93 . اِنْ كُلُّ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ اِلاَّ اتِى الرَّحْمنِ عَبْدًا. 94 . لَقَدْ اَحْصيهُمْ وَ عَدَّهُمْ عَدًّا. 95 . وَ كُلُّهُمْ اتيهِ يَوْمَ الْقِيمَةِ فَرْدًا. 96 . اِنَ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا. 97 . فَاِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقينَ وَ تُنْذِرَ بِه قَوْمًا لُّدًا. 98 . وَ كَمْ اَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِّنْ قَرْنٍ هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِّنْ اَحَدٍ اَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزًا. ترجمه 93 - در آسمان ها و زمين هيچ كس نيست جز اينكه بنده وار [و فرمانبردار ]به سوى [خداوند ]بخشاينده مى آيد. 94 - و به يقين [خدا] آنان را به حساب آورده و آنان را به دقّت برشمرده است. 95 - و همگى آنان در روز رستاخيز، تنها به سوى او خواهند آمد. 96 - بى گمان كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به زودى [خداوند] بخشاينده براى آنان مهرى [در دل ها] قرار خواهد داد. 97 - جز اين نيست كه ما [تلاوت ] اين [كتاب پرمعنويت ] را بر زبان تو آسان ساختيم تا به وسيله آن پرواپيشگان را نويد بخشى و گروه ستيزه جو [و حق ناپذير ]را بدان هشدار دهى. 98 - و چه بسيار نسل هايى [بيدادگر و حق ستيز] را كه پيش از آنان نابود ساختيم. [هان اى پيامبر] آيا كسى از آنان را مى يابى؟! يا كمترين صدايى را از آنان مى شنوى؟ نگرشى بر واژه ها «لدد»: دشمنى و ستيزه جويى سخت؛ و «الدّالخصام» به مفهوم كسى است كه از نظر دشمنى و ستيزه جويى از ديگران خشن تر و تندخوتر و كم گذشت تر باشد. و واژه «لدّ» جمع «الدّ» است. «ركز»: صداى آهسته. «احساس»: دريافت به وسيله حسّ. «اِدّ»: بسان «ضد» در اصل به مفهوم صداى زشت و ناهنجارى است كه بر اثر گردش شديد امواج صوتى در گلوى شتر پديد مى آيد، و آنگاه به كارهاى بسيار زشت گفته شده است. تفسير همه آسمانيان و زمينيان بنده وار به سوى او خواهند آمد قرآن، در آيات پيش در اشاره به يكتايى وبى همتايى آفريدگار هستى، ذات پاك او را بى نياز و توانا وصف كرد، اينك در ادامه سخن از عظمت و فرمانروايى او مى فرمايد: اِنْ كُلُّ مَنْ فِى السَّمواتِ وَ الْأَرْضِ اِلاَّ اتِى الرَّحْمنِ عَبْدًا. همه كسانى كه در آسمان ها و زمين هستند - از فرشتگان و پريان گرفته تا انسان ها - همگى فرمانبردار و بنده وار به پيشگاه او خواهند آمد. در آيه ديگرى مى فرمايد: و كلٌّ اتوه داخرين.(235) و همگى با خوارى و زبونى رو به سوى او مى آورند. با اين بيان، همه پديده ها و آفريده ها بندگان خدا و فرمانبردار او هستند و «عيسى»، «عزير»، فرشتگان و پريان نيز در زمره بندگان پروردگار و سر بر فرمان او هستند. در دومين آيه مورد بحث به علم بى كران و قدرت گردانندگى وصف ناپذير خدا اشاره نموده و مى فرمايد: لَقَدْ اَحْصيهُمْ و او آفريدگار و گرداننده آگاه و توانايى است كه بى گمان هم آنان را به حساب آورده و شماره آنان را مى داند و هم از حال و عملكرد و انديشه آنان آگاه است. وَعَدّهُمْ عَدًّا. و آنان را به دقّت بر شمرده است و چيزى از آنان بر او پوشيده نمى ماند. در سوّمين آيه مورد بحث هشدار مى دهد كه: وَ كُلُّهُمْ اتيهِ يَوْمَ الْقِيمَةِ فَرْدًا. و همه آنان در روز رستاخيز، تك و تنها و بريده از ثروت و قدرت و خانواده و نزديكان - كه هيچ انديشه اى جز انديشه