تفسير قرآن مجيد (بر اساس تفسير موضوعى)

عدل الهى و علم و اراده پيشين خدا

از شبهاتى كه در مورد عدل الهى اززمانهاى ديرينه مطرح مى‏باشد، مساله علم و اراده پيشين الهى نسبت‏به افعال بندگان است و اشكال چنين تقرير مى‏شود:

«علم خدا از ازل، بر تحقق كليه حوادث و رخدادهائى كه در جهان واقع مى‏شود، تعلق گرفته است. او از ازل مى‏دانست كه فلان پديده و يا رويداد در كدام روز و در چه شرائطى جامه هستى مى‏پوشد. با وجود چنين علم پيشين و خطاناپذير، تحقق پديده و يا كار انسان رنگ قطعى به خود گرفته و انسان از انجام كار ناچار و ناگزير مى‏شود، و ترك آن براى او ممكن نمى‏باشد، زيرا انديشه امكان ترك، ملازم با اين است كه علم خدا صحيح و پابرجا نبوده و آميخته با جهل باشد، درحالى كه خدا بر همه چيز از ازل آگاه، و دانش او خطاپذير نيست.

اين شبهه تازگى نداشته و از زمانهاى ديرينه دستاويز گروهى بوده كه در پوشش جبر، خواهان آزادى عمل، و با ترويج چنين فكر، طرفدار انحلال اخلاقى بودند و دو بيت منسوب به خيام بيانگر اين شبهه است:

حتى اين شبهه اختصاص به گروهى كه افعال خدا را مخلوق مستقيم خدا مى‏دانند ندارد، بلكه دامنگير گروه مخالف نيز مى‏باشد حتى آنها كه فعل انسان را مخلوق خود انسان مى‏دانند، با چنين شبهه روبه‏رو هستند. شارح مواقف بر اين نكته توجه پيدا كرده چنين مى‏نويسد:

«آنچه را خدا مى‏داند كه بندگان او انجام نخواهند داد، انجام آن براى آنها محال است، زيرا در غير اين صورت علم او واقع‏نما، نخواهد بود و آنچه از اعمال آنها كه علم به تحقق آن دارد انجام آن براى آنها، واجب و حتمى بوده و ترك آن محال باشد و در غير اين صورت علم خدا به جهل منقلب خواهد بود در اين صورت افعال انسانها پيوسته ميان دو حالت دور مى‏زند:

1- ممتنع و محال.

2- واجب و حتمى.

چيزى كه از دائره امتناع و وجوب بيرون نباشد، فعل اختيارى نخواهد بود درنتيجه چيزى كه دامنگير قائلان به «خلق اعمال‏» شده بود، دامنگير مخالفان اين اصل نيز خواهد بود، هرچند نه از جهت‏خلقت اعمال، بلكه از جهت علم پيشين خدا كه به افعال انسان رنگ امتناع يا وجوب مى‏بخشد (1) .

اين شبهه در نظر فخر رازى به اندازه‏اى استوار و پابرجا مى‏باشد كه مى‏گويد:

«اگر همه خردمندان جهان دور هم گرد آيند، نمى‏توانند بر اين استدلال خرده بگيرند مگر اين كه مذهب هشام بن حكم شيعى را برگزينند كه وى منكر علم پيشين خدا مى‏باشد» (2) .

اين شبهه اختصاص به علم الهى ندارد، بلكه در مورد اراده خدا نيز حاكم است; زيرا آنچه كه در جهان تحقق مى‏پذيرد، خارج از قلمرو اراده خدا نيست.

در اين موقع شبهه چنين تقرير مى‏شود:

«چيزى در جهان آفرينش، بدون اراده خدا صورت نمى‏پذيرد و آنچه در جهان رخ مى‏دهد از قلمرو اراده او بيرون نيست، و در نتيجه پديده‏ها و رخدادها (و از آن جمله افعال انسان) مراد خدا بوده و اراده ازلى بر تحقق آنها تعلق گرفته است و ناگفته پيداست كه تحقق مراد پس از تعلق اراده امر قطعى و الزامى است و نتيجه اين اصل اين مى‏شود كه فعل انسان به صورت يك رخداد مراد خدا بوده و تحقق آن در ظرف خود ضرورى و واجب مى‏باشد و ضرورت و وجوب با اختيار سازگار نيست‏» (3) .

