کتاب شناسي حضرت فاطمه معصومه سلام الله عليها و تاريخ قم
ناصرالدين انصاري قميشهر مقدس قم يکي از بلاد پر فضيلت اسلامي است که دهها حديث از پيشوايان بزرگ ديني، در شأن و منزلت آن وارد شده است. با ورود حضرت فاطمه معصومه، سلام الله عليها، و گروه بسياري از آل ابي طالب و علويون، عليهم السلام، بدين شهر اين خطه جلو? ديگري به خود گرفت و بر فضيلت و شرافت آن بيش از پيش افزوده گشت. گفتني است که تعداد امامزادگان اين شهر بيش از 400 تن ميباشند.فضيلت و شرافت ساکنان قم، باعث شد که از زمانهاي دور تا کنون ـ از سال 300 تا 1418 هـ.ق ـ دهها کتاب پيرامون قم و حضرت فاطم? معصومه، سلام الله عليها، به رشت? تحرير درآيد.اينک در مقالتي که پيش روي خوانندگان گرامي قرار دارد به معرفي و توصيف اين کتابها پرداختهايم. پيش از ورود در اصل مقاله، يادآوري چند نکته ضروري است:1. نگارنده در اين کاوش، ادّعاي فحص و جستجوي کامل را ندارد، امّا نهايت سعي و کوشش خويش را در اين امر مصروف داشته است. 2. اين مقاله شامل کتابهاي مستقل در شرح احوال حضرت معصومه (ع) و تاريخ قم است، و از ذکر کتابهاي ضمني و مقالات اجتناب شده است.3. برخي از کتابها جزو منابع درج? دو و سه به شمار رفته و از ارزش علمي و استحکام و نوآوري برخوردار نيستند و تنها به دليل فراگير بودن مقاله، بدانها اشاره شده است.4. اين نوشتار در برگيرند? نام و توصيف کتابهاي چاپي عربي، خطي عربي، چاپي فارسي، خطي فارسي و کتابهاي اردو است.5. اسامي کتابها به ترتيب حروف الفبا فهرست شده و مشخصات هر عنوان شامل: نام کتاب، نويسنده و احياناً مترجم و مصحّح، محل نشر، نام نشر، سال انتشار و قطع و تعداد صفحات ـ در حدّ امکان ـ آورده شده است.6. اگر مشخصات کتابهاي خطي از منبعي نقل شده باشد، نام کتاب مأخذ در ذيل آن ذکر شده است در غير اين صورت از اطلاعات شخصي نگارنده است.7. در اين مقاله بيش از 100 کتاب پيرامون حضرت معصومه (ع) و شهر قم معرفي شده، که از آن ميان حدود 40 کتاب تنها به شرح زندگي حضرت معصومه، سلام الله عليها، پرداخته است.اميد است در گامي بلند تمام اين کتابها در نمايشگاهي گردآوري شود و با همّتي عالي تمام کتابهايي که پيرامون اهل بيت عصمت و طهارت، عليهم السلام، ـ اعم از چاپي و خطّي ـ تا کنون پديد آمده است، يکجا جمع گردد و کتابخان? ويژ? اهل بيت تشکيل گردد. ان شاء الله.
کتابهاي چاپي عربي (5 کتاب)
1. تنزيه القميين من المطاعن
ابوالحسن بن محمد طاهر آل معتوق فتوني عاملي اصفهاني (متوفاي 1138 هـ.ق)چاپ قم، 1328 هـ.ق، 49 ص.مؤلف اين کتاب را در پاسخ به سيد مرتضي علم الهدي (متوفاي 436 هـ.ق) ـ که محدثين قم را به اعتقاد به جبر و تشبيه متهم ساخته بود ـ نگاشته و در ماه صفر 1105 در نجف آن را به پايان برده است. و نيز در اين کتاب از سرگذشت محدثين از اشعريون و ديگر ثقات اين شهر ياد شده است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 66 ـ 68؛ الذريعة، ج4، ص 457)
2. زيارة کريمة اهل البيت
شيخ محسن آل عصفور بحرانيچاپ قم، 1363 هـ .ش/ 1405 هـ.ق، قطع وزيري، 27 ص.اين کتاب در بر گيرند? زندگي حضرت معصومه (ع)، فضيلت زيارت ايشان و زيارت نام? مفصلي است که مؤلف آن را انشاء کرده است.
3. سيدة عشّ آل محمد، صلي الله عليه و آله
سيد ابوالحسن هاشمقم، چاپخان? علميه، 1416 هـ.ق، قطع وزيري، 150 ص.در اين کتاب از ولادت، تربيت، القاب، مهاجرت، وقايع ناگوار زندگي، پاداش بهشت در زيارت او، شفاعت آن حضرت، کرامات، اشعار عربي و زيارت نام? حضرت معصومه (ع) سخن رفته است.
4. فاطمة بنت الامام موسي بن جعفر، عليها السلام
سيد محمد باقر موحد ابطحي اصفهانيقم، مؤسسة الامام المهدي، 1409 هـ.ق، قطع وزيري، 40ص.اين کتاب مستدرکي بر جلد 17 عوالم العلوم است و احاديث مربوط به فضيلت شهر قم، زندگي، فضائل و وفات حضرت معصومه (ع) در آن گرد آمده است.
5. فاطمة بنت الامام موسي الکاظم
محمد هادي اميني نجفيقم، چاپخان? سيد الشهداء، 1405 هـ.ق، قطع وزيري، 160 ص.در اين کتاب از زندگي، ويژگيها، خواهران، کرامات، فضيلت زيارت و زيارت نامه حضرت، مصلّي و مجاورين حضرت فاطم? معصومه (ع) سخن رفته است.