نجات و رهايى خويشتن در سر ندارند - به پيشگاه خداى يكتا باز مى آيند. راه و رمز نفوذ در دل ها در چهارمين آيه مورد بحث، ايمان و درستكارى و دادگرى واقعى را سرچشمه محبوبيت انسان و راه و رمز نفوذ در دل ها و سر موفقيت مى شمارد و مى فرمايد: اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمنُ وُدًّا. به يقين كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند، به زودى خداى بخشاينده براى آنان مهرى در دل ها قرار خواهد داد. لا ديدگاه هاى پنجگانه در تفسير آيه لا آنچه آمد ترجمه آيه شريفه بود، و در تفسير آن ديدگاه ها متفاوت است: 1 - به باور «ابن عباس» آيه شريفه در مورد امير مؤمنان عليه السلام فرود آمده و بيانگر شخصيت والاى اوست، چرا كه هيچ انسان با ايمانى نيست جز اينكه محبّت آن حضرت در دل او به وديعت نهاده شده است. در اين مورد در تفسير «ابوحمزه ثمالى» است كه پيامبر به آن گرانمايه عصرها و نسل ها فرمود: على جان! قل اللّهم اجعل لى عندك عهداً و اجعل لى فى قلوب المؤمنين وُدّاً....(236) بگو: بارخدايا! براى من نزد خود عهد و پيمانى قرار ده، و بذر محبت مرا در دل هاى مردم با ايمان بيفكن و آن را شكوفا و بارور ساز. و آن حضرت به دستور پيامبر دعا كرد و اين آيه شريفه فرود آمد كه: انّ الَّذين آمنوا و عملوا الصالحات.... نظير اين روايت را «جابر» نيز از پيامبر صلى الله عليه وآله گرامى آورده است. 2 - امّا به باور پاره اى درست است كه آيه در مورد امير مؤمنان عليه السلام فرود آمده است، امّا پيام آن جهان شمول است و بيانگر اين حقيقت مى باشد كه خداى توانا محبّت همه كسانى را كه به راستى ايمان آورند و كارهاى شايسته انجام دهند، در دل هاى مردم با ايمان مى افكند، و دل هاى بيدار را متوجّه آنان مى سازد. در اين مورد «ربيع بن انس» مى گويد: خدا هرگاه بخواهد بنده اى را دوست بدارد، به فرشته وحى مى فرمايد: هان اى جبرئيل! من فلان انسان را دوست مى دارم، تو هم او را دوست بدار. آنگاه فرشته وحى در كران تا كران آسمان ها ندا مى دهد كه: هان اى آسمانيان خدا فلان بنده شايسته را دوست مى دارد، و از پى آن دل هاى آسمانيان كانون مهر او مى گردد. و سپس در كران تا كران زمين نداى فرشته وحى طنين افكن مى شود كه: هان اى زمينيان! خدا فلان كس را دوست مى دارد... و از پى آن دل هاى زمينيان نيز متوجّه او مى گردد. انّ اللّه اذا احبّ عبداً مؤمناً قال لجبرائيل: انى احببت فلاناً فاحبّه، فيحبّه جبرائيل ثم ينادى فى السّماء: ألا انّ اللّه احبّ فلاناً فاحبوه، فيحبّه اهل السماء...(237) با اين بيان، مفهوم آيه شريفه اين است كه: هر كسى براستى ايمان آورد و كارهاى شايسته انجام دهد خدا او را دوست مى دارد و او را محبوب دلها مى سازد. 3 - از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه خدا محبت مردم با ايمان و شايسته كردار را در دل هاى بدخواهان و دشمنانشان نيز قرار مى دهد تا به آنان ايمان آورند و بدين وسيله آنان را اقتدار و توانايى مى بخشد. 4 - و از ديدگاه پاره اى ديگر منظور اين است كه خدا مهر و محبت چنين مردم با ايمان و شايسته كردارى را در دل هاى يكديگر قرار مى دهد تا همديگر را دوست بدارند و يار و ياور هم باشند و در برابر بدخواهان و دشمنان بسان كوهى استوار، به پاخيزند و يكپارچه و يكدست باشند. 