ولى خوشبختانه پاسخ هر دو شبهه يكى است و آن آگاهى از كيفيت تعلق علم و يا اراده الهى بر صدور فعل از انسان است.

اينك ما به پاسخ شبهه به صورت موجز مى‏پردازيم و تفصيل آن را به كتابهاى كلامى موكول مى‏كنيم و پاسخ را در مورد علم پياده مى‏كنيم. بعدا پيرامون تعلق اراده خدا بر افعال انسان نيز سخن مى‏گوييم.

پاسخ از شبهه

درست است كه علم خدا بر اين تعلق گرفته كه فعلى از انسانى در روز و مكان مشخصى سر بزند. ولى بايد ديد متعلق علم او چيست؟ در اينجا دو احتمال وجود دارد:

1- علم او تعلق گرفته است كه فعلى از انسان به هر صورتى شده، سر بزند. خواه اضطرارى، و خواه اختيارى.

2- علم او تعلق گرفته است كه فعلى از انسان به‏طور آزادانه و به صورت اختيار صادر گردد.

محور اشكال احتمال نخستين است، درحالى كه در احتمال دوم نه تنها اشكالى متوجه نيست، بلكه علم خدا مؤيد اختيارى بودن فعل است.

توضيح اين كه: فعل انسان را به دو قسم مى‏توان تقسيم نمود:

اول: افعالى كه از او به صورت اضطرارى و ناخواسته سر مى‏زند مانند گردش خون در عروق و ضربان قلب و تحليل غذا در دستگاه هاضمه.

دوم: افعالى كه از روى اراده و اختيار از او سر مى‏زند به گونه‏اى كه بخواهد انجام مى‏دهد و نخواهد انجام نمى‏دهد.

با توجه به اين تقسيم، بايد ديد متعلق علم خدا چيست؟ ، آيا علم او بر اصل صدور فعل تعلق گرفته يا دانش او علاوه بر صدور فعل، بر حدود فعل و صدور آن از فاعل با ويژگى خاصى نيز تعلق گرفته است.

اگر تعلق علم او به صورت نخست‏باشد، اشكال موجه خواهد بود، ولى اگر علم او بر صدور هر فعل باويژگيهاى موجود در فاعل تعلق بگيرد، در اين صورت علم خدا مؤكد اختيارى بودن فعل خواهد بود.

و از آنجا كه علم خدا، علم واقع‏نما است، طبعا احتمال دوم متعين است. بنابراين تقسيم، رشته نخست از افعال بايد از فاعل ناخواسته سر بزند، و قسم دوم از روى اختيار، و اگر صدور فعل در هر دو مورد برخلاف فرض ياد شده باشد، علم خدا واقع‏نما نخواهد نمود.

خوشبختانه حكيمان و بزرگان فن كلام و فلسفه، فخر رازى را خلع سلاح كرده به شبهه او پاسخ روشن داده‏اند كه عصاره آن همان بود كه يادآور شديم.

در اينجا سخنى را كه حكيم سبزوارى بيان كرده است و عصاره آن در اسفار صدرالمتالهين (4) نيز موجود است، يادآور مى‏شويم. وى مى‏گويد:

«خدا نه تنها از صدور فعل از انسان آگاه است، بلكه ازمبادى و مقدمات دور و نزديك آن نيز آگاه مى‏باشد، و يكى از مقدمات و اسباب فعل توانائى و انتخاب انسان است. تا آنجا كه مى‏گويد: اختيار براى انسان يك امر ضرورى و حتمى است و اگر صدور افعال او به مرز ضرورت و لزوم مى‏رسد، اين ضرورت از قدرت و اختيار وى نشات گرفته و هرگز با اختيار او منافات ندارد.

وى سپس به يك بيان عرفانى پرداخته و حاصل آن اين است كه انسان مظهر اسماء و صفات خداى قادر و مختار بالذات است، پس چگونه مى‏شود مظهر او، فاعل مجبور باشد (5) .

تا اينجا بيان شبهه و نقد آن از دريچه تعلق علم الهى به افعال بشر به پايان رسيد. اكنون شبهه را از نظر ديگر مطرح مى‏كنيم و آن تعلق اراده خدا به آنچه از جهان امكانى رخ مى‏دهد.

