آفاق عاشورا

خفتگان , در روياى سرد بودند و بيداران بر فرازدار, خموش , آن سر بر[ نى] ,[ سرنى] را بازگو كرد و آتش بر خرمن فكند واز هزاران جدايى ناليد كه ازاصل شريعت , رو داده بود.

آن كاروان آغشته به خون ,از غم هزاران ساله سخن مى گفت .از خونهاى چكيده ,ازاشكهاى ريخته ,از دردهاى نهفته . چنين شد كه آن حادثه و حماسه , ذكر آنان شد كه زهر تلخ درد را, در كام داشتند و[ عاشورا] حكايتى از گذشته شد براى روايت غم حال .

دراين سوگنامه مختصر, قصد حكايتى گذرااز آثار وابعاد آن است و در نهايت , ياد كردى از تكليف كنونى .اين نقل , جز به ايجاز واجمال ممكن نيست ,اما در بازنگرى به آن گذشته شعله هاى رهياب واين قلم با اين نيت , رقم زد و بااميد آن , به بار نشست .

عاشورا در تاريخ

عاشورا, با تاريخ تشيع آميخت و چهره اى نو, به آن داد بى ترديد, پايدارى و بقاى شيعه , وامدار آن شد. دهها قيام در تپش آن احساس , پديد آمد و ميليونها شيعى , با آن واقعه كام گشودند و يا نفس بستند.

اين نوشته رااز دكترابراهيم حسن , مى توان به صدق نزديك يافت كه :

[تشيع پس از رويداد عاشورا با خون شيعه آميخت و در ژرفاى جانهايشان جوشش زد واعتقاد راسخ در درونشان , پديد آورد]. 1

همچنين بايدازاين سخن فيلپ حتى , ياد كرد كه مبدا ظهور حركتهاى شيعى در دهم محرم تكوين يافت . 2 .

اين تحليل , بر تحقيق استوارند. قيام عاشورا, صورت و سيرت شيعه را دگرگون كرد و به آن بار و پشتوانه عاطفى حماسى داد و تشيع , به نهضت ,اعتراض و قيام , مبدل گرديد.

در پرتو آن قيام , رخنه اى در جبهه متحد خصم اموى پديد آمد واولين درگيريهاى ساختگى و واقعى را در ميان آناان به وجود آورد.اظهارات يزيد در نكوهش ابن زياد, 3 برخوردهاى خانوادگى بين زنان و مادران خاندان اموى با شوهران و فرزندانشان 4 و... نمونه هايى ازاين مواردند. در ندامت و تاسف واعتراض عده اى از شركت جويان در سپاه اموى , نكاتى در منابع تاريخى نقل شده است 5 .

اولين زمرمه هاى اعتراض در روزهاى اول حادثه , شنيده شد.از سوى صحابه و تابعين , عملكردامويان ناپسند دانسته شد 6 . مردم كوفه 7 و شام 8 و مناطق ميان راه , در سوگ واقعه سهيم شدند. در كوفه , با اعتراض عبدالله بن عفيف , قيامى نه چندان وسيع ,اما هشدار دهنده , رخ داد 10 . و در مدينه , شيون و ناله شهر را فرا گرفت 11 .

دراين ميان ,اهل بيت حسين , سازماندهان اعتراض بودند. خطبه هاى آنان , شعله هاى گداخته در خشم نهفته مردم بود. خطابه هاى امام سجاد 12 , زينب كبرى 13 و... تاثيرى حساس و بازماندنى در جاودانگى حادثه داشتند. مورخان گفته اند:

[بعداز هر خطبه اى , مردم با گريه و نوحه , به ضجه و زارى مى پرداختند و زنان , مويهايشان را پريشان مى كردند] 14 ...

اين مجموعه ,اولين عقب نشينى ها را در كاخ رفيع فرعونى اموى همراه داشت .اجازه اقامه عزا به اهل بيت در شام , بازگشت محترمانه كاروان از شام به مدينه و...از آن جمله اند.اما حادثه عاشورا در پرده اين تزويرها, مدفون نماند. واقعه , گدازنده تر از آن بود كه عذر و مداهنه , آن را به فراموشى سپرد.اهل بيت پيامبر[ص] در سوگوارى ماندند و آتش در خانه هايشان ,افروخته نشد و رنگ سياه ماتم ,از آنان رخت بر نبست 17 . مادران و زنان سوگوار واقعه عاشورا,اندوه حادثه را نگاهداشتند. رباب , همسر حسين بن على[ ع] يك سال در بيابان بدون خانه و سقف زيست , تا يادآور پيكر بى پناه همسرش باشد 18 . و سوگ ام البنين , دشمنان قسى القلب خاندان هاشمى رااز جا مى كند 19 واين رويدادها و تصويرها, ترسيم بديع از روايت كربلا بود. آنان كه اين واقعه را نديده بودند, دراين نمودارها آن رخداد حزن انگيز را به اندوه عربت و دريغ نشستند و در خاطر و باورشان , نشاندند.

نهضتهاى توابين , قيام مردم مدينه , شورش مختار و...از شعله عاشورا, پرتو گرفتند و در تركيب خون و پيام آن , فرصت حضور يافتند. در نهضت توابين , شراره بلند آن , نمايان بود. قيام كنندگان , در كنار مزار حسينى , چندان گريستند كه گفته شد: بيش از آن روز, در كنار آن مزار گريه اى چنين , ديده نشد 20 . آنان خونابه دل رااز ديدگاه بيرون ريخته و غم ماندن و در كنار حسين[ ع] نبودن را, با توبه اى خونين جبران كردند. آنان در خون خويش خضاب كردند و با جان خود, وداع كردند, و در صحنه جهاد, شعار[ يالثارات الحسين] را با خروش مى سرودند 21 گر چه آن نهضت , در خون تپيد,اما بار عاطفى - حماسى قيام عاشورا را يادآور شد و در وجدان امت شيعى , به يادگار نهاد و اين اثرى كم بها نبود.