کتابهاي عربي مخطوط (9 کتاب)
1. الاربعين في فضائل قمُ القميين
شيخ حسين مفلس قمي ـ ارده شيره ـ (1305 ـ 1367 هـ.ق)تاريخ نگارش: ربيع الثاني 1352(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 175ـ 176)
2. بوراق في ذکر احاديث فضل قم
ابوالشرف سيد محمد مهدي حسيني قمي، توحيد (متوفاي پس از 1116 هـ.ق)نسخ? خطي آن به ش 286 در کتابخان? مدرس? عالي شهيد مطهري (سپهسالار) و در ضمن مجموع? ش 2038 کتابخان? مدرس? فيضي? قم موجود است.(فهرست کتابخانه سپهسالار، ج1، ص 220؛ الذريعة، ج3، ص 153؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 64 ـ 65)
3. تاريخ قم
علي بن حسين بن محمد بن عامر بن عمران بن ابي عمر اشعري قمي، از مشايخ کليني.(الذريعة، ج3، ص 279؛ ترجم? تاريخ قم، ص 12؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 10
4. رياض المحدثين في ترجمة الرواة و العلماء القميين من الاولين و الآخرين
شيخ محمد علي ارجستاني کچوئي نائيني (متوفاي 1331 هـ.ق)اين کتاب شرح حال بيش از 650 تن از عالمان قم در طول قرون متمادي و در 670 صفح? رحلي بوده و نسخ? عکسي آن در کتابخان? آيت الله نجفي مرعشي موجود است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 137)
5. فضل قم و الکوفة
شيخ الطائفه سعد بن عبدالله بن ابي خلف اشعري قمي (متوفاي 299 يا 301 هـ.ق)(الذريعة، ج16، ص 272؛ جامع الرواة، ج1، ص 355؛ تنقيح المقال، ج2، ص 16؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 9)
6. فضائل قم
محّدث قمي، حاج شيخ عباس (1294 ـ 1359 هـ.ق) نسخ? خطي آن در کتابخان? آقاي حاج سيد مهدي لاجوردي موجود است.(آشنايي با چند نسخ? خطي، ج1، ص 105)
7. فضائل بلدة قم
شيخ محمد علي انصاري قراچه داغي تبريزي (متوفاي 1310 هـ.ق)(الذريعة، ج16، ص 263؛ نقباء البشر، ج3، ص 1341)نسخ? خطي آن در کتابخانه مرحوم آيت الله مرعشي نجفي موجود است.(فهرست کتابخان? مرعشي، ح13، ص 73)
8. کتاب قم
ابو علي حسن بن محمد بن حسن شيباني اشعري قمي تاريخ نگارش: 379 هـ . قاين کتاب پرمطلبترين، جامعترين، برترين و ارزندهترين کتاب پيرامون قم و در بيست باب بوده است. مؤلف آن را در زمان حکومت برادرش ابوالقاسم علي بن محمد بر قم، از جانب رکن الدول? ديلمي به سلا 352 هـ.ق گردآورد و سرانجام آن را به نام صاحب بن عباد تدوين کرد و در آن وقايع قم را تا پايان سال 378 هـ .ق نگاشت.متأسفانه اصل عربي کتاب تا قرن نهم هجري بر جاي بوده و پس از آن هيچ گونه آگاهي درستي از آن نيست و با هم? کوششهايي که در طول قرون و اعصار براي يافتن آن به عمل آمده، کوچکترين نتيجهاي گرفته نشده است. پنج باب نخست آن که سرشار از اطلاعات گرانبهاي تاريخي است به وسيل? حسن بن علي بن حسن بن عبدالملک قمي ترجمه گرديده و به چاپ رسيده و فهرست کامل بيست باب آن در ترجم? تاريخ قم (ص 15 ـ 19) آمده است. (بحار الانوار، ج2، ص 42؛ خاتم? مستدرک الوسائل، ص 369؛ الذريعة، ج3، ص 277؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 11 ـ 37)
9. المنتخب من تاريخ قم
سيد حسّون براقي نجفي (متوفاي 1338 هـ.ق)اين کتاب دربار? علويون و امامزادگان قم است. رک: الذريعة، ج22، ص 440.
کتابهاي چاپي فارسي (64کتاب)
1. آثار الحجة يا تاريخ و دائرة المعارف حوزه علميه قم
محمد شريف رازيقم، کتابفروشي برقعي، 1332 هـ.ش، قطع وزيري، 2 ج، 235 + 396 ص.در اين کتاب دربار? سابقه حوز? علميه، حوادث حوزه، ورود شخصيتهاي بزرگ به حوزه، تأسيس حوزه، علماي حوز? قم و فارغ التحصيلان حوز? علمي? قم سخن رفته است.
2. آين? دانشوران
سيد عليرضا ريحان يزدي (متوفي 1408 هـ.ق)مقدمه و پاورقي: ناصر باقري بيدهنديقم، کتابخان? آيت الله مرعشي، 1372 هـ.ش/ 1414 هـ.ش، قطع وزير، 850.ص.در اين کتاب تاريخ حوز? علمي? قم گرد آمده است.
3. آين? عصمت
محمود شاهرخي و مشفق کاشانيقم، انتشارات اسوه، 1376 هـ.ش، قطع وزيري، 300ص.
4. انجم فروزان
عباس بن محمد بن علي اکبر بن محمد بن علي اکبر فيض قمي (متوفاي 1392 هـ.ق)قم، 1322 هـ.ش، قطع وزيري، 227 ص.اين اثر يکي از بهترين کتابها پيرامون تاريخ حضرت معصومه، سلام الله عليها، امامزادگان مدفون در قم، بناها و ساختمانهاي آستان? مقدسه، مقابر آستانه، مدرس? فيضيه و دارالشفا بوده؛ و در آغاز آن 37 حديث در فضيلت قم و مردمانش، هجرت اشعريين از کوفه به قم و سرّ ناميدن اين شهر به قم بيان شده است. نيز در اين کتاب از برخي امامزادگان مدفون در روستاهاي قم سخن رفته است.