عدل الهى و اراده گسترده او

در گذشته خود شبهه و نحوه تعارض آن با عدل الهى بيان گرديد. اينك به تحليل آن مى‏پردازيم:

نخست‏بايد ديد اراده الهى تنها بر صدور فعل از موجودات طبيعى تعلق مى‏گيرد يا اراده او گسترده است و تمام آنچه كه در جهان امكانى روى دهد، حتى افعال انسان، متعلق اراده اوست.

مسلما نظر دوم مقتضاى برهان عقل و آيات و روايات است; زيرا با توجه به توحيد افعالى و اين كه در جهان، خالق مستقلى جز او نيست و نيز با توجه به وابستگى جهان امكانى به ذات، حق چاره جز گستردگى اراده او چيز ديگرى نيست.

و به ديگر سخن: به مقتضاى اصل نخست اين است: هيچ پديده از قلم آفرينش و خلقت‏خدا بيرون نيست و با توجه به اصل دوم: فقر و نياز سراسر جهان هستى را فراگرفته، چاره جز تعلق ممكن به واجب چيزى نيست. (با توجه به اين دو اصل) نمى‏توان فعل انسان را از گستره اراده خدا بيرون دانست.

قرآن نيز اين برهان عقلى را تاييد مى‏كند و در دو مورد چنين مى‏فرمايد: «و ما تشاؤون الا ان يشاء الله رب العالمين‏» (تكوير: 29) و (انسان: 30) ..

نمى‏توانيد چيزى را اراده كنيد مگر اين كه پروردگار جهانيان آن را بخواهد.

در آيه سوم مى‏فرمايد: «و ما كان لنفس ان تؤمن الا باذن الله...» (يونس: 100) .

هيچ انسانى ممكن نيست‏بدون خواست‏خدا ايمان بياورد» .

در آيه چهارم مى‏فرمايد: «ما قطعتم من لينة او تركتموها قائمة على اصولها فباذن الله و ليخزى الفاسقين‏» (حشر: 5) .

«هر نخلى را بريديد و يا آن را بر ريشه‏هاى خود رها كرديد، همگى به اذن خداوند بوده است.» مجموع اين آيات حاكى از اصل كلى در نظام آفرينش است و آن اين كه تمام رخدادهاى جهان دور از قلمرو اراده او نيست.

و به قول فردوسى:

از روايات پيشوايان معصوم نيز گستردگى اراده او نسبت‏به موجودات امكانى استفاده مى‏شود. اينك برخى را يادآور مى‏شويم:

1- از آنجا كه انديشه محدوديت اراده خدا و بيرون بودن كارهاى اختيارى انسان از قلمرو اراده الهى به معناى محدود كردن قدرت و سلطنت‏خدا در نظام هستى است; رسول خدا صلى الله عليه وآله در رد اين انديشه مى‏فرمايد:

«من زعم ان الخير و الشر بغير مشيئة‏الله فقد اخرج‏الله من سلطانه‏» (6) .

«آن كسى كه مى‏انديشد كه خير و شر بدون خواست و مشيت‏خدا تحقق مى‏يابد پس خدا را از قدرت نامحدود و حكمرانى مطلق بيرون كرده است‏» .

2- در حديث ديگرى امام صادق عليه السلام نادرستى انديشه كسانى كه كارهاى اراده انسان را از قلمرو اراده خدا بيرون مى‏دانند، چنين بيان كرده‏اند:

«والله اعز من ان يكون في سلطانه ما لا يريد» (7) .

خداوند عزيزتر و تواناتر از آن است كه در قلمرو حكمرانى (نامحدود) او چيزى كه اراده او به آن تعلق نگرفته است، صورت پذيرد.

3- در حديث قدسى چنين روايت‏شده است:

«يابن آدم بمشيئتى كنت الذى تشاء لنفسك ما تشاء و بارادتى كنت انت الذى تريد لنفسك ما تريد» (8) .

«اى انسان به مشيت و اراده من كارهاى مورد خواست‏خود را اراده مى‏كنى‏» .

4- امام باقر عليه السلام فرمودند:

هيچ پديده‏اى در آسمان و يا زمين قدم به هستى نمى‏گذارد، مگر از رهگذر اين امور هفتگانه:

1- مشيت;

2- اراده;

3- قدر;

4- قضاء;

5- اذن;

6- كتاب;

7- اجل.

آنگاه فرمود: فمن زعم انه يقدر على نقض واحده منهن فقد كفر» (9) .