بااين اعتراضات , شاخه سفيانى بانداموى , زمينه دوام نيافت .

فرزند يزيد,از كردار نياكان , تبرى جست واقعه عاشورا را شرمسارى خاندان خويش دانست 22اما حادثه عاشورااز نهضت عليه يك شاخه و يا يك نظام حكومتى , خارج شده بود. عاشورااز قالبها و ظاهرها, گذر كرده و در باطن فرهنگ دينى , ره يافته بود. كربلا و شهادت , دو واژه هم آوا شدند. ياد عاشورا, تب و تاب شهادت را مى آفريد. در قيام هاى منتهى به سقوط سلطنت اموى , رگه هاى آثار قيام عاشورا, پديدار بود. در جنبش زيد و فرزنداو, تلؤلؤ خونرنگ آفتاب حسينى رخ نمود .

در قيام اعتراض آميز خراسانيان , كه به خلافت عباسيان انجاميد, دعوت به اهل بيت , جذب قلوب مى كرد و ياد مظلوميت حسينى , عواطف واحساسات را بر مى انگيخت . به نوشته امير على :

واژه[ اهل بيت] سحر وافسونى را مى ماند كه دل گروههاى گوناگون مردم را گردآورد و آنان را در لواى پرچم سياه (رايت قيام ) قرار داد]. 23

سلطنت جديد (خلافت عباسى ) به آن وفادار نماند. هنوز چندى نگذشته بود كه عاشورا و ملوكيت , در دو جبهه مقابل قرار گرفتند. خلفاى عباسى به انهدام مزار و منع زوار حسينى كوشيدند 24 و كار پيشينيان را دنبال كردند. كربلا و عاشورا, جبهه معارض آنان بود, رنگ سياه و سبز, نمى شناخت , با باطن و هويت حكومتها, كار داشت . بى رونق مزار,از رونق آن نمى كاست . خالصترين و زيباترين نمايه هاى عشق و شيفتگى را دراين تاريخ , مظلومان شيعى با يادگار نهادند. دراين روزگار بود كه كربلا, حج اصغر شد و در عرفات آن صحراى بى نام و نشان , مرد و زن در جو بيم و هراس , دراحرام خونين بودند .

در روزگار عباسيان نهضتهاى گوناگون از قيام عاشورا, مدد گرفتند. در قيام ابوالسرايا, در زمان خلافت مامون ,اين تاثيرپذيرى نماين بود. گفته اند : [او با سپاه به كربلا آمد و در جوار مزار جاى گرفت و ازاهل بيت و ظلم هاى رفته بر آنان , سخن گفت]. 25

اين نمونه , نشانه اى از آن بود كه مزارامام , ميقات قيام بود 26 . قدرتمداران , آن را به كينه گرفتند و با عاشورا و سنت آن , ناسازگارى نشان دادند.

در دوره افول قدرت عباسى و حاكميت آل بويه ,احياى عاشورااز ممنوعيت در آمد 27 .

در سلطنت فاطميين نيز, بزرگداشت آن حادثه , مرسوم شد 28 . در هر دو منطقه ,اين رسم پايدار نماند, با سقوط آل بويه و صعود سلجوقيان , به قدرت , رسم پيشين زنده شد و در منطقه مصر, سرنگونى فاطميان به دست ايوبيان , آن رسم و سنت را برچيد.امااين دوره ا, فرصت بسط و شمول سنت عاشورا بود و بايستى آن را, دوره هايى مبارك براى احياى خاطر عاشورا دانست .

اين فرصتها, دوره رسمى شدن سنت عاشورا نيست . آن را نبايستى بااين زاويه ديد, متهم و محكوم كرد. عناصر عاشورا و كربلا و شهادت , نيازمند آن بودند كه در دوره هاى آرام , جذب نيرو كنند و به بسط و شمول در معتقدات و روان نسل جديد جهان اسلام بپردازند. نسلى كه در دوره انبساط خردگرايى واوج تمدن اسلامى مى زيست و كم و بيش از گذشته تلخ تاريخ سلطنت , بى اطلاع و يا كم اطلاع بود. دوره آل بويه و فاطميين , فرستهايى بودند كه اين تبليغ , ميسور شد. آن نسل , كم و بيش دريافتند كه در گذشته تاريخ , چه انجام شده است و آن گذشته , چگونه به حال پيوند مى خورد و هويتى مستقل و جديد را مى طلبد. ,

اين سخن , در دوره هاى اخير نيز صادق است . صفويان , در پرداخت به قالب عاطفى عاشورا, تلاش كردند هر چند آن را در بعد حماسى كم بها انگاشتندامااين دوره فرصت , زمينه اى شد كه جان سكنا گزين دراين مرز و بوم , با نام و ياد و تربت و بوى حسينى , هم آميز شود و چنين شد كه حسين عاشورا, در ميان جمعيتى هماره در تبعيد و نرج , محدود نبود, بلكه اكثريتى عظيم را در برگرفت و بسيارى از خيزش ها و تلاشهااز ميان نسل اين اكثريت , جوانه زد و رخ نمود.اين سخن , به معناى تطهير صفويان نيست . آنان در سلسله ملوكيت و پادشاهى مى زيستند و با ديانت , نياميختنداما نبايستى از بهره هايى كه از آن دوره گرفته شد, غافل ماند. تشيع , پس ازاين دوره جنگ و گريز, در عهد صفويه تمركز يافت و اين مركزيت به بارورى و گردآورى ميراث هزار ساله شيعى انجاميد .