5. انوار المشعشعين في اخبار قم و القميين
شيخ محمد علي ارجستاني کچوئي نائيني (متوفاي 1331 هـ.ق)تهران، کتابفروشي حاج احمد شيرازي، 1327 هـ.ق، ج1، 242 ص.در اين کتاب ـ که دوازده باب است ـ از اين عناوين سخن ميرود: کليات مربوط به قم، تاريخ و حالات عرب اشعري در قم، آباداني قم، انهار و رودهاي قم، مزارع قم، خراج قم، وزراي قمي، نامهاي قم در روايات مذهبي، روايات و احاديث مربوط به قم، چگونگي ساختمان مسجد جمکران، مزارات قم، تاريخ عمارت آوه و برخي فضائل مردم آن.جلد دوم و سوم اين کتاب هنوز به چاپ نرسيده است. عناوين جلد دوم آن (انوار المشعشعين في ذکر ورود الطالبين الي القميين) عبارت است از: بعضي از احاديث شريفه در فضيلت و شرافت امامزادگان، سرگذشت هر يک از امامان و فرزندان آنها و کساني که از فرزندان و نوادگان ايشان به قم آمدهاند در 12 باب.اين کتاب در 378 صفحه بوده و نسخ? اصل آن در اختيار مرحوم آيت الله نجفي مرعشي بوده و عکس آن در کتابخان? معظم له موجود است.در حلد سوم آن (رياض المحدثين في ترجمة الرواة و العلماء القميين من الاولين و الآخرين) شرح حال بيش از 650 تن از علما و محدثين قم گرد آمده و در 361 صفحه تدوين شده است. نسخ? اصل آن نزد مرحوم آيت الله نجفي مرعشي بوده و عکس آن هم در کتابخان? معظم له موجود است.اين کتاب توسط مؤلف بزرگوار به عربي بازگشته و در 670 صفح? رحلي نگاشته شده و نسخ? اصل آن نيز نزد آيت الله العظمي مرعشي نجفي بوده است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 132 ـ 140) نام علما و محدثيني که در اين اثر از آنها ياد شده، در کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 140 ـ 159 ذکر شده است.
6. بارگاه حضرت معصومه
بيژن سعادت چاپ فلوانس، ايتاليا، 1977 م.اين کتاب در سه مجلّد تهيه شده است. نخستين آنها تاريخ حرم مطهر و آستان? مقدسه است. دومين جلد ترجم? همان مطالب به زبان انگليسي، و سومين جلد در برگيرند? عکسهاي رنگي از حرم مطهر و آستان? حضرت معصومه است.
7. بارگاه حضرت معصومه
گروه نويسندگان، شهرداري قم، قطع وزيري، 73 ص.در اين کتاب تاريخچ? حرم مطهر و زيارتگاههاي قم با عکس و توضيح، بيان شده است.
8. بارگاه فاطمه معصومه تجليگاه فاطمه زهرا، سلام الله عليها،
سيد جعفر ميرعظيميقم، کتابخان? عمومي حضرت ابوالفضل، 1376 هـ .ش/1418 هـ.ققطع وزيري، 252 ص.در اين کتاب از زندگي حضرت معصومه، فضيلت شهر قم، تاريخچ? حرم و آستان? مقدسه، 40 حديث در فضيلت قم و حضرت معصومه، زيارت حضرت از ديدگاه علما و مراجع تقليد، کرامات معصوميه و از اشعاري در مدح آن حضرت، سخن رفته است.
9. بدر فروزان
حاج ميرزا عباس فيض (متوفاي 1392 هـ.ق) چاپ قم، 1364 هـ.ق/ 1323 هـ.ش، قطع وزيري، 452 ص.در اين کتاب شرح حال امامزادگان قم و ري، و زندگي علماي قم گرد آمده است.
10. بشارة المؤمنين در تاريخ قم و قميين
شيخ قوام اسلامي جاسبي قميچاپ قم، 1394 هـ.ق/ 1353 هـ.ش، قطع وزيري، 275 ص (به خط مؤلف).در اين کتاب چهل حديث پيرامون زمين و مردم قم، پانزده کرامت از کرامات حضرت فاطمه معصوم، سلام الله عليها، مفاخر اهل قم، مختصري از بنا و تشيع در قم، شرح حال حدود 600 تن از رجال ديني و علمي و سياسي شهر قم ذکر شده است.
11. تاريخ قم
ابو علي حسن بن محمد بن حسن قمي شيباني (متوفاي پس از 379 هـ.ق)ترجم? تاج الدين حسن بن علي بن حسن عبدالملک قمي (متوفاي پيش از 847 هـ.ق) مقدمه و پاورقي و فهارس، سيد جلال الدين تهراني (متوفاي 1410 هـ.ق)چاپ دوم، تهران، انتشارات توس، 1362هـ.ش، قطع وزيري، 347ص.اين کتاب، ترجم? پنج باب نخستين اصل تأليف است و در آن از علّت نام نهادن قم بدين اسم، ماجراي فتح قم در سال 23 هـ ق، ميدانها، پلها، مساجد قم، ديهها و مناطق داخل قم، مسجد جامع و منيري? قم، رودخانهها و آبهاي قم، روايات مربوط به شرافت و فضل قم، خراج قم، احوال پيامبر و امامان و فرزندان ايشان، طالبيه اي که به قم آمدند و انساب ايشان، آن گروه از عرب که به قم آمدند، اخبار عرب اشعري و سبب اسلام آوردن ايشان، فضائل آنان و مفاخر ايشان، در جاهليت و اسلام، اشراف وجوه اشعريان در اسلام، قبايل و عشاير آنان و بعضي از واقعهها و ايام و اشعار ايشان بحث شده است.اين کتاب بهترين، مفيدترين و ارزندهترين کتاب در تاريخ قديم قم است و اطلاعات گرانبهاي آن در هيچ کتاب ديگري يافت نميشود.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 39 ـ 43)
12. تاريخ قم = مختار البلاد
شيخ محمد حسين ناصر الشريعه قمي (1313 ـ 1380 هـ.ق)مقدمه و تصحيح و اضافات: علي دوانيچاپ سوم، قم، انتشارات دارالفکر، 1350 هـ.ش/ 1390 هـ.ق، قطع رقعي، 322 ص.اين کتاب از بهترين نوشتارها پيرامون قم در زمانهاي قديم، نامهاي قم، فضائل قم، محلات، رودخانهها، پلها، راهها، ورود اشعريون به قم، ورود حضرت معصومه (ع) به قم، امامزادگان قم، آستان? مقدسه و مقابر آن، مساجد و مدارس قم، محدثين و دانشمندان قديم و جديد قم ميباشد.استاد علي دواني رنج فراوان تصحيح و اضافات استدراکات بسيار بر اين کتاب را متحمل شده و در واقع آن را احيا کرده است.
