تطوّر تفسير

فرج‏اللّه فرج‏اللهي

در دوره صحابه و تابعين

همه پديده‏هاي علمي هميشه در حال دگرگوني و حركت به سوي كمال بوده و خواهد بود، وعلم تفسير نيز از اين قانون مستثني نيست.

پس از اهل بيت عصمت و طهارت عليهم‏السلام كه قرآن در خانه آنها نازل شده بود، شاگردان آن بزرگواران، مفسران بزرگ قرآن بودند. خصوصا شاگردان اميرمؤمنان علي عليه‏السلام كه بعضي از بزرگان آنان مانند: عبداللّه ابن عباس در طبقه اولي از مفسران(صحابه) قرار داشتند. همه آنها پيوسته در اتّصال و ارتباط با خاندان وحي بودند و در روشنگري مفاهيم قرآن، دانش خود را مستقيما از سرچشمه وحي؛ يعني پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله و ائمه اطهار عليهم‏السلام فرامي‏گرفتند و به صورت حديث و سينه به سينه به مسلمانان و شاگردان خود منتقل مي‏كردند.

اما در دوره تابعين يا طبقه دوم مفسران، تفسيرهاي گوناگوني در زمينه‏هاي مختلف تفسيري، توسّط مفسران بزرگوار شيعه نوشته شده است؛ مانند: «ابوعبداللّه طاوس بن كيسان يماني»(متوفي 106) از اصحاب امام زين‏العابدين عليه‏السلام 1.

و تفسير «عطيّة بن سعيدالعوفي» (الكوفي)(متوفي 111 يا 114) از اصحاب امام باقر عليه‏السلام .

همچنين تفسير «يحيي بن يعمر»(متوفي 127) شاگرد «ابوالأسود دوئلي»(متوفي 69) از شاگردان اميرمؤمنان علي عليه‏السلام و بنيانگذار علم نحو و نقطه‏گذاري قرآن.

و تفسير «جابر بن يزيد جعفي»(متوفي 127).

و تفسير «ابو محمد اسماعيل بن عبدالرحمن كوفي قرشي سدّي كبير»(متوفي 127)2.

متأسفانه تفسيرهائي كه توسط مفسران مزبور نوشته شده، از دست رفته و اثري از آنها در دست نيست؛ و علت اين امر ممكن است ممنوعيت نوشتن حديث بوده كه در زمان بعضي از خلفا به اجرا گذاشته شد

در اين دوره يعني دوره تابعين، يا به عبارتي قرن دوم و سوم، مرحله جديدي در عالَم تفسير آغاز مي‏شود و آن؛ نفوذ برخي دانشهاي مختلف و عقائد و مذاهب گوناگون توسط يهوديان و تازه‏مسلمانهاي بي‏اطلاع از اسلام و قرآن در تفسير بود و يا كساني كه از روي قصد مطالبي را به مسلمانان تلقين مي‏كردند و آنان نيز در اثر بي‏اطلاعي مي‏پذيرفتند.

عقائدي مانند «قدريه» كه تمام خير و شر را به تقدير و مشيت خدا مي‏دانستند، كم‏كم وارد تفسير شد و برخي از آيات را دليل بر جبر شمردند، چنانكه در برخي از روايات، در مورد قدريه از پيامبر اسلام صلي‏الله‏عليه‏و‏آله نقل شده است كه: «القدريّة مجوسُ اُمّتي»3 «قدريه مجوس امت من است».

لذا عده‏اي از دانشمندان به فكر افتادند كه واقعيتها را از مطالب خرافي و اسرائيلياتي كه گروهي وارد اسلام و تفسير كرده بودند، جدا كنند تا مطالب ناب اسلام و قرآن از طريق اهل بيت عليهم‏السلام در اختيار مسلمانان قرار گيرد.