ادبيات عاشورا

ادبيات ملل , با مواد تاريخى مى آميزند و تاريخهاى گوناگون ,ادبيات و سبك متفاوت را مى آفرينند. تاريخ سكون و عشرت , تخيلات لهو آلود را پديد مى آورد. و واژه ها در بستر رخوت مى غلطندو...اماادبيات شيعى , ازاقيانوس عواطف و حماسه عاشورا, بهره ورى مى گردد و به آن وامدار مى شود.

ازابتداى واقعه , شاعران شيعى از آن حادثه مدد گرفتند و عناصر تخيل را به آن رويداد مظلومانه , آميخته و سرشك ديده را با خونهاى مطهر, عجين كردند واز شعر شيعى , سلاح بران ساختند.

كميت اسدى , چكامه هاى زيبايى دراحياى آن حماسه سرود واز آن , در قصائد خود ياد كرد. قصيده ميمه خويش گفته بود:

او جبهه معارض حسينى راافشا كرد و نشان داد كه چگونه سفلگان و بى هنران , مركب اهداف زورمداران شدند. پس ازاين سروده بود كه امام سجاد(ع) فرمود: ماازاداى پاداش تو ناتوانيم , خداوند به تو پاداش دهد.

در روزگاران شهادت زيد,ابوثميله اتار, در رثاءاو گفته بود:

ابو ثمليه , بااين سروده ,اشاره اى آشكار, به واقعه عاشورا داشت و آن حادثه را در خاطره ها, به ياد مى آورد.

در روزگارامام صادق[ ع] بهره ورى از حادثه عاشورا در شعر شيعى نمايان تر شد و آن امام همام , به اين حضور, عنايت ويژه داشتند. گفته اند: جعفرين بن عفان , به محضرامام آمد و حضرت صادق[ ع] شعر مى گويى و نيك مى سرايى , لذا براى من برخى ازاشعارت را بخوان واو چنين خواند:

احكام الهى , ضايع و محرمات او, حلال شده است

بامدادان حسين هدف نيزه هاى نوآموزان بود

شمشيرهاازاو سيراب شد و بالا رفت

او رها شد در صحرا چون گوشت پراكنده

كه بر آن مرغان شكارى صبح و شام سپرى كردند

همچنين از آن امام[ ع] نقل شده است كه : به عماره فرمودند:

درباره حسين[ ع] شعرى بخوان واو مى گويد: من شعرى را خواندم و حضرت گريست . شعرى ديگرى را طلب كرد و دو مرتبه اشك ريخت و همچنان من شعر خواندم واو گريه كرد تا نواى گريه رااز تمام خانه شنيدم 32 .

اين وقايع , نشان مى دهد كه چگونه ائمه[ ع] اهتمام داشتند كه عاشورا را در صحنه ادبيات شيعى , زنده نگاه دارند واز طريق ذوق و هنر, ذائقه انسان را با خود و عطر عاشورا آشنا كنند.

از شاعران ديگر آن دوره , سيد حميرى است كه در خدمت امام صادق[ ع] چنين سرود:

در پايان اين قصيده بود كه صداى گريه و ناله از بيت امام[ ع] برخاست .اين همنوايى حكايتى بوداز تاثير شعر شيعى و تشويق بيت معصومين[ ع] از شاعرانى كه استعداد خويش را, در خدمت حماسه عاشورا قرار دادند.

منصور نمرى ,از شاعران ديگراين دوره , سروده بود:

واى بر شما! نواده هاى پيامبر كشته مى شوند

آنگاه براى قاتلانشان بهشت جاويدان آرزو مى كنند

بدا به حال تواى قاتل حسين !

بار گناهى كه بدوش مى كشى , گران و تحمل ناپذيراست

من در كفر قاتل او شك ندارم

ترديدم در كفر آنان است كه او را در صحنه نبرد, تنها گذاردند.

بدينگونه شاعر شيعى , تفكر ترويج يافته را با ترديد و نفى مواجه مى نمايد.او, حكايت از جو فتنه آلودى مى كند كه قاتلان و كشتار كنندگان , تطهير شده اند و حاكميت ,اذهان ساه و بسيط را ربوده است . در اين مقام , شعر شيعى است كه نه تنها جبهه معارض حسينى , كه صحنه عريض و طويل قافله سكوت را نيز با سوال مواجه مى كند.

دعبل , شاعر شهيد شيعه , نيز, بااين برداشتها, حادثه عاشورا را عنصراصلى شعر حماسى مى سازد. در قصيده تائيه سرود:

مدارس آيات الهى از تلاوت كننده خالى گشته اند

و جايگاه وحى الهى به ديار خشك و تهى مبدل شده است .

اى فاطمه !اگر با حسين بر زمين افتاده تنها شدى

در حالى كه تشنه در كنار شط فرات بدرود گفت

در آنگاه اى فاطمه ! بر چهره جنگ مى زدى واشك ديده را بر گونه ها فرو مى ريختى .

اى فاطمه !اى دختر نيكى ! برخيز و گريه و ناله كن

ستارگان آسمان برزمين .

سرزمين رسول خدا كويرگون است

و آل زياد در قصرهاى سنگى سكونت گزيده اند

شاعر شيعى دراين بستر سوز و گداز, عاشقانه سرود. جاودانگى جوشش خون حسينى را در بهارستان ادبيات شيعى , نمايان ساخت و شعر شيعه را, بيان سوز و درد نسل مظلوم قرار داد.

احمدامين , نگاشته است :ادبيات شيعى ,ادبياتى عاطفى و با سوز و گدازاست و آن را,از ادبيات خوارج , كه شعرى حماسى است , جدا مى داند 36 .

