شكل‏گيري دانش تفسير قرآن(مجـموعه مقالات) - شکل‏گیری دانش تفسیر قرآن نسخه متنی

شكل‏گيري دانش تفسير قرآن(مجـموعه مقالات)

محمدكاظم رحمتي

The Quran: Formative

Inter pretation, edite

d by Andrew Rippin,

Aldershot:Ashgate,

1999, 385pp. ISBN:

O-86078-848-2.

گردآوري مجموعه مقالات حوزه‏هاي مختلف اسلام‏شناسي يكي از كارهاي جديد در چاپ آثار محققان غربي است. بتازگي اثري اين گونه، با نام شكل‏گيري دانش تفسير قرآن به چاپ رسيده است. اين كتاب بيست و پنجمين مجلد از مجموعه شكل‏گيري جهان كلاسيك اسلامي (سال‏هاي 600ـ950 ميلادي) است كه تحت نام اشراف لورنس اي. كنراد ((Lawrence I.Conrad و به همت اندرو ريپين از سوي انتشارات اشگيت در 385 صفحه منتشر شده است. هر يك از كتب اين مجموعه بيست و پنج جلدي، حاوي مقالات متعددي در آن حوزه نموده كه به قلم متخصصان غربي نگارش يافته است.(1) هدف اين مجموعه، گردآوري مقالات كلاسيك غربيان و مسلمانان در حوزه‏هاي مختلف اسلامي چون تاريخ، تفسير، قرآن پژوهي، سيره، شيعه‏شناسي و غيره است.(2) به منظور يك دست نمودن تمام اين متون، همه مقالات به زبان انگليسي منتشر مي‏شوند، بنابراين مقالات تدوين شده به زبان‏هاي ديگر، همگي به انگليسي ترجمه شده‏اند. اين مسئله با توجه به رواج زبان انگليسي به عنوان زبان علمي كشور ما براي محققان قرآن پژوه اهميت فراواني دارد.

گردآوردنده اين مجموعه، آقاي اَندرو ريپين، از نام آورترين قرآن پژوهان فعلي در غرب است. وي از سال 1974 تا 1977 ميلادي در دانشگاه مك گيل (كانادا) به تحصيل در مقطع فوق ليسانس اشتغال داشته و پايان نامه خود را تحت عنوان «حرم و اصطلاحات مرتبط و مشابه در قرآن: تحليلي از كاربرد آن‏ها و معانيشان» به رشته تحرير در آورده است.(3) وي در همان دانشگاه، پايان نامه دكتراي خود را با نام «بررسي درباره متون اسباب النزول، بررسي درباره كاربرد و تحول آن در تفاسير» در سال 1981 ميلادي دفاع كرده است.(4) پس از آن، وي مقالات متعددي در حوزه قرآن‏پژوهي نگاشته است كه در مجالي ديگر، گزارش مشروحي از فعاليت‏هاي قرآني وي ارايه خواهد گرديد.(5)

كتاب حاضر، حاوي هفده مقاله قرآني است. كلود ژيليو (Claud Gilliot)، محقق و قرآن‏پژوه فرانسوي كه پايان‏نامه دكتراي خود را به بررسي تفسير طبري اختصاص داده است، در مقاله‏اي با عنوان «آغاز علم تفسير قرآن» به بررسي معضل وثاقت متون تفسيري قرون نخستين اسلامي پرداخته است. محمدبن جرير طبري (متوفي 310 قمري) در تفسير مشهور خود بر قرآن «جامع البيان عن تاويل آي القرآن»، مجموعه‏اي گسترده از منقولات روايي تفسيري را عرضه كرده است. در اين ميان منقولات منسوب به ابن‏عباس و وثاقت آنها، كانون بحث ژيليو است. نتيجه‏اي كه ژيليو از نوشته خود گرفته، عدم وثاقت اين روايات به عنوان تفاسير گفته شده توسط عبدالله بن عباس است.

نبيه ابوت در تحقيق خود، «تكوين نخستين تفسير»، به بررسي خاستگاه تفسير و بحث‏هاي كهن درباره متشابهات و مفهوم آن پرداخته است. وي به عكس ژيليو، شأن و جايگاه ممتازي براي ابن‏عباس در مقام مفسر قرآن ذكر كرده و به وثاقت منقولات وي حكم كرده است. اين تعارض‏ها در حقيقت بازتاب دهنده مسئله وثاقت متون در ميان محققان غربي است. نخستين بار، اين بحث را به نحو جدي ايگناتس گلد تسيهر مطرح نمود و بعدها هنري لامنس و بِكر، آن را پي گرفتند اما يوزف شاخت آن را به مرحله در خور تأملي رساند. ادعاي اين محققان، تداول سنت شفاهي روايت متون و عدم مكتوب بودن احاديث نبوي در قرون اول و دوم است. اين نظر، مورد اجماع محققان غربي نيست و برخي چون خانم ابوت و آقاي ويلفرد مادلونگ بر وجود سنت مكتوب نظر دارند و برخي چون پاتريشيا كرون و مايكل كوك ـ از متاخران ـ حد افراطي‏تري از نظر عدم وثاقت متون كهن قرن اول را پذيرفته‏اند. تفاوت رهيافت ژيليو وابوت ناظم به اين اختلاف نظريات است. نظر به اهميت ابن عباس، عيسي بولاتا در مقاله خود به بررسي مسائل نافع بن ازرق پرداخته و سعي كرده است تا مسئله استنادات شعري - منسوب به ابن عباس ـ را در تفسير كلمات غريب قرآني را تبيين كند. اين مجموعه اقوال(مسائل نافع‏بن ازرق) پرسش‏هاي نافع‏بن ازرق، رهبر فرقه ازارقه خوارج از عبدالله‏بن‏عباس است.