13. تاريخ تکايا و عزاداري قم
مهدي عباسقم، 1371 هـ.ش، قطع وزيري، 374 ص.در اين کتاب پيرامون تاريخچ? عزاداري، شبيه خواني، تکايا و حسينيهها، شاعران مرثيه گوي قم بحث شده است.
14. تاريخ دارالايمان قم
محمد تقي بيک ارباب (متوفاي 1311 هـ.ق)به اهتمام: سيد حسين مدرسي طباطباييقم، چاپخان? حکمت، 1353 هـ.ش، قطع وزيري،144ص.اين يکي از بهترين کتابهايي است که پيرامون شهر مقدس قم نگاشته شده است. عناوين آن عبارتند از: سرّ ناميدن قم، حدود و طالع قم، بناي شهر، آمدن اعراب اشعري، مفاخر اشعريون، بناهاي عرب اشعري، اعيان و اشراف و علما و سادات قم، اماکن مشرفه، انهار و باغات و مساجد و مدارس، قنوات، يخچالها و آسيابها، ايلات و مراتع و بلوکات و کوهها و معادن قم.
15. تاريخ مذهبي قم
علي اصغر فقيهيچاپ قم، 1350 هـ.ش/ 1391 هـ .ق، قطع وزيري، 396 ص.نيمي از کتاب تحقيق در مصادر و متون و نيم ديگر آگاهيهايي منحصر و ناگفته از آداب و رسوم و عادات مذهبي مردم قم است. در اين کتاب از تاريخ قم، احاديث قم، تاريخ تشيع اهل قم، نقابت، تأسيس مدارس، مساجد، توليت آستانه، مراسم عزاداري و شبيه خواني قم سخن رفته است.
16. تاريخ مشاهد و قبور واقعه در بلد? قم
افضل الملک ميرزا غلامحسين خان اديب زندي شيرازي (1279 ـ 1348 هـ.ق)چاپ تهران، قطع وزيري، 72ص.
17. تاريخ ورزش باستاني و کشتي پهلواني قم
مهدي عباسيچاپ قم، 1367 هـ.ش قطع وزيري، 192 ص.
18. تاريخچ? روزنامه نگاري در قم
احمد رحيمي (متوفاي 1416 هـ.ق9) چاپ قم، 1348 هـ ش، قطع رقعي، 103ص.در اين کتاب تمامي روزنامهها، فصل نامهها و ماهنامههاي قم تا سال 1337 هـ .ش معرفي شده است.
19. تاريخچه قم و حضرت معصومه
محمد محمدي اشتهارديچاپ قم، قطع جيبي، 96ص.در اين کتاب کوچک پيرامون فضيلت زيارت، زندگي حضرت معصومه، حوز? علميه و مسجد جمکران بحث شده است.
20. تذکر? سخنوران قم
محمد علي مجاهدي (پروانه) قم، انتشارات هجرت، 1370 هـ .ش، قطع وزيري، 388 ص.اين کتاب پيرامون شرح حال 110 تن از شعراي گذشت? قم، دوران صفويه و قاجاريه، ميباشد.
21. تذکره مشايخ قم
نورالدين علي منِّعل قمي (متوفاي پس از 978 هـ .ق) به کوشش: سيد حسين مدرسي طباطباييقم، چاپخان? حکمت، 1353 هـ .ش/ 1394 هـ.ق، قطع وزيري، 101ص.در اين کتاب شرح احوال 112 تن از راويان و دانشمندان قمي در قرنهاي اوليه، گرد آمده است.
22. تربت پاکان
سيد حسين مدرسي طباطبايي چاپ قم، 1355 هـ.ش/ 1396 هـ.ق، قطع وزيري، 2ج، 1228 ص.در اين کتاب تاريخ آستان? مقدسه، ساختمانهاي آن، اسناد و مدارک، وقف نامهها و فرمانها، مساجد، مقابر، مزارات و مدارس قم گرد آمده است.
23. چهل حديث: قم و حضرت معصومه (سلام الله عليها)
محمود شريفيچاپ دوم، قم، نشر معروف، 1374 هـ.ش، قطع جيبي، 95ص.
24. حضرت معصوم، فاطم? دوم
محمد محمدي اشتهارديقم، انتشارات علامه، 1375 هـ.ش، قطع رقعي 247 ص.در اين کتاب از زندگاني حضرت معصومه (ع)، امامزادگان، مساجد، مدارس، کتابخانهها، حوز? علميه قم و مسجد مقدس جمکران سخن رفته است.
25. حضرت معصومه و شهر قم
محمد اصغري نژادقطع رقعي، 134ص.در اين کتاب از روايات فضيلت قم، علت هجرت حضرت معصومه (ع) به قم، فضيلت زيارت آن حضرت، زيارت نامه، تاريخ تحولات حرم مطهر و مدفونين در جوار حضرت، سخن رفته است.اين کتاب آماده چاپ است.
26. حضرت معصومه و شهر قم
محمد حکيميچاپ دوم، قم، انتشارات دفتر تبليغات اسلامي، 1369 هـ .ش، قطع پالتويي، 135ص.اين کتاب پيرامون شرح زندگي حضرت معصومه، حوز? علمي? قم، قم و مسجد جمکران ميباشد.
27. دخت آفتاب
احمد لقمانياين کتاب آماد? چاپ است.