اين نظر مورد تصديق نيست , زيرا شعر شيعى , عاطفه و حماسه را در هم آميخته است . آن روزگار, سوگ و سرشك در خدمت نهضت قرار داشت . آنگاه كه شاعران شيعى ,از تضييع احكام الهى سخن مى گفتند 37 , آيا جز حماسه و خيزش مى توان نام ديگر بر آن نهاد. آن زمان , كه شاعر شيعى , سكوت اهل مسجد را, در حوادث واقع براهل بيت پيامبر(ص) ياد مى آورد 38 , جز خروش خشم عليه حكام , نامى ديگر داشت ؟ آيا بيهوده بود كه شاعرى چون دعبل , چهل سال دار خويش را بر دوش مى كشيد؟

بنابراين , بايستى امتياز شعر شيعى رااز شعر معتزلى , كه خردگرايانه بود, و شعر خوارج , كه حماسى و برانگيزاننده بود, در تركيب خهرد و عشق و حماسه دانست . دراين ميان , عاشورا به عواطف و انگيزه هاى قيام , ميدان حضور داد و شعر شيعى را, سرشاراز عناصر آن ساخت .

عاشورا وانقلاب

انقلاب اسلامى رهين عاشوراست از آن مايه , مدد گرفت و نصرت يافت . شخصيتها, حادثه ها و كلام و سكوت آن واقعه , درساى رهنماى انقلاب بودند. وجدان امت شيعى ايران , آن رويداد را با خون و پوست و گوشت واستخوان لمس كرد. نسلها گذشته و نام كربلا و عاشورا, در ياد و خاطر عبور كرد.انقلاب , مجال تاويل عينى آن خاطرات را داد.

امام خمينى , رهبرى كبيرانقلاب , با عاشورا,الفتى ديرين داشت . آن حادثه ,ايشان را سوگمندانه در تب و تاب مى افكند.اشك امام را, جز در مصيبت حسينى , كس بر چهره آن بزرگوار, نديد. در هيچ شرايطى از اقامه عزاى حسينى رويگردان نشد, حتى در پاريس و دراوج قيام ,از ولايت خويش , غافل نگشت و حوادث روزمره او راازاقامه عزاى حسينى 39 و خواندن زيارت عاشورا 40 بازنداشت .

امام خمينى ,از آنان بود كه اعتقاد داشت كه : هيچ چيز ديگر, جايگزين احياى آن شعائر نخواهد شد, حتى جهاد و طلب دانش را نبايستى بهانه نسيان آن قرار داد. يكى از شاگردان امام , نقل كرده اند:

يكى از علماء و مدرسين قم , قصد داشتند براى زيارت به عتبات مشرف شوند, من در خدمت امام به ديدن او رفتيم ... در آن مجلس ,امام فرمودند: شما براى زيارت به عتبا مى رويد و حوزه علميه نجف , جاى مباحثات طلبگى است , كسانى كه به ديدن مشا مى آيند, ممكن است بحثهاى علمى را شروع كنند, مواظب باش , بحثهاى طلبگى , شما رااز زيارت بازندارد . 41

امام بااين تلقى , ههضت معاصر را رهبرى وارزيابى مى كردند.ايشان جز در پرتواين پيوستگى , توفيق نهضت را غيرممكن مى يافتند. در نامه اى از نجف به اتحاديه انجمنهاى اسلامى دانشجويان در امريكا و كانادا, مرقوم فرمودند:

[پانزده خرداد كه مصادف با دوازده محرم بود, سند زنده مخالفت شجاعانه ملت ايران در مقابل استبداد عمال اجانب و در قبال استعمار چپ و راست بود واز شعله هاى فروزان نهضت سيد مظلومان , در مقابل دستگاه استبداد بنى اميه , عليهم اللعنه , بود. فداكارى ملت شجاع و متدين ايران , در سايه فداكارى حضرت سيدالشهداء,عليه السلام , بود. بايد در پناه قضيه بزرگ عاشورا, محروم و پانزده خرداد زنده و جاويد بماند]. 42

در مديدايام نهضت هماوايى علنى تر شد. قيام 15 خرداد, در محرم رخ داد. سخنرانى امام در عاشوراى 42, براى اولين بار در نهضت روحانيت , شخص شاه را مورد تهاجم قرار داد. در آن سخنرانى پرشكوه , هشدار و تهديد كردند:

[من به تو نصيحت مى كنم : دست ازاين اعمال و رويه بردار] 43 .

در همان سخنرانى امام , فرمودند:

[عده اى از وعاظ و خطباء تهران را برده اند سازمان امنيت و تهديد كرده اند كه از سه موضوع حرف نزنند:از شاه بدگويى نكنند, به اسرائيل حمله نكنند و نگويند كه اسلام در خطراست .

تمام درگيريها وواختلافات ما در همين سه موضوع نهفته است .اگرازاين سه موضوع بگذريم , ديگراختلافى نداريم]. 44

بدينگونه عاشورا, بستر جريان صحيح نهضت بود تا جهت گيرى اصلى را بنماياند. هواداران راستين خويش را گردآورد و تپش و خيزش را در آنان , بيافريند. واقعه قيام قم در سال 57, در ماه محرم رخ داد و اين ادعا را, مجددا,مبرهن ساخت .امام , بااين دريافت , درگراميداشت آن واقعه نوشتند:

ماهى كه خون بر شمشير پيروز شد... ماهى كه به نسلها در طول تاريخ , راه پيروزى بر سر نيزه را آموخت . ماهى كه شكست ابرقدرتها را در مقابل كلمه حق به اثبات رساند...اكنون كه ماه محرم چون شمشير الهى در دست سربازان اسلام و روحانيون معظم و خطباى محترم و شيعيان عالى مقام سيدالشهداءاست , بايد حداعلاى استفاده از آن را بنمايد 45

شعارهاى انقلاب از نهضت حسينى الهام مى يافت .