5 - و «جبايى» مى گويد: منظور اين است كه خدا در سراى آخرت محبت آنان را در دل هاى يكديگر قرار مى دهد تا بسان پدر و فرزندى آگاه و پرمهر يكديگر را دوست بدارند، كه اين برترين شادى و بزرگترين نعمت هاست. ديدگاه نخست را اين بيان امير مؤمنان عليه السلام تأييد مى كند كه فرمود: لو ضربت خيشوم المؤمن بسيفى هذا على اَن يبغضنى ما ابغضنى، و لو صببت الدّنيا بجمّاتها على المنافق على اَن يحبنى ما احبّنى و ذلك انّه قضى فانقضى على لسان النبىّ الامّى انّه قال: لا يبغضك مؤمن و لا يحبّك منافق.(238) اگر با اين شمشير عدالت و ستم ستيزم بر بينى انسان با ايمانى فرود آورم تا مرا دشمن بدارد، مرا دشمن نخواهد داشت و با من دشمنى نخواهد ورزيد؛ و اگر همه دنيا را در كام نفاقگرايى سرازير كنم كه مرا و راه و رسم عادلانه و انسانى ام را دوست بدارد، مرا دوست نخواهد داشت؛ و اين حقيقت بر زبان حقگوى پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله جارى شده است كه فرمود: على جان! انسان با ايمان هرگز تو را دشمن نمى دارد و به دشمنى تو بر نمى خيزد و انسان بدانديش و نفاقگرا نيز به افتخار دوستى تو نخواهد رسيد. سرچشمه ايمان و عمل در پنجمين آيه مورد بحث، خداى فرزانه روى سخن را به پيامبرش نموده و در مورد سرچشمه ايمان و عمل شايسته مى فرمايد: فَاِنَّما يَسَّرْناهُ بِلِسانِكَ هان اى پيامبر! ما قرآن را به لغت و زبان عرب بر تو فرو فرستاديم تا دريافت مفاهيم و شناخت محتواى سازنده و پيام انسانسازش براى مردم آسان باشد، چرا كه اگر به واژه و زبان ديگرى مى آمد آن را نمى شناختند. اين بيان در تفسير آيه از «ابو مسلم» است؛ امّا به باور «جبايى» منظور اين است كه: ما تلاوت قرآن را بر تو آسان گردانيديم. لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقينَ تا به وسيله اين قرآن پرشكوه، به همه كسانى كه از شرك و بيداد و دست يازيدن به گناهان بزرگ پرهيز مى كنند، نويد رستگارى و نجات و بهشت پرنعمت را بدهى. وَ تُنْذِرَ بِه قَوْمًا لُدًا. و به مردم خيره سر و حق ناپذير و ستيزه جو هشدار دهى. به باور «ابن عباس» هدف آيه در درجه نخست، سردمداران حق ستيز قريش است. امّا «قتاده» بر آن است كه پيام و هشدار آيه جهان شمول مى باشد و به همه مردم حق ستيز و حق ناپذير هشدار مى دهد. در آخرين آيه مورد بحث كه پايان بخش اين سوره نيز مى باشد، در قالب آرامش خاطر بخشيدن به پيامبر، به حق ستيزان و ظالمان سخت هشدار مى دهد و مى فرمايد: وَ كَمْ اَهْلَكْنا قَبْلَهُمْ مِّنْ قَرْنٍ هان اى پيامبر! هرگز از كفرگرايان و بيداد و پرده درى اينان اندوهگين مباش. پيش از اينان چه بسيار از كسانى كه پيامبران ما را دروغگو شمردند و آيات ما را تكذيب كردند و به دشمنى با حق برخاستند، تا سرانجام نتيجه كار شومشان گريبانشان را گرفت و ما آنان را به بوته هلاك سپرديم. هَلْ تُحِسُّ مِنْهُمْ مِّنْ اَحَدٍ اينك اى پيامبر! آيا كسى از آنان را مى يابى و مى بينى؟ اَوْ تَسْمَعُ لَهُمْ رِكْزًا. و يا صداى يكى از آن گردنكشان پرفريب به گوش تو مى رسد؟ آرى، همه آنان به كيفر بدانديشى و حق ستيزى و بيدادشان از صفحه روزگار برچيده شدند، و اينك ديگر نه ديدگان اثرى از آنان را مى نگرند و نه گوشها صداى دلخراش و مغرورانه آنان را در مى يابند. آنان از اين تبهكاران ثروتمندتر و پراقتدارتر و در ستيزه گرى و فريبكارى نيز از اينان كاركشته تر بودند، امّا هيچ يك از آن نعمت ها و دجّالگرى ها سودشان نبخشيد و ياريشان نكرد. اين ظالمان نيز به همان سرنوشت دردناك گرفتار خواهند شد و سرانجام از آنان نه اثر و نشانى باقى خواهد ماند و نه نام نيك و بلند آوازه اى. پرتوى از آيات آخرين آيات اين سوره، به ويژه سه آيه پايانى آن، به گونه اى زيبا و تفكّرانگيز و جامع است كه گويى چكيده و فشرده اى از همه آيات نود و هشتگانه اين سوره است، و در آنها از راز سرفرازى مردم سرفراز و رستگار، و راز خفّت و سرافكندگى و نگونسارى مردم تيره بخت، و از برنامه عملى درست انديشى و شايسته كردارى و نجات و سرفرازى - كه قرآن پرشكوه است - سخن رفته است، براى نمونه: 1 - اساسى ترين راز نيكبختى و سربلندى اين آيات انسانساز اين درس بزرگ را ترسيم مى كند كه اساسى ترين راه موفقيت و بهترين رمز سرفرازى و سربلندى و نجات، پاسخ يافتن به اين پرسش هاست: از كجا آمده ام؟ پديد آورنده كيست؟ به كجا روانم؟ و در اين ميان چه كاره ام؟ پاسخ درست به اين چراها، انسان را به شناخت آفريدگار و گرداننده هستى مفتخر مى سازد و انسان را دوستدار و شيفته او كه سرچشمه عزّت ها، قدرت ها، شكوه ها، معنويت ها، نعمت ها، زيبايى ها، كمال ها جمال ها و همه ارزش هاست مى سازد، و به او جهت مى دهد تا به زيبايى آراسته شود و در نتيجه محبوب خدا و محبوب دل ها گردد. نمونه اش امير مؤمنان عليه السلام است كه آيه شريفه در شأن او فرود آمد. از پيامبر گرامى صلى الله عليه وآله آورده اند كه در آخر نماز خويش با صداى رسا اين گونه به نيايش پرداخت: اللّهم هب لعلىّ الموّدة فى صدور المؤمنين، و الهيبة و العظمة فى صدور المنافقين، فانزل اللّه(239): انّ الذين.... بار خدايا! «بذر» محبّت بنده شايسته كردارت «على» را در دل هاى مردم با ايمان و عدالت خواه بيفشان و شكوفاساز، و شكوه و عظمت او را در دل هاى نفاقگران قرار ده، تا از شجاعت و ستم ستيزى او حساب برند. و آنگاه بود كه اين آيه شريفه فرود آمد...(240) 2 - برنامه و سرچشمه سرفرازى و رستگارى از آيات انسانسازى كه گذشت، اين درس آموزنده دريافت مى گردد كه قرآن اين كتاب پرشكوه خدا برنامه راستين سرفرازى و دستورالعمل واقعى رستگارى و آخرين پيام آسمانى به زمين براى انسانى زيستن، و سرچشمه جوشان شكوه و معنويت است. امّا همه اينها در گرو چند اصل حياتى است: 1 - تلاوت و دريافت درست پيام و محتواى قرآن، 2 - تفسير و بيان درست و صادقانه آن، 3 - و ديگر عمل خالصانه و عاشقانه به آن، تنها در اين صورت است كه فرد و جامعه اى در پرتو آن، به سوى جاودانگى و سرفرازى گام مى سپارد، امّا مباد كه قرآن كالا و سرمايه فريب و عوام بازى و عوام زدگى گردد، يا به ابزار سلطه و قدرتمدارى تبديل شود و يا از راه و رسم عترت جدا گردد، كه در آن صورت از هر زهرى مرگبارتر خواهد شد؛ چرا كه ديگر روح و جان آن، برنامه زندگى نيست و هواها و برداشت هاى مغرضانه و جهت دار است كه در پوشش آن خود را تحميل مى كند. 3 - و اين هم قانونمندى تاريخ و جامعه ها و نيز اين درس، از آيات پايانى اين سوره مباركه دريافت مى گردد كه: آفت غرور و خودكامگى و بيدادگرى و گسستن از خدا و ستم به بندگان او بزرگ ترين راز سقوطها و نگونسارى هاست؛ و راستى كه چه جامعه ها و تمدّن ها و رژيم ها و قدرت ها و سلسله ها و نعمت ها را كه به باد نداده است. هان اى بندگان خدا! آيا گوش شنوايى هست تا هشدار قرآن را بشنود؟! بار خدايا! به ما گوشى شنوا، دلى بيدار و هوشمند، قلبى با انصاف و حق پذير، ديده اى عبرت بين و ژرف نگر و راه و رسمى عادلانه و آزاد منشانه ارزانى بدار! آمين رب العالمين.
لطفا منتظر باشید ...