28. در حريم حضرت معصومه، عليها السلام
علي اکبر مهدي پور قم، انتشارات حاذق، 1415 هـ ق/ 1373 هـ ش، قطع جيبي، 63 ص.در اين رساله از زندگي، شخصيت، فضيلت زيارت و زيارت نام? حضرت معصومه سخن رفته است و خلاصهاي از کتاب کريم? اهل بيت ميباشد.
29. ديدنيهاي قم
حسين آورديقم، نشر برگزيده، 1372 هـ ش، قطع پالتويي، 49ص.در اين کتاب کوچک از تاريخچ? قم، حضرت معصومه (ع)، امامزادگان، مساحد، مدارس، مقابر، مسجد جمکران و اماکن عمومي قم بحث شده است.
30. راهنماي قم
سيد علي اکبر برقعي قمي (1317 ـ 1406 هـ .ق) [به گفت? کتاب انجمن فروزان، ص8] مقدمه: غلامرضا رشيد ياسميتهران، چاپخان? مجلس، 1317 هـ.ش/ 1355 هـ.ق، قطع رقعي، 172 ص + 64 صفحه عکس.اين کتاب از بهترين آثار دربار? قم است. در اين کتاب پيرامون تاريخ قم، توصيف حرم مطهر و بناهاي وابسته، نفايس آستانه، تأسيسات جديد و قديم حرم مطهر و مقابر اطراف آستانه بحث شده است
31. راهنماي قم
حسين قاسمي نژادچاپ قم، 1354 هـ.ش، قطع رقعي، 216ص.در اين کتاب از زيارتگاهها، مساجد، علما و فقها، آثار تاريخي، اماکن عمومي و تاريخچ? قم سخن رفته است.
32. راهنماي جغرافياي تاريخي قم
سيد حسين مدرسي طباطباييچاپ قم، 1396 هـ ق/ 1355 هـ .ش، قطع وزيري، 335 ص.اين کتاب شامل تعدادي از متون و اسناد تاريخي پيرامون قم است.
33. راهنماي سياحتي و زيارتي شهر قم
بدون نويسنده قم، ادار? فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1371 هـ.ش، قطع پالتويي، 24 ص.شامل بحثي کوتاه دربار? حضرت معصومه (ع)، امامزادگان، مدارس، مساجد و مقابر و نيازمنديهاي قم ميباشد.
34. رجال قم و بحثي در تاريخ آن
سيد محمد مقدس زادهتهران، چاپخان? مهر ايران، 1335 هـ.ش، قطع رقعي، 166ص.در اين کتاب از وضع تاريخي قم در پيش از اسلام، وجه تسمي? قم، قم در قرن اول هجري، ورود اشعريون به قم، آباداني شهر قم و وضع اجتماعي اشعريون، موقعيت شهر قم و مردان نامي قم بحث شده است.
35. زندگاني حضرت معصومه، سلام الله عليها
سيد مهدي صحفيقم، انتشارات صحفي، 1390 هـ ق، قطع رقعي، 132 ص.اين کتاب شامل فضايل و مناقب حضرت، کرامات، اشعار، امامزادگان، مساجد و مدارس علمي? قم است.اين کتاب به عربي ترجمه شده و در بيروت نيز به چاپ رسيده است.
36. زندگاني حضرت معصومه، سلام الله عليها
محمد شيرين کلام چاپ قم.
37. زندگاني حضرت معصومه، سلام الله عليها
شيخ مهدي منصوري (متوفاي 1406 هـ.ق)تقريظ: آيت الله نجفي مرعشي (متوفاي 1411 هـ.ق) چاپ قم، 1380 هـ.ق (و پس از آن)، قطع جيبي، 60 ص.
38. زندگي و کرامات حضرت معصومه، سلام الله عليها
احمد بانپور مشهد، نشر الف، 1374 هـ.ش، قطع رقعي، 112 ص.در اين کتاب از شهر قم و فضيلت آن، زندگي حضرت معصومه (ع) از تولد تا وفات، اشعاري در مدح حضرت، احاديث و کرامات آن حضرت و آستان? مقدسه سخن رفته است.
39. فروغي از کوثر، حضرت فاطمه معصومه
الياس محمد بيگيقم، امور فرهنگي آستان? مقدسه، 1375 هـ.ش، قطع رقعي، 140 ص.
40. قم
علي معصوميتهران، انتشارات پيام آزادي، 1374 هـ.ش، قطع وزيري، 91 ص (مصوّر ـ ويژ? نوجوانان) در اين کتاب تاريخ قم، ورود اشعريون به قم، ورود حضرت معصومه (ع)، قدمت قم، نام و فضايل آن به همراه وقايع تاريخي اين شهر به صورت داستان ذکر شده است.
41. قم از نظر اجتماعي ـ اقتصادي
سيد حسين ابن الرضا برقعيچاپ قم، 1365 هـ.ش، قطع وزيري 616 ص. شامل مباحث زمين شناسي، چينه شناسي، جمعيت آموزش، مهاجرت، فعاليتهاي اقتصادي، امکانات زيربنايي، اشتغال، مذهب و زبان مردم قم است.
42. قم پايگاه قيام
عبدالحميد وفاييتهران، سازمان تبليغات اسلامي، 1373 هـ.ش، قطع رقعي، 171 ص.
43. قم در قرن نهم هجري
سيد حسين مدرسي طباطبايي چاپ قم، 1350 هـ.ش، قطع وزيري، 372 ص.در اين کتاب از ويژگي هاي جغرافيايي، سياسي، اقتصادي، حوادث، مذهب، واليان و خاندانهاي علمي قم در اين قرن بحث شده است.
44. قم را بشناسيد
گروه نويسندگانقم، ادار? فرهنگ، 1328 هـ.ش، قطع وزيري، 136 ص.در اين کتاب از کشاورزي قم (محمد حسين وفايي)، تاريخچ? قم (علي اصغر فقيهي)، معرفت الارض شهرستان قم (علي اکبر شهابلو) و جغرافياي شهرستان قم (حسين کريمان) سخن رفته است.