آن گفتارها, كلام بيگانه اى نبود تا هاضمه نهضت آن را نپذيرد, صدها سال با آن خو گرفته بود و نسلهاى متمادى آن حوادث را در ياد نسل آينده , به يادگار نهادند و چنين شد كه شعارهاى انقلاب اسلامى , با امواج وجودى عواطف و شعور ملت هماهنگ شد و شتاب نهضت را پديد آورد.

شعار[ :نهضت ما حسينى , رهبر ما خمينى] و دهها شعار مشابه ,ازاين الگوگيرى حكايت داشت .

پس از پيروزى و تهاجم گرايشهاى گروهى ,امام ازاين اصالت دفاع كردند و در لزوم احيا واستمرار سنت عاشورا, تاكيد ورزيدند. آن بزرگوار, مسجد و حسينيه ها را متلازم مى يافتند. عبادت و عش و حماسه را در تلفيق اين دو مركز مى توان يافت .اگر در جامعه شيعى , سنت عاشورا به فراموشى سپرده شود, رازبقاى تشيع در خطر خواهدافتاد و بااين تلقيات واقع بينانه , دراوج وقائع لانه جاسوسى و پيدايش روح حماسى ضد امريكايى ,امام در محرم سال 58, در لزوم گراميداشت شعائر عاشورا, كوبنده ترين و مبوسطترين سخنان راابراز فرمودند. در بخشى از آن سخنان آمده است :

ائمه ,اين قدراصرار كردند به اين كه مجمع داشته باشيد, گريه بكنيد... براى اين كه حفظ مى كنداين , (گريه و عزادارى ) كيان مذهب ما را,اين دستجاتى كه درايام عاشورا راه مى افتند, خيال نكنند كه ما اين را تبديل مى كنيم به راهپيمايى .

بدينگونه امام , تبيين فرمودند كه , نيروى انرژى زاى انقلاب ,اتكاى به نهضت عاشورااست . مقاومت در يك جبهه نابرابر, جز درس آموزى از قيام كربلا مكن نيست . در عرصه مقابله بااستكبارجهانى , چه اميد و مددى جز آن مى توان داشت ,اگر چنان اسوه اى در ياد نباشد, دير يا زود رعب و وحشت در دل نسل انقلاب , ره مى يابد و آينده اى تيره و تار در باورها, ترسيم مى گردد. پايدارى واستقامت در مقابل ظلمات متراكم فتنه و نيرنگ , كار آسانى نيست , پشتوانه اى مطمئن و آينده اى روشن مى طلبد و نهضت عاشورا, تضمين گر آن اتكاء واميداست .

تبلور آرمان عاشورا, در دفاع مقدس

حضور عاشورا, در ساليان جنگ تحميلى , توصيف ناكردنى است . در شبهاى عمليات , ياد شب عاشورا, ذكر و ترنم لبها بود. نوار سر رزمندگان , بازوبند نيروها, رمز عمليات و هزاران سمبل ديگر را در ياد آن واقعه آذين بستند و وقائع كوچك و بزرگ آن رويداد, تجسم عينى يافتند. كودكان , نوجوانان , پيرمردان و زنان , ياد آن روز را به نمايش آوردند. در كوچك و بزرگ وقائع جنگ , جز عاشورا تسلى نبود. مادران داغدار, ياد جوانان حسينى را مرهم درد داشتند. زنان , ياد همسران شهيدان كربلا را در خاطر مرور كردند و همگان , مصيبت حسينى را جانمايه هزاران غم و درد نمودند. در تشييع گلهاى خونين , سرود غم گداز نينوا را نواختند و سرشك ميليونها همدرد, نه در مصيب امروز, كه در عزاى تاريخ مظلوميت فرو ريخت .

رزمندگان وصيتنامه هاى خويش را با ياد نهضت حسينى متبرك مى كردند.از آن درس مى گرفتند. آموزه اى خويش را باز مى گفتند و تفسير آن حادثه را با زبان روشن و بى تكلف بيان مى كردند. كمتر پيام و خاطره و وصيتنامه اى از نام و ياد عاشورا, فارغ مى توان ديد. در نگاشته هاى يكى ازاين عزيزان مى خوانيم :

[تواى حسين[ ع] !اى تو كه معشوقى در مسلخ عشق صدها عاشقت را به قربانگاه كشاندى ,اى سيدالشهدا(ع) كه آخرين شب حيات رااز دشمن مهلت خواستى , نه براى وداع با دنيا, با تمام دنائت , كه اسفل السافلين است , بلكه براى وصال با عقبى با تمام عظمتش ...امروز جوانان ما تو را رهنمون راه خويش ساخته اند]. 47

و يا در نوشته اى ديگر, مى يابيم :

خدا! ما مكتب شهادت رااز كسى آموختيم كه فرياد ، احلى من العسل ، اين انتخابش بر ماالگو گشت. 48

به بركت عاشورا,ادبيات جنگ شكل يافت . در شعر و سرود و نقاشى و فيلم و تاثر جنگ , حضور عناصر واقعه كربلا محسوس بود. شاعر جنگ , مى سرود:

بدينگونه شعر جنگ از عناصر عاشورا, مدد گرفت . آن حادثه را, به روايت آورد و خون در كالبدامت , تزريق كرد. كربلا, ياد آشنايى بود كه نسل نو را به سوى خود خواند و ذوق و هنر به كمك آن آمد. صحنه هاى خون و پيكار, ياد دشت خونين كربلا را به خاطر آوردند و شاعران سرودند:

سكوت و قعود مخاطبان حسين[ ع] , جانگداز بود واينك انبوه بسيجيان شوق آور نمود. در بيان شعر, لبيك نسل نو, ترسيم گرديد. آنان كه در كربلا, نزيستنداما شور آن , زيستن و مردنى ديگر به آنان داد. آنان گفتند:

شور شهادت طلبى را, شعر جنگ از كربلا وام گرفت و حادثه عاشورا را در خدمت آن قرار داد. شاعر جنگ ,از صدها و هزاران واقعه كمك مى گرفت كه در آن حادثه رخ داد واز آن جمله :

وانبوه سربدار, در پناه آن سر طلايه دار قوت مقاومت يافت . نبرد طولانى و پراوج و خيز, جز دراقتداى به آن قيام , غيرميسور بود واين الگو واتكاء, نعمت مبارك براى مقاومت امت شد. نسل جنگ , پيام عاشورا را شنيد و در راه آن مايه گذارد. حديث عشق رااز سوال برون دانست و در ميدان بلا, رقص خون كرد و خدا را خونبهاى خويش يافت .او در چهره خمينى , نواى مظلوميت حسين را مكرر ديد و در پاسخ آن ,اهمال نكرد. شاعران ,اين دريافت را عرضه كردند:

چاووشان جنگ و جهاد,از :[يك يا حسين ديگر] سخن گفتند و داغداران عاشق , مرهم زخم هزار ساله را در حضور بى دريغ , درمان كردند. خون و بوى و ياد تربت و مزار حسينى , دل ربود و جان ستاند واز خاك گلگون , ستاره هاى فلك گردون ساخت تا بدرخشد و بمانند: (كل شى هالك الا وجهه) .

واينك براى امروز و روزهاى ديگر, نبايستى از آن پشتوانه , غافل شد و در خود, تنيد واز عاشورا بريد.امت مظلوم , با مكر و فريب و قدرت و تزوير, درگير خواهد بود و دراوج ناكاميها, ياد و خاطر حادثه كربلا, بانگ جرس غافلان است واميد بيداران .

تذكرات كوتاه

در سطور گذشته , به نكاتى ازايام ماضى اشاره شد و اينك , مجال و عرصه اى كوتاه براى سخن از آينده مى ماند, دراين مختصر, نكات اهم ياد مى شوند. پايدارى و تكامل سنت احياى عاشورا, در به كارگيرى اين نكات مى باشد. آهنگ عاشورا را بايستى دراين بستر هماهنگ كرد واز آن ,امداد بيشتر را, عنايت داشت .

1. عاشورا, آميخته اى از بار عاطفى است .اين دو چهره از آن رويداد است .از مهمترين نكات , توجه به تلفيق اين دو بعد خواهد بود. در سير تاريخ هزار و چهارصد ساله , گاه و بيگاه يك رويه , قويتر شده و صفحه ديگر, در غروب و محاق گرفتار گرديده است .اين مساله ازابتلائات آن واقعه است . در مواردى , چندان جنبه عاطفى واقعه عاشورا,اهميت يافته است كه هر چيز براى رسيدن به درياى عواطف مخاطبان , مجاز و مشروع تلقى گرديده است . همچنين حادثه عاشورا, به ابزارى براى گرياندن و گريستن مبدل شده واز جهت گيرى حوادث عينى تهى و خارج گرديده بود.

شاگردان امام خمينى نقل كرده اند كه :

[در روز هشتم محرم سال 42, در حياط منزل ,ايشان نشسته بودند كه دسته اى از سينه زن ها آمده بودند و نوحه مى خواندند.امام فرمودند: ببين چى مى خوانند؟ آنهااز همان شعرهاى قديمى كه اى حسين جان كفن نداشتى و... مى خواندند.امام فرمودند: ببين آخر,اينها شعاراست كه اينها مى خوانند].

تاسف امام , دراين رجوع تك بعدى , به حادثه عاشوراست . نكته اى كه ساليان طولانى , عاشورا با آن آفت , درگير و مبتلا بوده است .

علاوه براين , عاشورا, با مشكل ديگر نيز روبرو شد: برخى آن را در قالب حماسى , خلاصه مى ديدند واز رويت جوانب عاطفه خيز آن , غافل و عاجز مى ماندند.

تلقى واقعى رااز عاشورا, بايستى براساس آميزه حماسه و عاطفه دانست . روايت گران و تفسير كنندگان آن واقعه , بايد گدا زندگى و خيزش آورى آن را در كنار يكديگر, حكايت كنند. هيچ يك ازاين دو موج , نبايستى ديگرى را در خود هضم كند و در هم بشكند.

در ساليان اخير, (آغازانقلاب تاكنون ) زمينه هاى تلفيق اين دو جنبه , فراهم شده بود. وقائع نهضت و جنگ ,اين مجال را دادند كه خرد وانقلاب درهم بياميزند و يااحساس و هيجان ممزوج گردندامااينك با خاتمه جنگ وافول عناصر بيرونى خيزش ,اين مخاطره وجود دارد كه بار حماسى اين حادثه , كمرنگ شود و يااز خاطر برود. شعارها و نوحه ها, تعيين كننده اين جهت گيرى هستند. مى توان به ارزيابى آن پرداخت و به تفسير نشست و در فرض پذيرش چنين حركتى به چاره جويى روى آورد.اين نكته را نبايداز خاطر كنار گذارد كه نگاهدارى روح حماسى عاشورا, توان بالفعل و بالقوه انقلاب را تضمين مى كند و نبايستى , به اميد سكوت امروز,از هزاران واقعه ممكن غافل شد و ذخيره ها رااز كف داد.

2. واقعه عاشورا را, بايستى با روح مردم آميخت واز آن بهره برد. مباد, سنت احياى عاشورا نفرت زا شود و به جاى اقبال ,اشمئزاز بيافريند. دراين ميان , سياست تبليغى , رسانه هاى گروهى , تصميم گيرندگان مراكز آموزشى , تفريحى و... نقش اساسى را دارند, بويژه آنجا كه محرم و صفر با تابستان وايام فراغت , همراه باشد, توجه به اين اصل ضرورى تر مى نمايد.