مقاله رمزي بعلبكي با عنوان قراءات از منظر نحويان قرون دوم و سوم» به توضيح اين مطلب مي‏پردازد كه چگونه عالمان نحوي، قراءات مختلف قرآني را در فهم قرآن مورد استفاده قرار مي‏داده‏اند. ليه كينبرگ، دو مفهوم محكمات و متشابهات را مورد بررسي قرار داده است. محور بحث وي آيه هفتم سوره آل عمران است. خانم وداد قاضي، درباره واژه خليفه در ادبيات تفسيري قرون اوليه به بحث پرداخته و تحولاتي را كه در فهم سياسي اين واژه رخ داده، متذكر گرديده است. جان برتن، موضوع آيات غرانيق (سوره حج، آيه 19ـ20) را دست‏مايه مقاله خود قرار داده است. در تفسير اين آيات برخي مفسران رواياتي را نقل كرده‏اند كه از ديرباز يكي از جدلي‏ترين مسائل در ترجمه قرآن توسط مستشرقان و بحث‏هاي كلامي بين متكلمان مسلمان و مسيحي بوده است.(6) اين مسئله مورد توجه برخي شرق‏شناسان قرار گرفته و در دفاع از درستي آن مقالاتي نگاشته‏اند. ويليام مونتگمري وات (W.M.Eatt) در كتاب محمد(ص) در مكه و تاريخ اسلام كمبريج، ضمن دفاع از درستي اين روايت و عدم وجود هيچ انگيزه‏اي در جعل آن، تغيير موضع كفار قريش را در مقابل پيامبر به تفصيل با نقل اين روايت آغاز كرده است. اين در حالي است كه اكثر مفسران اسلامي بر عدم درستي اين ماجرا نظر دارند.

ويراستاران، اطلاعات مجملي همراه با گزيده كتاب‏شناسي از آثار ديگر را براي سهولت كار خوانندگان و مطالعه بيشتر ذكر كرده‏اند. دو نمايه در آخر كتاب (نمايه عمومي مشتمل بر نام اشخاص) و نمايه آيات قرآني منقول در مقالات، كار جستجو را براي خوانندگان آسان‏تر كرده‏اند. گفتني است كه قبلاً اين مقالات در مجلات و يادنامه‏هاي مختلفي منتشر شده‏اند و تنها حسن اين مجموعه، كنار هم قرار دادن، اين تعداد مقالات مختلف در حوزه تفسير و علوم قرآني به زبان انگليسي است.

1ـ از اين مجموعه، كتاب با نام The life of Muhammad به ويراستاري اُري رويين Rubin uri در سال 1994 منتشر شده است.

2ـ ناشر ديگري به نام وريوروم (Variorum) در لندن اين كار را به نحو ديگري در دست انجام دارد. اين ناشر مقالات مختلف محققان را جمع آوري كرده و به منظور تسهيل استفاده محققان، آنها را به همان صورتي كه در مجلات تحقيقي براي نخستين بار منتشر شده‏اند، تجديد چاپ مي‏كند. از آثار قرآني اين ناشر به كتاب خانم ماري ترزا دلورني مي‏توان اشاره كرد كه حاوي مقالات متعدد ايشان در باب ترجمه‏هاي لاتيني قرآن در قرون وسطي است. مشخصات كتاب‏شناسي اثر خانم داورني چنين است:

Marie-Therese

d'Alverny, La connaissance

de L'Islam dans

L'Occident medieval,

Variorum, London

1999, xii+328.

3- HRM and associated

and synonymous

terms in The Quran:

an analysis of their

use and meaning.

4- The Quranic asbab

al-nuzul material:

an examination of

its use and development

in exegesis.

5ـ مجموعه‏اي حاوي 21 مقاله از ايشان (كه از سال 1979ـ1990) تحت نام

The Quran and its

Interpretative Tradition,

pp358(25 October 2001),

Variorum; ISBN. 0860788482.

منتشر شده است. گزارش تفصيلي از اين كتاب و فعاليت‏هاي قرآني آقاي ريپين در نوشتاري ديگر ارايه خواهد شد.

6ـ براي نمونه درباره اين موضوع بنگريد به:

دبليو جرج شلايبر، «آيا قرآن ترجمه جرج سيل قابل اعتماد است.؟»، ترجمه عباس امام و علي وجيهي، مجله ترجمان وحي، سال پنجم، شماره دوم (1380) ص 81ـ82