45. قم نامه
سيد حسين مدرسي طباطباييچاپ قم، 1364 هـ.ش، قطع وزيري، 413 ص.اين کتاب مجموع? چند رساله پيرامون قم است، مانند: کتابچ? اعداد نفوس اهالي دارالايمان قم، کتابچ? طوائف و ايلات درالايمان قم، کتابچ? تفصيل حالات و املاک و بلوکات درالايمان قم.
46. قم و روحانيت
عباس فيض قمي (متوفاي 1392 هـ.ق)چاپ قم، 1317 هـ.ش، قطع رقعي، 291 ص.در اين کتاب بحثي تاريخي پيرامون قم و گزارش ماجراي تأسيس حوز? علمي? قم در سال 1340 هـ ق ذکر شده است.
47. کتاب شناسي آثار مربوط به قم
سيد حسين مدرسي طباطباييقم، چاپخان? حکمت، 1353 هـ.ش، قطع وزيري، 243 ص.در اين کتاب، خصوصيات دقيق 39 کتاب عربي و فارسي، چاپي و خطي دربار? قم نمايانده شده است.
48. کتاب‌شناسي منابع و مآخذ تاريخ قم
ناصر باقري بيدهنديقطع رقعي، 113ص.اين کتاب آماد? چاپ است.
49. کتابههاي حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام، و خطيرههاي اطراف آن
منوچهر ستودهقم، کتابخان? آيت الله مرعشي، 1375 هـ.ش/ 1417 هـ.ق، قطع وزيري بزرگ، 188 ص.
50. کريم? اهل بيت، عليهم السلام
علي اکبر مهدي پورقم، مؤسس? نشر و مطبوعات حاذق، 1374 هـ.ش، قطع رقعي، 536 ص.اين کتاب کاملترين و گستردهترين کتاب پيرامون حضرت معصومه (ع) است. در اين کتاب از دارالايمان قم، شخصيت حضرت معصومه (ع)، نامها و لقبها، احاديث حضرت، نسب و تاريخ تولد و وفات، احاديث فضيلت زيارت حضرت معصومه (ع)، زيارت و آداب آن، هجرت به سوي ايران و قم، تاريخچ? حرم، کرامتهاي حضرت معصومه (ع) (که مفصّلترين بخش کتاب است)، سيماي تابناک حضرت در ادب پارسي، چهل حديث پيرامون قم، مسجد جمکران و تاريخ و آداب آن، کتاب شناسي قم و حضرت معصومه (ع) و مطالب ديگر سخن رفته است.
51. گلهاي زهرايي
سرود? احمد عزيزيتهران، انتشارات مشايخ، 1375 هـ.شدر اين کتاب ده قصيده پيرامون حضرت معصومه و دو شعر دربا? مسجد جمکران سروده شده است.
52. گنجين? آثار قم
عباس فيض (متوفاي 1392 هـ.ق)قم، چاپخان? مهر استوار، 1349 هـ.ش، قطع وزيري، 2ج، 718 + 800 ص.در جلد اول اين کتاب نفيس و ارزنده پيرامون تاريخ پيدايش قم، وجه تسمي? آن، شرافت زمين قم، احاديث دربار? قم، موقعيت جغرافيايي و صنعتي و امور علمي و مدارس و کتابخانهها، نقل اقوال مؤلفان و مورخان دربار? قم، هجرت اشعريون به قم، علل توطن اشعريون در قم، تحولات تاريخي قم، فتح قم، رجال علمي و سياسي قم، وزرا و وکلاي قم، زندگي حضرت معصومه (ع)، آستان? مقدسه و ساختمانهاي تابعه، مدرس? فيضيه و دارالشفا بحث شده است. در جلد دوم اين کتاب از امامزادگان قم و اطراف آن به طور مفصّل سخن رفته است. هر دو جلد کتاب آکنده از تصاوير زيبا و جذّاب است.
53. گنجين? دانشمندان ـ ج1
محمد شريف رازيتهران، کتاب فروشي اسلاميه، 1352 هـ.ش، قطع وزيري، 369 ص.در اين کتاب از تاريخ اجمالي قم و حضرت معصومه (سلام الله عليها) و مدارس و محدثين و علماي نامي قم و شرح تأسيس حوز? علميه و ورود آيت الله بروجردي و خدمات ايشان، سخن رفته است. در مجلّدات ديگر کتاب (8جلد) از ديگر علما، مدرسّين، وعّاظ، شعرا، نويسندگان، مؤسسات علمي، تأليفات و تربيت شدگان، حوز? علميه قم بحث شده است.
54. گنجين? دانشوران
احمد رحيمي (متوفاي 1416 هـ.ق)چاپ قم، 1339 هـ.ش، قطع وزيري، 221 ص.اين کتاب از حوز? علمي? قم و علما و مدرسين آن، فقها و روات و محدثين قم، وزرا و وکلاي قمي، و موقعيت شهر قم در قديم و جديد سخن گفته است.
55. لمعات عشق
سرود? حيدر تهراني (معجزه)چاپ قم، 1369 هـ.ش، قطع خشتي، 131 ص.در اين کتاب دهها مديحه و قصيده پيرامون عظمت حضرت معصومه (ع) آمده است.
56. مسند فاطمه معصومه، سلام الله عليها
سيد عليرضا سيّد کباريقم، انتشارات زائر، 1375 هـ.ش، قطع رقعي، 108 ص.
57. معصوم? قم
سيد تقي طباطبايي قميقم، انتشارات مفيد، 1365 هـ.ش، قطع جيبي، 48 ص.در اين کتاب احاديثي در فضيلت قم و حضرت معصومه، سلام الله عليها، گرد آمده است.
58. نشري? حرم
دفتر آستانه مقدسه، 1347 هـ.ش، قطع وزيري، 48 ص.در اين نشريه تاريخچ? حرم مطهر و آستان? مقدسه همراه با عکس و تفصيلات، معرفي شده است.
