توصيه‏هايي در زمينه اصول و روش‏هاي بيان تفسير

محسن قرائتي

خداوند بزرگ را شاكرم كه اين توفيق را به بنده عنايت كرد تا سال‏ها در خدمت قرآن باشم و براي اقشار مختلف، معارف قرآن و اهل‏بيت عليهم‏السلام را بيان كنم.

در طول اين سنوات، تجربه‏ها و روش‏هايي را در كار آزمودم، اينك آنچه را به نظرم مي‏رسد كه براي ديگران مفيد باشد بازگو مي‏كنم؛ شايد مورد استفاده قرار گيرد.

روش‏هاي بيان تفسير

1 ـ براي توده مردم تفسيري مختصر در حد «صافي» و «شبّر» و يا خلاصه «نمونه» گفته شود (در حد دو، سه برابر ترجمه).

2 ـ براي نسل نو آياتي كه درباره آن‏ها، شأن نزول و داستان قرار دارد بيان شود. مانند آيات «الم يأن ... ـ ليلة المبيت ـ اجعلتم سقاية ـ و يطعمون الطّعام و ...».

3 ـ تفسير چند دقيقه‏اي همراه با نماز براي عموم مردم؛ در اين موارد مناسب است آياتي انتخاب و قبلاً در تابلو مسجد با خط خوش نوشته و سپس همه با هم بخوانند و چند دقيقه بين دو نماز تفسير شود.

4 ـ براي طلاب مبتدي (پايه اول) آيات مشابه و ساده در كنار هم قرار داده شده و نتيجه‏گيري شود. مثلاً «كلوا واعملوا
صالحا»، «كلوا منها و اطعموا»، «كلوا ولاتطغوا» يا «قولا لينا»، «قولا بليغا»، «قولوا للناس حسنا»، «يقول التي هي احسن»، «قولا سديدا» كه از مجموع اين گونه آيات دورنمايي از آداب خوردن و آشاميدن و سخن گفتن براي طلاب مبتدي ترسيم مي‏شود و آنان نيز به ديگران منتقل مي‏كنند.

5 ـ براي دوره‏هاي بالاتر (پايه‏هاي 5 و 6) و يا اساتيد دانشگاه بايد از كنار هم گذاشتن آيات نتيجه‏گيري كرد. نظير آيه «تعاونوا علي البرّ»، «ولكن البرّ من آمن» يا مانند «خذوا زينتكم عند كلّ مسجد»، «المال والبنون زينة الحياة الدّنيا» يا نظير «صراط الّذين انعمت عليهم»، «اولئك الّذين انعم اللّه عليهم من النّبيّين» يا نظير آيه «لاينال عهدي الظّالمين»، «اوفوا بعهدي».

6 ـ تفسير با شيوه پرسش و پاسخ و گفت وگو و احتجاج كه مخاطبين اين گونه تفسير حتما بايد خواص باشند. بدين صورت كه براي هر آيه، تعدادي سؤال طرح گرديده و در جلسه پرسش‏ها مطرح و پاسخ آن از قرآن بيان گردد.

7 ـ در بيان احكام، كساني كه با درس خارج آشنايي دارند مي‏توانند از آيات و روايات، دري به سوي احكام بگشايند، يعني آيه و روايتي كه منشاء حكم است بخوانند و آن را تفسير كرده و مسأله را نيز بگويند (البته اين مخصوص كساني است كه با اجتهاد آشنايي
دارند). مثلاً «فتيّمموا صعيدا طيّبا»، «فاغسلوا وجوهكم»، «وأن تجمعوا بين الاختين»، «حرمت عليكم الميتة والدّم».

8 ـ تفسير براساس نيازهاي اجتماعي و مسائل روز، نظير اين كه اصل در انتخاب همسر چيست «ولأمّةٌ مؤمنة خير من مشركة»؛ موضوع مشورت كجاست؟ «و امرهم شوري بينهم» ولي نبوت و امامت (امرهم) نيست بلكه عهداللّه‏ است.

9 ـ تفسير بر اساس عقايد: آيات توحيد، آيات نبوت، آيات معاد.

10 ـ تفسير بر اساس امثال قرآن و يا قصص آن.