«كسى كه گمان مى‏كند مى‏تواند يكى از آنها را در پيدايش پديده‏اى حذف نمايد، طريق كفر را پيموده است‏» .

مساله گستردگى اراده خدا مورد تصديق عقل و نقل است، ولى برداشت جبر از اين اصل كاملا نااستوار مى‏باشد و پاسخ ما در اين مورد همان پاسخى است كه در مورد علم گسترده و پيشين خدا يادآور شديم، زيرا درست است كه افعال بشر به عنوان پديده‏هاى امكانى متعلق قدرت و اراده خدا مى‏باشد، و درست است كه متعلق اراده تكوينى حتما تحقق مى‏پذيرد، ولى بايد ديد اراده او به چه چيز تعلق گرفته است. هرگاه بگوييم اراده خدا بر صدور فعل از انسان بدون قيد و شرط (اختيار و آزادى) تعلق گرفته است در اين صورت وجود چنين اراده گسترده، مايه جبر خواهد بود. ولى اگر بگوييم اراده او بر صدور فعلى از انسان با خصوصيات و ويژگى‏هائى كه فاعل دارا است تعلق گرفته است، در چنين صورت تعلق اين اراده نه تنها مايه جبر نيست، بلكه پشتوانه اختيار است، زيرا: اراده او تعلق گرفته است كه آتش بدون اختيار بسوزاند و انسان از روى اختيار و آزادى كارى را صورت دهد و اگر انسان با چنين قيدى مبدا فعل شد، مراد خدا تحقق پذيرفته است. و اما اگر او بدون اين قيد مبدا فعل گردد، در اين صورت مراد وى جامه هستى نپوشيده است.

در كتابهاى كلامى بحثهاى فراوانى درباره واقعيت اراده خدا هست و آن اين كه اراده صفت ذات خداست‏با صفت فعل، آنگاه در مورد اشكال ياد شده جوابهاى مختلف و گوناگونى گفته‏اند كه مجال بازگوئى آنها نيست (10) .

توضيح مفاد سه آيه

لازم است‏به توضيح برخى از آيات (كه در نظر نخست، با آيات پيشين كه حاكى از گستردگى اراده خدا منافات دارد) بپردازيم. اينك متن و ترجمه آيات آنگاه تحليل آنها.

1- «...و ما الله يريد ظلما للعباد» (غافر: 31) «خدا بر بندگان خود اراده ظلم نمى‏كند» .

2- «...و لا يرضى لعباده الكفر...» (زمر: 7) «و خداوند بر كفر بندگان خود راضى نمى‏باشد» .

3- «...والله لا يحب الفساد» (بقره: 205) «خداوند تباهى وگناه را دوست ندارد.

درباره آيه نخست‏يادآور مى‏شويم: اين آيه ارتباطى به بحث ما (افعال بندگان خارج از قلمرو اراده خدا نيست) ندارد، و آيه در باره افعال خدا سخن مى‏گويد، نه افعال انسان و هرگز در اين صدد نيست كه ظلمى را كه بنده‏اى بر بنده انجام مى‏دهد، اراده مى‏كند يا نه.

و ما آيات مربوط به اين جمله را مطرح مى‏كنيم، آنگاه به توضيح آيه مى‏پردازيم. خدا از قول آل فرعون چنين نقل مى‏كند:

«و قال الذى آمن يا قوم انى اخاف عليكم مثل يوم الاحزاب. مثل داب قوم نوح و عاد و ثمود والذين من بعدهم و ما الله يريد ظلما للعباد» (غافر: 30- 31) .

«آن مرد با ايمان گفت اى قوم من، من بر شما از روزى همانند روز (عذاب) اقوام پيشين بيمناكم. و از سرنوشت، چون سرنوشت قوم نوح و عاد و ثمود و كسانى كه بعد از آنان بوده‏اند مى‏ترسم، خداوند ظلم و ستمى بر بندگانش نمى‏خواهد» .

بررسى اين آيات و همچنين آياتى كه پس از آنها آمده‏اند، حاكى است كه مؤمن آل فرعون با اين جمله هدف ديگرى را تعقيب مى‏كند و آن اين كه هلاك اقوام مانند قوم نوح و عاد و ثمود و آنان كه پشت‏سر آنها آمده‏اند و هلاك شدنده‏اند نتيجه و واكنش عمل آنان بوده است و هرگز خدا با اين عمل بر آنها ستم نكرد.

