هر واژهاي حكايت از معنايي ميكند. زيبايي و ركيك بودن واژهها بستگي مستقيم به معناي آنها دارد. گرچه معنا امري اعتباري است و در نامگذاري چندان مورد توجه نيست؛ ولي هنگام به كار بردن آنها معاني ناخودآگاه تداعي ميشود. نام نيكو مايه سربلندي و افتخار و نام زشت باعث سرشكستگي و احيانا احساس حقارت است. زيرا نام تا پايان عمر با انسان همراه است و فرد همواره با آثار خوب و بدش مواجه است. ائمه طاهرين عليهمالسلام هم خود نامهاي نيكو براي فرزندانشان بر ميگزيدند و هم ديگران را بدين امر سفارش ميكردند. امام هشتم شيعيان نام نيكوي محمد را بر فرزند دلبندش نهاد و از تأثير اين نام نيكو چنين پرده برداشت: «خانهاي كه در آن نام محمّد باشد، روز و شبشان را با خير و نيكي به پايان ميرسانند.»9
4 ـ مراقبت از كودك
نوزاد انسان گلي نو رسيده است كه بتدريج به رشد و شكوفايي ميرسد. به ثمر نشستن گل به مراقبت دائمي باغبان نياز نام نيكو مايه سربلندي و افتخار و نام زشت باعث سرشكستگي و احيانا احساس حقارت فرزند است. دارد. والدين، بويژه مادر، باغبانان دلسوز زندگياند و گلهاي معطر زندگيشان به مراقبت همه جانبه آنان نياز دارد. مراقبت از سلامت جسماني، تغذيه مناسب، تأمين آرامش و سلامت رواني و تأمين نيازهاي عاطفي نوزاد در رشد جسماني، عاطفي و تكامل معنوياش تأثير بسزا دارد. به ويژه در نخستين روزهاي زندگي كه نوزاد، به خاطر بيگانگي با محيط جديد و ضعف و ناتواني، به مراقبت و توجّه افزونتر نيازمند است.حكيمه خواهر امام رضا عليهالسلام گفته است: وقتي زمان وضع حمل خيزران، مادر حضرت جواد عليهالسلام ، رسيد، حضرت رضا عليهالسلام مرا صدا زد و فرمود: هنگام وضع حمل، پيش او حاضر باش و همراه او و قابله درون اتاق برو. آنگاه حضرت چراغي در اتاق گذاشت و در آن را بست. هنگام وضع حمل خيزران چراغ خاموش شد و او ناراحت گرديد. در اين وضيعت بوديم كه حضرت جواد عليهالسلام به دنيا آمد در حالي كه بر روي او چيز نازكي مانند پارچه بود، نورش تمام اتاق را روشن كرد و ما به آن نگاه ميكرديم. آنگاه او را در آغوش گرفتم و آن پرده را از او جدا كردم. در اين هنگام امام رضا عليهالسلام آمد، در اتاق را باز كرد، جواد عليهالسلام را گرفت، در گهواره گذاشت و به من فرمود: «يا حكيمه الزمي مهده»؛ حكيمه مراقب گهوارهاش باش ...10
5 كودك و سلامتي
از ويژگيهاي دين اسلام تأكيد بر پرورش همه ابعاد زندگي انسان است. هر چند در تربيت اسلامي پرورش ابعاد معنوي هدف اصلي و نهايي است؛ اما دستيابي به آن هدف بزرگ در پرتو داشتن جسمي سالم و رواني با نشاط امكانپذير است. در سيره تربيتي امام رضا عليهالسلام ، علاوه بر تأكيد بر ساير ابعاد، به رعايت بهداشت، تغذيه سالم و نيز عوامل غير مادي مؤثر در سلامتي مانند صدقه و عقيقه توجه خاص شده است. آن حضرت، در بخشي از مطالبي كه براي مأمون نوشت، چنين نگاشت: عقيقه كردن براي پسر و دختر، نامگذاري، تراشيدن موهاي سر نوزاد در روز هفتم و معادل وزن موها طلا يا نقره صدقه دادن لازم است.11در سخن ديگري به نقل از پيامبر اكرم صلياللهعليهوآلهوسلم فرمود: فرزندانتان را در روز هفتم ختنه كنيد؛ زيرا ختنه باعث پاكي بيشتر و رشد سريعتر آنان ميشود.12علاوه بر اينها، تغذيه سالم و مقوي فرزند مورد توجه حضرت بود. يحيي صنعاني ميگويد: در مني بر حضرت رضا عليهالسلام وارد شدم، در حالي كه جواد عليهالسلام در دامان حضرت نشسته بود و حضرت به او موز ميداد.13
6 ـ صحبت با كودك
قدرت درك كودك اندك است و توان فهم معاني كلمات را ندارد. در عين حال سخن گفتن با او نشانه توجه والدين به اوست. كودك اين توجه را نوعي اظهار محبت و ابراز عاطفه ميداند و با تمام ضعف و نقصان، گاه با لبخند و زماني با حركات دست و پا به آن پاسخ ميدهد. علاوه بر اين، مشاهده چگونه سخن گفتن والدين، به ويژه حركات لب، زمينه مساعدي براي آموزش سخن گفتن كودك پديد ميآورد.كليم بن عمران ميگويد: به امام رضا عليهالسلام گفتم: از خدا بخواه به تو فرزندي دهد. حضرت فرمود: من صاحب يك فرزند ميشوم و او وارثم خواهد شد.هنگامي كه امام جواد عليهالسلام به دنيا آمد، حضرت رضا عليهالسلام به اصحابش فرمود: فرزندي به دنيا آمد كه شبيه موسي بن عمران شكافنده درياست و مانند عيسي بن مريم مادرش پاك و مطهر است. راوي در ادامه ميگويد: و كان طول ليلته يناغيه في مهده؛ حضرت در تمام طول شب با او صحبت ميكرد.14