59. نگاهي به زندگاني حضرت معصومه، سلام الله عليها
غلامرضا حيدري ابهرينقاشي: محمد علي کشاورز
60. نگين قم
جواد محدثيقم، نشر معروف، 1374 هـ.ش، به قطع پالتويي، 36 ص.در اين رساله زندگي و زيارت حضرت معصومه، سلام الله عليها، نگاشته شده است.
61. وديع? آل محمد، فاطمه معصومه
محمد صادق انصاري زنجانيچاپ قم، 1413 هـ.ق، قطع وزيري، 32ص.در برگيرنده زندگي، معجزات، مناقب حضرت معصومه (ع)، تاريخچه حرم مطهر و امامزادگان قم به صورت مختصر و گذراست.
62. وسيلة المعصومية
ميرسيد ابوطالب بيوک آقا واعظ تبريزي چاپ تبريز، 1371 هـ.ق، قطع جيبي، 106 ص.شرح حال حضرت معصومه است.
63. يادگار قم در احوال شعراي قم
حسن شمس گيلانيچاپ تهران، 1327 هـ.ش، 20 ص.زندگي و نمون? شعر 48 تن از شعراي قمي است.
64. قم در گذرگاه تاريخ
علي اصغر پيله وريانقم، انتشارات حضور، 1375 هـ.ش، قطع رقعي، 32 ص.
کتابهاي خطي فارسي (26 کتاب)
1. احوال و مفاخر و مناقب شهر قم (رساله در تاريخ قم)
ميرشرف الدين حسين حسيني قمي ـ مير منشي ـ (914 ـ 990 هـ.ق).(الذريعة، ج3، ص 278 ـ 279 و ج8، ص 248 ـ 249؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 51 ـ 52)
2. احوال و اشعار شعراي قم (رساله)
ميرزا علي اکبر فيض قمي (1245 ـ 1312 هـ.ق)نسخ? خطي آن در ضمن مجموع? ش 146 کتابخان? آيت الله مرعشي نجفي موجود است. وي در اين رساله نام و آثار هفتاد شاعر را ذکر کرده است.(فهرست کتابخان? مرعشي، ج1، ص 165؛ کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 90)
3. احوال دارالمؤمنين قم
صفي الدين محمد بن محمد هاشم حسيني موسوي رضوي قميتاريخ نگارش: 1079 هـ.ق. در اين کتاب پيرامون وجه نامگذاري قم، چهل حديث در فضيلت قم و اهل قم با ترجمه و شرح مبسوط، هجرت اشعريان به قم، علما و مشايخ قم، سادات فاطمي در قم و مطالب ديگر بحث شده است.مرحوم استاد محيط طباطبايي مقالهاي دربار? اين کتاب ـ در 200 برگ ـ در ش 7 سال دوم مجل? گوهر نوشتهاند.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم ص 56-59)
4. تاريخ قم
ميرزا علي اکبر بن محمد فيض ( 1245 ـ 1312 هـ.ق) اين کتاب برترين و سودمندترين کتابي است که در زمان ناصرالدين شاه قاجار براي قم نوشته شده و نسخ? اصل آن نزد آقاي حاج سيد محمود مرعشي نجفي است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 104 ـ 114)
5. تحفة الفاطمية الموسوية في ذکر اخبار بلدة قم
شيخ محمد علي ارجستاني کچوئي قمي (متوفاي 1331 هـ.ق) اين کتاب در پانزده باب و در برگيرند? تمام مطالب مربوط به قم ميباشد. برخي از موضوعات اين کتاب عبارت است از: بعضي از احاديث شريفه و حکايات لطيفه در باب قم، علت نامگذاري آن به قم، انساب اشعريين، ذکر ورود اشعريان به قم و علت آن، باروها، پلها، راهها، مساجد و ميدانهاي قم، مساجد و مدارس قديم و جديد قم، جغرافياي قم، وزراي قمي، وجوه اشراف اشعريان، امرا و حکّام قم، شرافت ذاتي خاک قم و ماجراي مسجد جمکران.تاريخ نگارش: 1328 هـ.ق.نسخ? خطي و اصل آن نزد آقاي حاج سيد محمود مرعشي نجفي است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 160 ـ 170)
6. تحفه الفاطميين في احوال قم و القميين
شيخ حسين مفلس قمي ـ ارده شيره ـ (1305 ـ 1367 هـ.ق)تاريخ نگارش: 1351 هـ.ق.اين کتاب در دو مجلد بزرگ بوده و نسخ? اصل آن نزد مرحوم آيت الله نحفي مرعشي بوده و عکس آن در کتابخان? معظم له موجود است. برخي از عناوين آن عبارتند از: زمين قم و آمدن اشعريون به قم، احاديث و روايات و حکايات و نامهاي قم، حرکت کردن حضرت فاطم? معصومه (ع) از مدينه به طرف قم و وفات او و ذکر محراب عبادت و ثواب زيارت و بعضي از کرامات ايشان، امامزادگان، علما، محدثين و سلاطين و بزرگاني که در آستانه مدفونند، امامزادگان قم، روات و محدثين و علما و متکلمين و وزرا و شعراي قم، مدارس و مساجد و رودخانهها و تيمچهها و پلهاي قم و روستاهاي قم.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 176 ـ 189)
7. تذکر? شعراي معاصرين دارالايمان قم
ميرزا علي اکبر فيض قمي ( 1245 ـ 1312 هـ.ق)، پدر آيت الله حاج ميرزا محمد فيضتاريخ نگارش: 1277 هـ.قنسخ? اصل آن در 218 برگ به ش 145 در کتابخان? آيت الله مرعشي موجود است. نويسنده در اين کتاب شرح حال و آثار 47 تن از شاعران قم را باز نمايانده است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 98 ـ 104)
8. تذکر? مقابر آستان? مقدس? قم
شيخ محمد شريف رازي
9. تفصيل و حالات دارالايمان قم
افضل الملک ميرزا غلامحسين خان اديب زندي شيرازي ـ المعي ـ (1279 ـ 1348 هـ.ق)نسخ? خطي اين کتاب به ش 5514 در کتابخان? مرکزي دانشگاه تهران موجود است. عناوين آن عبارتند از: کلّياتي در تاريخ قم، نفوس، آب و هوا، اصول و قواعد تقسيم آب رودخانه، مزارع، باغات، مزارات و مساجد و مدارس، مستغلات، ايلات، روستاها، کوهها و معادن، خالصه جات و قنوات و بلوکات.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 124 ـ 125 ؛ فهرست نسخههاي خطي فارسي، ج6، ص 4372)
10. تفصيل وقايع قحطي سال 1288 قم
ميرزا علي اکبر فيض (1245 ـ 1312 هـ.ق)نسخ? اصل اين کتاب در اختيار آقاي حاج آقا محمود مرعشي نجفي است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 97)
11. دانشمندان قم
سيد مهدي حسين لاجوردي قميرک: گنجين? دانشمندان، ج2، ص 240.