اصولي كه در گفتن تفسير بايد مورد توجه باشد:

1 ـ توجه به حوصله مردم و فرصت آن‏ها «علم اللّه ان فيكم ضعفا... خفّف اللّه».

2 ـ توجه و وضعيت جسمي (چنانچه در لحظه افطار دعا يك سطر است).

3 ـ توجه به سطح فهم مردم «بلسان قومه»، «افلا ينظرون الي الابل»، «و الي السّماء».

4 ـ توجه به نيازهاي مردم و نپرداختن به بيان مطالب و اطلاعات غيرضروري و بي‏فايده يا يأس‏آور «قل اللّه اعلم بما لبثوا».

5 ـ پرهيز از به كارگيري اصطلاحات فني و طرح مباحث دقيق ادبي.

6 ـ پرهيز از حاشيه رفتن بي‏جا كه منجر به فراموش كردن اصل موضوع شود.

7 ـ پرهيز از فاصله طولاني با مخاطب عمودي (منبر بلند) يا افقي.

8 ـ پرهيز از سخنراني همراه با داد و فرياد و صداي يكنواخت.

9 ـ پرهيز از ركود جسمي كه گوينده مانند مجسمه باشد. (شما در چند دقيقه نماز، انواع
در بيان احكام، كساني كه با درس خارج آشنايي دارند مي‏توانند از آيات و روايات، دري به سوي احكام بگشايند، يعني آيه و روايتي كه منشاء حكم است بخوانند و آن را تفسير كرده و مسأله را نيز بگويند.

حركت‏ها را مي‏بينيد و در ماه رجب به مناسبت «حرّم شيبتي»، دست به ريش گرفته مي‏شود).

10 ـ ديدن كلاس‏هاي ديگران و ياد گرفتن تجربه‏هاي ديگران.

11 ـ سؤال از مستمعين مختلف درباره كمّ و كيف جلسه.

12 ـ پذيرفتن انتقادات شفاهي و كتبي.

13 ـ كمك گرفتن از افراد قوي در بازگو كردن درس قبل به صورت داوطلب.

14 ـ نوشتن يك آيه با خط زيبا روي تابلو در چند شب به گونه‏اي كه همه مردم با آن انس بگيرند.

15 ـ تفسير از 5 دقيقه شروع و حداكثر بيست دقيقه بيشتر طول نكشد. ناگفته پيداست كه شيوه تفسير گفتن، با خطابه و حماسه فرق دارد.

16 ـ از آياتي شروع كنيم كه مخاطبين با آن آشنا هستند. نظير سوره‏هاي آخر قرآن.

17 ـ آياتي را تفسير كنيم كه موضوع روز و مورد نياز باشد. مانند: غيبت، رشوه، ازدواج، همسرداري، تهاجم فرهنگي و ... .

18 ـ در تفسير گفتن لازم نيست تمام آيات به ترتيب بحث شود، مي‏توان آياتي را انتخاب و تفسير كرد.

هر چه از سخنراني بكاهيم و بر مطالب قرآني و روايي بيفزاييم به نورانيت بحث افزوده‏ايم.

ممكن است در هر منطقه‏اي، چند روحاني يا عالم باشند كه بين خودشان تفسيري را مباحثه و خلاصه آن را براي مردم بگويند. اگر فرصت تدبر و تحقيق جديد نيست، بايد از تفاسير موجود استفاده كرد.

مي‏توان بر اساس مخاطب‏هاي مختلف چند نفر عالم و روحاني، تفاسير متعددي در منطقه بگويند؛ يكي داستان‏هاي قرآن را بگويد و ديگري معاد قرآن را مطرح و سومي آيات اخلاقي را و ... مي‏توان (به مناسبت سال) آياتي كه حضرت علي عليه‏السلام در نهج البلاغه به كار برده‏اند موضوع بحث قرار داد. مي‏توان آياتي را كه در شأن علي بن ابي‏طالب عليه‏السلام است مورد بحث قرار داد.1

1 ـ در اين زمينه از فهرست آخر كتاب نهج‏البلاغه دكتر صبحي صالح مي‏توان استفاده كرد و يا از نرم‏افزارهاي رايانه‏اي در اين زمينه بهره برد. لازم به ذكر است بيش از 150 آيه قرآن در نهج‏البلاغه مورد استشهاد و تفسير قرار گرفته است.