به نظر مى آيد كه بايد عادتهاى اجتماعى و سنتهاى شرعى را تفكيك كرد. پاره اى از مرسومات حادثه عاشورا, عادت اجتماعى هستند و نه واجب و مستحب در شرايطى مى توان ازاين مرسومات ,اغماض كرد و در مواردى ديگر, به تشخيص مصلحت پرداخت و رعايت اهم را كرد.

بدون ترديد, برخورد با چهره مستمر و غبارآلود غم و حزن در مدتى مديد در زندگى ماشينى امروزين , غيرممكن و يا دشواراست بويژه اگر تصادفا باايام فراغت و فصل استراحت همراه باشد واكنون چنين واقعيتى در مقابل ديداست , كارگران فرسوده از محيط كار, محصلان فارغ از تحصيل , جوانان در جستجوى معاش و...از فضاى آكنده از حزن و سوگوارى در مدتى طولانى , خسته و دلمرده خواهند شد. براى اين مساله بايد فكرى برداشت و چاره اى انديشيد.اين راه , نبايد به قربانى شدن سنت احياى عاشورا, منتهى شوداما بايد با توجه به وقايع عينى جامعه , ترسيم گردد. دلخوش كردن پاره اى از كهنسالان مقدس , وظيفه سياستگذاران نيست . برنامه ريزان , بايداكثريت جامعه را در نظر بگيرند,اكثريتى كه به عاشورا دلباخته انداما درگير مشاغل سنگين و داراى اعصاب فرسوده اند. بايد براى نسل خستگان , فضاى آرامى جستجو نمود و بااين توجه , درباره سياست تبليغى محرم و صفر برنامه ريزى كرد.

3. هماهنگى بين صدا و سيما و خطابه هاى شفاهى وعاظ و سخنرانان مذهبى , لازم مى نمايد. بارها گفته شده است كه اشباع مذهبى از طريق اين دو رسانه , يكى از عوامل كاهش حضور مستقيم در مساجد و تكاياست . برخى ازافراد, به استماع سخنرانى و يا مراسم سوگوارى از طريق اين دور رسانه ,اكتفا مى كنند, بويژه در مناطقى كه مراسم پخش شده ازاين دو رسانه , كيفيت برترى نيست به وعظ و مراسم محلى دارد. و در نتيجه , فوائد تجمع و حضور,از دست مى رود.

4. تحريف زدايى از مراسم عاشورا, سخنى مكرراما ناشنوده باقى مانده است . به عنوان نمونه : در بسيارى موارد,[ حسن صوت] جبران همه چيز را مى كند. وقائع مخدوش و بى اصالت , به راحتى نقل مى شوند و ترسيم هاى ناصواب از حادثه عاشورا, تكرار مى گردند.اين حوادث ,ايجاب مى كند كه از هرج و مرج دستگاه خطابه و مداحى و نوحه خوانى , جلوگيرى شود و كسوت و ظاهر والحان خوش , جايگزين همه چيم نگردند. دستگاه شعائر حسينى , پرارج تراز آن مى نمايد كه بااين بى مبالاتى با آن برخورد گردد. چگونه مى تواند عواطف واحساس جامعه را در خدمت كسانى قرارداد كه از دانش لازم و تخلق مناسب , بهره مند نيستند؟

5.استفاده از وقائع عاشورا در هنر تصويرى در قالب مراسم[ تعزيه] محدود مانده است . مراسمى كه در سالهاى دور, به شكل متكامل ترى انجام شده واينك تقليدى درست و نادرست از آن روزگار, گاه و بيگاه عرضه مى شود. راههاى تلاش ديگرى دراين باب مفتوح است كه برخى از هنرمندان مسلمان , نمونه هاى ازاين تلاشها راارائه كرده اند, 54اما به جمعيتى افزونتر و همتى پرارجتر محتاج خواهد ماند.

6. مبلغان مذهبى , فرصت محرم و صفر را مغتنم بشمارند.اين زمينه , به بركت عاشورا, ميسور شده است . سخنى است از مرحوم شيخ عباس قمى كه مى فرمود : مردم بهترين سرمايه شان يعنى , وقت را, دراختيار ما قرار مى دهند, ما بايد همانند آن را, در مقابل , به آنان بدهيم .

توجه به اوقات مردم واهميت دادن به آن , مسؤوليت آفرين است وايجاب مى كند كه وقت لازم صرف سخنرانى هاى مذهبى بشود.اعتماد به حافظه واطلاعات پيش پاافتاده , نسل بايد با تمامى امكانات ,اهم موضوعات مورد نياز رااحصا كرد و براى آن مقولات , مطالبى در خور, كاوش و عرضه نمود.

7. ضرورت تاليف كتابهاى مقاتل و سروده ها و نوحه هاى متقن و مورد اعتماد, هنوز جدى مى نمايد. درارتباط با حادثه كربلا, بايستى سير تاريخى را بااتكاى به منابع اصلى , دنبال كرد و متن قوى و مناسب را پديد آورد. همچنين تلاشى گسترده براى سياست شعر و شعار عاشورا بايد برگزيد.

ازجملات فوق , مراد قالبى و رسمى كردن منابع و نوشته ها نيست , بلكه بايدافراد و گروههايى قوى اين كارها را به عهده گيرند تا مردم عادى وافراد نيازمند,احساس اعتماد كنند واز آن تاليفات سود جويند.