7 ـ محبت
محبت داروي شفابخش دردها، تسكين دهنده قلبهاست و بهترين راه حل مشكلات و ناسازگاريهاي تربيتي است. محبت بجا، در هر مكان و زمان و در هر مقطع و سن، وسيلهاي كارآمد و مؤثر است. همگان، در هر سنّ و موقعيّت، به عاطفه و محبّت نيازمندند؛ اما كودكان، نوجوانان و جوانان بيش از ديگران تشنه جام زلال محبتند. رفتار نابجا و ناقصشان را محبت اصلاح ميكند و ناسازگاري و پرخاشگري نابجايشان را داروي محبت از ميان ميبرد. آري، با محبت ميتوان بسياري از گرهها را گشود و راههاي ناهموار را هموار كرد.امام رضا عليهالسلام از اين شيوه مؤثّر تربيتي به شكلهاي گوناگون بهره ميگرفت. گاهي اوج محبّت خود را در قالب جمله زيباي «بابي انت و امّي» (پدر و مادرم به فدايت15) نشان ميداد و زماني او را در آغوش ميگرفت، به سينه خود ميفشرد و ميبوسيد. اباصلت ميگويد: هنگامي كه جواد عليهالسلام بر بستر شهادت پدر وارد شد، حضرت رضا عليهالسلام از بستر برخاست، به سوي او رفت، دست بر گردنش انداخت، او را به سينه فشرد، ميان دو چشمش را بوسيد و با او سخن گفت ...16محبت كليد حلّ بسياري از مشكلات تربيتي است. گاهي والدين در مقابل اصرار زياد كودكان بر خواستهاي غير معقول يا غير ممكن، رفتاري تند و نامناسب ابراز ميكنند؛ ولي حتي در چنين موقعيتي رفتار محبت آميز مناسبتر و مؤثرتر است. امية بن علي نقل ميكند: در سالي كه امام رضا عليهالسلام حج به جاي آورد و سپس به خراسان رفت، من در مكه همراه امام عليهالسلام بودم و امام جواد عليهالسلام نيز همراهش بود. امام عليهالسلام با خانه كعبه وداع كرد. وقتي طوافش تمام شد، به طرف مقام [ابراهيم] رفت و در آنجا نماز گزارد. جواد عليهالسلام كه خردسال بود، بر دوش موفق (غلام حضرت) طواف داده ميشد. جواد عليهالسلام به طرف حجر [اسماعيل] رفت، در آنجا نشست و اين امر مدتي طول كشيد. موفق به او گفت: جانم به فدايت باد، برخيز. او فرمود: برنميخيزم تا وقتي كه خدا بخواهد و در چهرهاش غم نمايان شد. موفق خدمت امام رضا عليهالسلام آمد و گفت: جانم به فدايت باد، جواد عليهالسلام در حجر نشسته، برنميخيزد. امام رضا عليهالسلام به طرف جواد عليهالسلام آمد و فرمود: برخيز، اي حبيب من. جواد عليهالسلام فرمود: چگونه برخيزم، در حالي كه شما با كعبه چنان وداع ميكنيد كه گويا هرگز به سويش باز نميگرديد! [براي بار سوم [امام رضا عليهالسلام فرمود: برخيز، اي حبيب من. جواد عليهالسلام برخاست.17از اين حديث شريف در مييابيم كه امام رضا عليهالسلام در مقابل اصرار جواد عليهالسلام هرگز به او تندي نكرد؛ بلكه با جملات محبتآميزي چون «قم يا حبيبي» و صبر و حوصله فرزند خردسالش را قانع كرد.
8 ـ احترام
بيشك هر انساني در هر مقطع سنّي، با توجه به برداشتي كه از ارزش و منزلت خويش دارد، براي خود احترام و شخصيت قايل است. هر انساني خود را دوست دارد و دوست دارد كه مورد احترام ديگران واقع شود. كودك و نوجوان نيز هر چند به رشد اجتماعي و عقلاني كافي نرسيده است؛ امّا براي خود احترام قايل است. بدين جهت رفتار احترامآميز والدين و مربيان نقش مؤثري در تربيت و رشد او دارد. امام رضا عليهالسلام براي جواد عليهالسلام احترام بسيار قايل بودند و از اين شيوه مؤثر در تربيت فرزند بسيار بهره ميبرد. محمد بن ابيعباد، كه به تصويب فضل بن سهل امور نگارش حضرت رضا عليهالسلام را به عهده گرفته بود، ميگويد: حضرت رضا عليهالسلام همواره از فرزند بزرگوارش محمد با كنيه [كه نزد عرب علامت بزرگداشت و احترام است [نام ميبرد و ميفرمود: ابوجعفر به من چنين نوشت و من به ابوجعفر چنين نوشتم. با آنكه امام جواد عليهالسلام در مدينه به سر ميبرد و كودكي بيش نبود، حضرت رضا عليهالسلام وي را بسيار احترام ميكرد و نامههايي كه از حضرت جواد به وي ميرسيد، با كمال بلاغت و نيكويي پاسخ ميداد ...18