحث آخر است. مجلد دوم بحث از زكات روزه حج، آداب سفر و جزئيات ديگر است. مجلد سوم درباره جهاد است كه ضمن آن از جنگها و سرايا به ترتيب تاريخى صحبت شده و در اينجا نيز جهتگيرى فقهى بسيار اهميت دارد. در انتاى اين مجلد بحث از وفود مطرح شده است. مجلد چهارم درباره طب النبى صلّى الله عليه وآله وسلّم و آداب زندگى شخصى و خوردنيها و نوشيدنيها و مانند اينهاست. مجلد پنجم درباره قصاص و نقلهاى تاريخى حديثى، بحث نكاح طلاق خريد و فروش و ابواب مشابه است.

از اين تقسيم بندى به دست مىآيد كه مؤلف شيوه جديد را كه تركيبى از فقه و حديث و تاريخ است، در اين اثر خود بكارگرفته است.

شايد برجسته ترين اثردر سيره از قرن دهم كتاب سبل الهدى والرشاد از محمد بن يوسف صالحى شامى (م 942) باشد. وى آثار ديگرى نيز در تاريخ دارد كه ازجمله آنها عين الاصابة فى معرفة الصحابة است. (186) اين اثر هم در جمع آورى آنچه مربوط به رسول خدا صلّى الله عليه وآله وسلّم است وهم به لحاظ نقد و بررسى و شرح دشواريهاى ادبى نقلها، كار بسيار جالبى است. كتاب مزبور در ده مجلد در مصر توسط المجلس الاعلى للشئون الاسلامية (جلد انل سال 1972) چاپ شده است. (187) شيوه سبل الهدى در تقسيم موضوعات سيره از هرجهت قابل استفاده است. مؤلف در مقدمه اش نوشته است كه از بيش از سيصد كتاب استفاده كرده است. وى نام برخى از كتاب ها را درهمان مقدمه آورده است. (188) اوكشيده تا از نقل اخبار جعلى خوددارى كرده و الفاظ غريب و مشكل هر نقل را در ادامه خبر بياورد. نگاهى به كتاب و ابواب آن نشان مىدهد كه از لحاظ تنوع تا كنون نيز مانند سبل الهدى نوشته شد است.

آنچه ابن اثير وابن كثير در سيره نوشته اند، بايد از مآخذ دست دوم به حساب آيد. دو مجلد نخست از تاريخ الاسلام ذهبى سيره است. السيرة النبويه از ابن سيد الناس (734) در دوجلد (189) والسيرة النبويه از ابن كثير و مجلد نخست عيون التواريخ از محمد بن شاكر كتبى (764) و امتاع الاسماع مقريزى (م 845) كارهاى ديگرى در اين زمينه از قرن هشتم و نهم هستند

السيرة الحلبيه يا انسان العيون فى سيرة الامين الماءمون (190) از على بن برهان الدين حلبى (975 1044) از ديد گردآورى اخبار و رفع تناقض اخبار اثربديعى از قرن يازدهم.

از آثار سودمندى كه نبايد از آن غفلت كرد تاريخ الخميس است كه بخش عمده آن ويژه سيره نبوى است و البته تاريخ خلفا را نيز دارد ك ما در جاى ديگرى از آن سخن گفته ايم. كتاب المواهب اللدينه بالمنج المحمدية ازاحمد بن محمد قسطلانى (م 923) درسه مجلد به چاپ رسيده است. (191) ازآخرين كارها در اين زمينه كتاب السيرة النبوية زينى دحلان (1304) است كه ناظر به سيره حلبى مىباشد. (192)