دوره تابعين دوره تدوين تفسير
پيش از اين دوره گرچه تأليفاتي انجام گرفته بود ولي بيشتر، حوادث تاريخي و شأن نزول‏ها و همچنين عقائد كلامي را مدّ نظر قرار داده بودند(البته نه اين كه اصحاب غافل از مسائل ديگر بودند)، بلكه به علت نياز شديدي كه احساس مي‏كردند، به اين قسمت اهميت بيشتري مبذول مي‏داشتند.

در اين دوره پس از رفع ممنوعيت كتابت حديث، فصل جديدي از تفسيرنگاري به روي عموم مسلمانان باز شد و حتي علم تفسير از حديث هم جدا شده و علم مستقلي را تشكيل داده و به صورت مدوّن و كتاب مستقلي در مي‏آيد.

در اين مورد دكتر محمد حسين ذهبي مي‏نويسد:

«تدوين تفسير از اواخر بني‏اميه و اول بني‏العباس شروع شد»4.

اما اين كه اولين تدوين كننده تفسير كيست، علما نظريات مختلفي دارند؛ ولي آنطور كه از شواهد و تاريخ برمي‏آيد، اولين تدوين كننده تفسير «سعيد بن جُبير»(متوفي 64هـ) است كه تفسير را به صورت مدوّن درآورد. از از شيعيان مبارز و شجاع بود؛ تا جائي كه در راه دفاع از حريم قرآن و اهل بيت عليهم‏السلام ، توسّط «حجّاج بن يوسف ثقفي» با شكنجه به شهادت رسيد.

نظر علما در مورد اوّلين تدوين كننده تفسير

ذهبي در اين مورد مي‏نويسد:

«سعيد بن جُبير قبل از مرگ عبدالملك بن مروان به سال 86هـ تفسير قرآن را به صورت مدوّن درآورد»5.

مرحوم طبرسي نيز مي‏نويسد:

«تفسير در زمان تابعين به صورت مدوّن درآمده و تصنيف شده و اولين كتاب تفسير مدوّن، از آنِ «سعيد بن جُبير»(متوفي 64هـ) است كه اعلم‏ترين تابعين در تفسير بود و «قتاده» به اين مطلب تصريح مي‏كند و «سيوطي» نيز آن را حكايت كرده»6.

«ابن نديم» راجع به كتابهائي كه در تفسير تدوين شده، از تفسيري به نام(كتاب‏الباقر محمد بن علي بن الحسين عليه‏السلام ) به روايت ابي الجارود ياد مي‏كند7 كه متأسفانه از آن هم اطلاعي در دست نيست.

قرن سوّم

در اين قرن مي‏توان گفت: نتيجه تلاشهاي بي‏وقفه ائمه اطهار عليهم‏السلام چه در زمينه تفسير قرآن و چه در زمينه تربيت شاگرد، اين مي‏شود كه تفسير استقلال خود را به دست بياورد.

از تفسيرهاي مهم اين دوره، تفسير «حسن بن علي بن فضّال كوفي»(متوفي 224)8 و تفسير «حسن بن محبوب سرّاد»9 و تفسير «علي بن مهزيار اهوازي» وكيل امام هشتم علي بن موسي الرضا عليه‏السلام 10.

در اين دوره تفسيرهاي زيادي نوشته شده كه خارج از عهده شمارش مي‏باشد ما فقط به چند نمونه از آنها اشاره كرديم. كساني كه خواهان اطلاعات بيشتر در اين زمينه هستند، مي‏توانند به كتابهاي مفصّل در اين زمينه مراجعه فرمايند.

ابر احسان

1) دائرة‏المعارف تشيّع، ج4، ص 369.

2) دائرة‏المعارف تشيع، ج4، ص 319.

3) محدّث قمي، سفينة‏البحار، ج2، ماده قدر.

4) ذهبي، محمد حسين، التفسير و المفسّرون، ج1، ص 140 و 141.

5) همان، ج1، ص 144.

6) مجمع‏البيان، ج1، ص 7.

7) حجّتي، دكتر سيد محمد، تفسير تاريخ و نحو، ص 124.

8) الذريعة، ج3، ص 234.

9) الذريعة، ج4، ص 248.

10) الذريعة، ج4، ص 348.