در پايان اين مقال , تاكيد مى شود كه سخن دراين مقوله ,افزون از اين سطوراست . قيامى به وسعت آثار عاشورا, در چند بند و فصل نمى گنجد. آنچه مهم مى نمايدارج نهادن به اين رخداداست و شكرگزارى اين نعمت ربوبى كه كام و ذائقه اين امت را, با ياد و تربت حسين آشنا ساخت .اميد آن كه اين محبت دوام بيابد و در دنيا و عقبى رهگشايمان باشد.

[ حوزه ]

1. تاريخ الاسلام , دكترابراهيم حسن , ج 1.399.

2.تاريخ العرب , فيليپ حتى , 2.253. به نقل از :جهادالشيعه , سميره المختارالليشى .27.

3. تاريخ طبرى , ج 4.352.

4. موارد متعدد در تواريخ نقل شده است واز آن جمله :

مشاجره مادراين زياد بااو :تاريخ طبرى , ج 4.371.

اعتراض همسر خولى به او :تاريخ طبرى , ج 4.348.

برخورد همسر كعب بن جابر )قاتل بريرين خفير) بااو :تاريخ طبرى , ج 4.247.

اعتراض زن يزديد بن معاويه نسبت به شهادت امام : تاريخ طبرى , ج 6.267 و...

5.از آن جمله ندامت ندامت ايوب بن مشرح , رضى بن منقذ عبدى و... ر.ك : تاريخ طبرى , ج 4.248 ج 6.248.

همچنين كسى كه سرامام را به كوفه آورد, در تحليل از شخصيت امام , اشعارى را بيان كرد: ركابم رااز زر و سيم بيا كن , زيرا سرور پارسايان را كشتم ...

ابن زياد,از گفتاراو, خشمناك شد و گفت : بااين عقيده , چرا در قتل او شركت كردى ؟ هيچ پاداشى از من نخواهى گرفت . عقدالفريد, ج 381.4 مروج الذهب , ج 2.65.

6.از آن جمله : به نامه ابن عباس به ابن زياد رجوع كنيد :تاريخ يعقوبى ج 2.187186.

7. الارشاد, مفيد,.123.

8. تاريخ النياحه , قرشى , ج 1.73.

10. حياه الامام الحسين , قرشى , ج 3.253347.

11. تاريخ النياحه , شهرستانى , ج 98.1 تاريخ طبرى , 4.357.

12. سيره الائمه الاثنى عشر, هاشم معروف الحسنى , ج 2.133125.

13. حياه الامام الحسين , قرشى , ج 3.393376.

14.مقتل سيدالاوصياء, .154. به نقل از :تاريخ النياحه , سيد صالح شهرستانى , ج 1.165.

17. نهضه الحسين , هبه الذين شهرستانى .151.

18. الكامل ,ابن اثير, ج 4.45.

19. تاريخ النياحه , شهرستانى ج 104.1 رياض الاحزان , 9,605.

20.سيره الائمه الاثنى عشر, هاشم معروف الحسنى , ج 146.2 الكامل ابن اثير, ج 73.4 ثوره الحسين , محمد مهدى شمس الدين , . 267261 حياه الامام الحسين , فرشى , ج 3.453.

21. سيره النياحه , شهرستانى ج 104.1 رياض الاحزان , 59.60.

22. تاريخ يعقوبى , ج 2.195.

23. الحياه السياسه الامام الرضا, هاشم معروالحسنى , ج 2.146.

24. مقاتل الطالبين ,ابوالفرج اصفهانى , 597.

25. همان مدرك , 521.

26. از موارد ديگر, مى توان به حضور يحيى ( از فرزندان زيد) برمزار حسين در دوره عباسيان ياد كرد كه در آن مقام , به ارتباط با زائران حسينى پرداخت و قيامى عليه عباسيان شكل داد. ر.ك : امامان شيعه و جنبشهاى مكتى , مدرسى ,.126.

27. آل بويه , على اصغر فقيهى .

28.دول الشيعه , مغنيه , .66. نقل از تاريخ النياحه , شهرستانى , ج 1.112.

29. نهضه الحسين , هبه الدين شهرستانى , .166.

30. مقاتل الطالبين ,ابوالفرج اصفهانى , .151.

31. نهضه الحسين , شهرستانى , .165.

32. همان مدرك .

33. همان مدرك , .67.

34. ادبيات انقلاب در شيعه , صادق آئينه وند, ج 1.93.

35. نهضه الحسين , هبه الدين شهرستاين ,.170.

36. ضحى الاسلام ,احمدامين .

37. اشاره اى به شعر جعفرين عفان كه سابقااز آن ياد شد.

38. اشاره به سروده اوثميله كه سابقا ذكر شد.

39. سرگذشتهاى ويژه از زندگى امام خمينى , خاطرات سيد على اكبر محتشمى , گردآورى م . وجدانى .

40. سرگذشتهاى ويژه از زندگى امام خمينى , ج 4.46.

41. همان مدرك , ج 11094.

42. نهضت امام خمينى , حميد روحانى , ج 2.516.

43. همان مدرك , 1.456.

44. همان مدرك .

45. صحيفه نور, ج 3.226.

46. همان مدرك , 10.216.

47. سرايش هجران , دفتر دوم ,انجمن اسلامى دبيرستان شهيد حكمت ,.33.

48. همان مدرك , .44.

49. همراه با حلق اسماعيل , مجموعه شعر حسن حسينى ,.106.

50. مجموعه شعر جنگ , به كوشش و گردآورى محمود شاهرخى و مشفق كاشانى , .59.

51. همان مدرك , .67.

52. همان مدرك .

53. همان مدرك , 369.

54. از آن جمله : نمايش نور و صوت دوازده بند محتشم كاشانى : باز اين چه شورش است... كه به كارگردانى كمال سيد جوادى در تالار وحدت , چندين سال پيش ,اجرا شد.