بنابراين اگر شما هم به نداى موسى لبيك نگفتيد گرفتار همان عكس‏العمل خواهيد بود و چنين سرنوشت و كيفر دادن عين عدل و داد بوده و برخاسته از ظلم و ستم نخواهد بود.

بنابراين آيه ناظر به تبين كيفرهاى الهى است و مسلما خدا در كيفر دادن عادل و دادگر ا ست و اين مطلب ارتباطى به مساله كلامى ندارد.

و اما دو آيه ديگر نيز از موضوع بحث ما بيرون است، زيرا در آنها راضى نبودن خدا نسبت‏به كفر و فساد مطرح است نه اراده تكوينى و اين مطلب در برخى ازروايات پيشوايان معصوم وارد شده است. در برخى از روايات آمده كه اراده و مشيت و رضا و خرسندى از نظر گسترش متعلق متفاوت مى‏باشند و متعلق اراده او گسترده، درحالى كه متعلق رضا و خرسندى او به آن گستردگى نيست و دليل اين تفصيل روشن است، زيرا به حكم اين كه در جهان خالق اصيل و موحد مستقل جز خدا نيست. كفر كافران نمى‏تواند دور از قلمرو اراده او باشد، اما در عين حال او دوستدار كفر انسانها نيست. اينك ضمن دو روايت:

1- فضيل بن يسار مى‏گويد: از امام صادق عليه السلام شنيدم مى‏فرمود: «شاء و اراد و لم يحب و لم يرضى لا يكون شى الا بعلمه و اراد مثل ذلك و لم يحب ان يقال له ثالث ثلاثة و لم يرض لعباده الكفر» (11) .

«خداوند (برخى از كارها را) اراده كرده ولى آن را دوست نداشته و از آن راضى نيست آنگاه فرمود: اراده خدا مانند علم او گسترده است و به همه چيز تعلق دارد ولى عقيده تثليث را دوست ندارد و از كفر كافران راضى نيست‏» .

2- ا بو بصير مى‏گويد: به امام صادق عليه السلام گفتم: شاء لهم الكفر و اراد؟

فقال: نعم.

قلت: فاحب ذلك و رضى، فقال: لا.

قلت: شاء و اراد ما لم يحب و ما لم يرض، قال: هكذا خرج الينا (12) .

آيا خدا كفر كافران را اراده كرده است؟

فرمود: آرى.

گفتم: آيا آن را دوست داشته و از آن راضى است؟

فرمود: خير.

گفتم: پس خدا كارهائى را اراده كرده ولى آنها را دوست نداشته و از آنها راضى نيست.

فرمود: اين مطلب به همين صورت از عالم غيب به ما رسيده است.

1) شرح مواقف: ج‏8، ص 154 اين استدلال را تفتازانى در شرح مقاصد: ج‏2، ص 130 و فاضل قوشچى در شرح تجريد، ص 335 در مبحث علم و ص 444 در مبحث افعال خدا، و علامه حلى در كشف‏المراد، ط صيدا، ص 189 نيز نقل نموده‏اند.

2) شرح مواقف: ج‏8، ص 155 آنچه كه رازى به هشام نسبت داده است، عارى از حقيقت است.

3) شرح مواقف: ج‏8، ص 156.

4) اسفار: ج‏6، ص 385.

5) شرح منظومه، ص 176.

6) بحارالانوار: ابواب عدل، باب‏1، حديث 85.

7) بحارالانوار، ابواب عدل، باب 1، حديث 64.

8) توحيد صدوق، باب 55، حديث 6 و 10 و 13.

9) بحارالانوار: ج‏5، ص 12 باب قضاء و قدر، حديث 65.

10) علاقمندان مى‏توانند به بحثهاى اينجانب در كتابهاى: جبر و اختيار نگارش جناب آقاى على ربانى دامت‏بركاته مراجعه كنند، در اين كتاب مساله اراده خدا و پاسخهاى حكيمان و متكلمان كه در اين مورد گفته‏اند به صورت گسترده مورد بحث واقع شده است.

11) توحيد صدوق، باب مشيت و اراده، ص 339 حديث 9.

12) بحارالانوار: ج‏5، ص 121 باب قضاء و قدر، حديث 66.