12. سفرنام? قم
افضل الملک ميرزا غلامحسين خان اديب زندي شيرازي(1279 ـ 1348 هـ.ق)تاريخ نگارش: 1304 ـ 1305 هـ.قنسخ? خطي آن به ش 8182 در کتابخان? مجلس شوراي اسلامي در 474 ص موجود است. در آن از آستان? مقدسه، وصف قم، وضع مردم قم از نظر اجتماعي و اقتصادي، محّلات، مزارات، تاريخ و سوابق، رودخانه، علما و ادبا و بزرگان، ايلات، حکّام، باغات و مزارع قم سخن ميرود.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 125 ـ 128؛ فهرست کتابخان? مجلس، ج2، ص 443)
13. سفرنام? قم
ناصرالدين شاه قاجار (1247 ـ 1313 هـ.ق)نسخ? خطي آن به ش 10429 در کتابخان? آستان قدس رضوي موجود است.
14. شرافت ارض قم، رساله در (بخشي از کتاب رياض الرضا يا باب رضوان در تاريخ سلطان خراسان)
ميرزا محمد بن علي اکبر خوانساري (متوفاي 1278 هـ.ق)، پدر ميرزا علي اکبر فيض اين رساله دربار? شرافت زمين قم و اهل آن، احوال حضرت فاطمه معصومه (ع) و بيان آمدنش به قم و وفات او، ثواب زيارت آن حضرت، امامزادگان قم ريال، علما و محدثين قم بحث کرده است.نسخ? خطي آن نزد آقاي حاج سيد محمود مرعشي نجفي است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 70 ـ 72) نيز نسخهاي از آن در کتابخان? آيت اله مرعشي به ش 6790 ـ که احتمالاً هماننسخ? فوق است ـ موجود ميباشد.(فهرست کتابخان? مرعشي، ج17، ص 327 ـ 329)
15. شرح حال حضرت فاطمه معصومه، سلام الله عليها
شيخ حسين مفلس قمي ـ ارده شيره ـ (1305 ـ 1367 هـ.ق)(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 174)
16. شرح حال منظوم حضرت فاطمه معصومه، سلام الله عليها
عباسخان افشار، متخلص به پريشاننسخ? تايپ شد? آن در 23 صفحه، در روز اربعين 1376 هـ.ق به کتابخان? آستان? مقدس? قم اهدا شده است.(کريم? اهل بيت، ص 503)
17. فضائل قم
کرمعلي خان بن حاج محمد رضا بيک حاجي حسيني (1262 ـ پس از 1310 هـ.ق)اين رساله مشتمل بر احاديث فضيلت قم و اهل آنجا و شرافت آن سرزمين است.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 118)
18. فضائل و حالات قم و سرگذشت موسي مبرقع...
شيخ محمد سلطان المتکلمين واعظ کجوري تهراني (1271 ـ 1353 هـ.ق)(الذريعة، ج4، ص 166 ـ 167)
19. فهرست اسماء راويان اشعريين قم
ميرزا محمد علي معلم حبيب آبادي اصفهاني (1308 ـ 1396 هـ.ق)رک: مکارم الآثار، ج5؛ ص 13.
20. قانون قم
ميرزا علي اکبر فيض (1245 ـ 1312 هـ.ق)اين رساله در شرح قوانين مندرس? اهل قم و از گفتار ميرزا اسحاق مدرس ميباشد.(کتاب شناسي آثار مربوط به قم، ص 97 ـ 98)
21. کرامات معصومه
علي اکبر مهدي پور
22. کرامات حضرت معصومه
تدوين: واحد فرهنگي آستان? مقدس? حضرت معصومه، سلام الله عليها
23. کرامات حضرت معصومه، سلام الله عليها
حاج شيخ قوام اسلامي جاسبي قمي
24. مجموعه اشعار پيرامون حضرت فاطمه معصومه، عليها السلام
عبدالرضا شالچي
25. مقابر قم
عبدالحسين جواهريدر اين کتاب به شرح حال مدفونين در آستان? مقدسه، قبرستان شيخان، قبرستان باغ بهشت، قبرستان بقيع و خيابانهاي قم ميپردازد.
26. وفيات علما و معاريف قم
در اين کتاب شرح زندگي اجمالي 72 تن از علماي قم گرد آمده است.(آشنايي با چند نسخ? خطي، ج1، ص 186)
کتابهاي اردو
1. حضرت معصومه اور شهر مقدس قم
نثار احمد زينپوريقم، انتشارات انصاريان، 1416 هـ.ققطع رقعي، 128 ص.در اين کتاب از شرح زندگي حضرت معصومه، امامزادگان، مساجد، مدارس و نقاط ديدني قم سخن رفته است.
2. حيات حضرت معصوم? قم و مختصر تاريخ قم
سيد حيدر مهديچاپ حيدرآباد، مکتبه طوسي، قطع رقعي، 96 ص.
لطفا منتظر باشید ...
